Wykład I - wstęp, Hetyci
5 paz
dziernika 2007
12:38
To Brytyjczycy podzielili świat na Wschód i Zachód, Bliskośd i Dalekośd :D - są to określenia umowne (! - no kto by pomyślał& )
Bliski Wschód - wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego, od Egiptu do Zatoki Perskiej
Podział między zajęciami:
Bliski Wschód I - Egipt, Mezopotamia (Sumer, Akad, Asyria), Iran
Bliski Wschód II - Anatolia (Hetyci, Luwici, Palejczycy), Huryci (Wyżyna Armeoska - Syria, wschodnia
Anatolia), Frygowie - północno-zachodnia Anatolia, Semici zachodni - północna Mezopotamia, Syria,
Liban; Fenicja - Aramejczycy, Kananejczycy, Hebrajczycy
ANATOLIA - wstęp
- Znajomośd cywilizacji anatolijskiej jest znikoma, chod Hetyci stanowili potęgę równą egipskiej - wojny
między nimi toczyły się na terenach Syrii i Palestyny
- Ok. XV-XIV wieku p.n.e. Hetyci wynalez
li żelazo (wcześniej narzędzia i broo z brązu i miedzi -
przypuszczalnie przypadkowo:
Ë% W górach Taurus mieszkajÄ… pasterze - w nocy palÄ… ogniska
Ë% Ogniska byÅ‚y odgradzane kamieniami - wÅ›ród nich mogÅ‚a byd ruda żelaza, która topiÅ‚a siÄ™ w ogniu
- Hetyci uzyskując nową broo - żelazną - mieli znaczną przewagę militarną
- Produkcja żelaza stała się tajemnicą wojskową - kowale byli zamykani w "obozach koncentracyjnych",
dla pewności - żeby nie uciekali podcinano im ścięgno Achillesa, więc kuleli - jest to wyjaśnienie
pochodzenia postaci kulawego kowala - Hefajstosa
- Starożytny Bliski Wschód był centrum cywilizacyjnym
- Grecki mit o Argonautach (od statku Argo - "szybkiego") - popłynęli przez Bosfor na morze, które
nazywali "Gościnnym" - do Kolchidy. Tam Jazon znalazł na drzewie złote runo. Kolchida była hetycka!
Ë% U Hetytów byÅ‚ kult runa, a tamtejsze góry zawieraÅ‚y pokÅ‚ady zÅ‚ota wypÅ‚ukiwane przez potoki -
Hetyci znalez
li na to sposób - kładli skóry z barana wełną do góry na dnie potoku a tam wpadały
grudki złota. Skóry potem wyciągano i wieszano na drzewach, a kiedy wyschły - po prostu
wytrzepywano
1200 p.n.e. - zniszczenie paostwa hetyckiego
HETYCI
- Ok. II tysiÄ…clecia p.n.e. zamieszkiwali centralnÄ… i wschodniÄ… AnatoliÄ™ (in. AzjÄ™ MniejszÄ…)
- Zjawili się tam jako efekt migracji indoeuropejczyków - wcześniej zamieszkiwali tereny bardziej na
północ (Ukrainę i południową Rosję - tereny nad Dnieprem i Donem), wędrówkę rozpoczęli ok. XXV
Kalisz - najstarsze polskie miasto,
wieku p.n.e.
wiadomośd u Ptolemeusza,
- Napływali do Anatolii od II połowy III tys. p.n.e., zastali tam ludnośd zwaną protohetycką
znajdowało się na szlaku
- Tereny te były pod wpływem kulturowym Mezopotamii, władcy - Sargon Wielki, Naramsin - prowadzili
bursztynowym
tam wyprawy
- XIX/ XVIII w. p.n.e. w Kanesz (wschodnia Anatolia) - asyryjska kolonia kupiecka - tam archiwum - tabliczki
z pismem klinowym w języku staroasyryjskim
- Kanesz - Nesa stolica jednego z pierwszych dużych tworów politycznych na tamtych terenach
- Anatolia wschodnia - po przecięciu szlaków handlowych Mezopotamia - Egipt - Syria - Europa i
morskiego Morze Śródziemne - Egejskie - Marmara - Czarne
- Nad Hellespontem - Troja
- Szczególną rolę w rozwoju Anatolii odegrali Huryci z Wyżyny Armeoskiej - pośredniczyli w wymianie
handlowo - kulturowej, byli pod silnym wpływem Akadów
- W II połowie XVI w. p.n.e. - paostwo huryckie z aryjską arystokracją - Mitanni - w górnej Mezopotamii i
Syrii
- W połowie XIV w. - Mitanni zostało wchłonięte przez paostwo hetyckie
- Drugie huryckie paostwo w Cylicji (w starożytności Kizzuwatna) - też wchłonięte przez Hetytów
- Kummanmi - stolica Kizzuwatny - stolica kultu Teszuba i Hebat, święte miasto Hetytów
- W I wieku p.n.e. - w Komanie - 7 tysięcy kapłanów - rządzili miastem
- Teksty huryckie są niezrozumiałe, informacje o religii mamy z tekstów mezopotamskich, syryjskich, z
Ugarit (dziÅ› Ras Szamra)
- Hetyci, Huryci, Palejczycy, Luwici - każdy z tych ludów miał własny system religijny na różnych poziomach
rozwoju, zachodziły jednak synkretyzmy - hetyci przejmowali bóstwa huryckie
- Paostwo hetyckie powstało w XVII w. p.n.e. - założył je Labarna
- W XIV/XIII w. - cała Anatolia, północna Syria, znaczna częśd Armenii była pod panowaniem Hetytów,
Palestyna natomiast była obszarem rywalizacji z Egiptem
Mezopotamia - Egipt - paostwo Hetytów - to były w tym czasie 3 potęgi, z którymi nikt nie mógł się
równad
- Jednak ok. 1200 r. p.n.e. - paostwo Hetytów upada, przyczyny:
Ë% KlÄ™ska nieurodzaju - susza
Ë% Najazd Ludów Morza - spustoszenie Anatolii i Egiptu
żð Stela Merenptaha sugeruje ludy greckie, np. Szardana - Sardyoczycy
żð Jeden z Ludów Morza osiedliÅ‚ siÄ™ w Palestynie - Filistyni (Peleszet) - dali nazwÄ™ regionowi
- Dokumenty z archiwum w Hattusa
Ë% traktat Anitty (wÅ‚adcy Kanesz) - poczÄ…tek XVIII w. p.n.e. - najstarszy tekst indoeuropejski (starszy
niż Wedy)
Ë% 1915 - BedY
ich Hroznż - czeski uczony - odczytał pismo Hetytów (tak ich nazwał, chociaż oni
nazywali siebie Nesytami - od miasta Nesa)
Ë% Przewaga dokumentów o treÅ›ci religijnej, ale ponieważ byÅ‚y to archiwa paÅ‚acowe/ Å›wiÄ…tynne - dajÄ…
wiedzÄ™ tylko o religii oficjalnej/ paostwowej
Bliski wschód II Strona 1
RELIGIA HETYCKA
Do nauki - "Mitologie hetyckiej Anatolii" - Maciej Popko (specjalista w tej dziedzinie)
- Martwa
- Naturalna
- Politeistyczna
- Narodowa
Bliski wschód II Strona 2
Wykład II - Hetyci. Doktryna. Teologia
12 paz
dziernika 2007
12:39
Proces tworzenia siÄ™ paostwa hetyckiego:
1. Okres protohetycki - do połowy XVII w. p.n.e.
2. Okres starohetycki - XVII - XV w. p.n.e.
3. Okres Imperium - XIV-XIII w. p.n.e.
Najstarsze z
ródła pisane są szczupłe i niekompletne, dlatego odtworzenie panteonu napotyka na spore
trudności - czasem możemy poznad tylko imiona bogów, a nie znamy żadnych ich cech, lub przypadkowe
drugo- i trzeciorzędne informacje
Z asyryjskich z
ródeł w Kadesz można odtworzyd imiona teoforyczne (pochodzące od imion bogów), a co
za tym idzie - imiona bogów protohetyckich:
PANTEON PROTOHETYCKI
ImiÄ™ funkcja Pokrewieostwo Miejsce kultu
Taru Bóg burzy Hattusa
Inar Bogini wojny Córka Taru
Mamma
Tahattanuiti Matka y
ródeł Żona Taru
Mezzulla Opiekunka owiec córka Taru
Tasinmeti Bogini podziemi Nałożnica Taru
Wuruszemu W okresie Imperium jako Bogini-Słooce z Arinny żona Taru (w
innych tekstach)
Estan Bogini Słooca, miała siedzibę w mitycznym mieście Kaksat, byd
może w krainie podziemnej (może związane z teorią o "Słoocu
niebiaoskim" w dzieo i "SÅ‚oocu podziemnym" w nocy )
Kait Bogini-Jęczmieo
Katahzipuri Bogini - czarodziejka
Kuzanisu Ognisko
PANTEON STAROHETYCKI
ImiÄ™ funkcja y
ródło pokrewieost Zmiany/ wpływ Miejsce kultu
informacji wo
Tarhu/Tarhuna Bóg burzy, imię oznacza "zwycięzca"(od tarh - zwyciężad), Asyryjskie
najważniejszy, u Luwitów czczony jako Tarhunt
Hannahanna Imię znaczy "prababka", decydowała o życiu boskiej rodziny, z asyryjskie Matka /żona W epoce Imperium jej
czasem również bogini obrzędów magicznych, przebywała w Tarhuny znaczenie maleje
podziemiu z IsustajÄ… i PapajÄ….
Santa asyryjskie Popularny póz
niej w Południowa i
południowo - zachodniej zachodnia Anatolia
Anatolii
Kubabat Bogini-Matka, przedstawiana jako siedzącą na tronie między asyryjskie W Karkemisz - Kubaba,
dwoma lwami póz
niej we Frygii -
Kybele, w Sardes -
Kybebe
Halki Bogini - jęczmieo asyryjskie Protohetyckie imię - Kait
Ilali asyryjskie W panteonie palajskim
Assijat asyryjskie
Hasamili ZwiÄ…zany z nocÄ… asyryjskie W panteonie palajskim i
luwijskim
Pirwa Na czele panteonu Kanesz/ Nesy, byd może hermafrodyta, święte asyryjskie Kanesz/ Nesa
zwierzÄ™ - koo
Parka asyryjskie
Ijaja asyryjskie
Halmasuit Pochodzenie protohetyckie, deifikowany tron kultowy**, opiekun Anitta* Kanesz/Nesa - tam
i pomocnik króla, opiekun gór i świata roślinnego, przekazywał Anitta zbudował
królowi symbol władzy - powóz hulukanni, jego stolicą mityczną świątynię
było Harpisa, świętym ptakiem - orzeł. Dał Anitcie Hattusa
Sjusummi "nasz bóg", "nasze Słooce" - wspomniany tylko w opowieści o tym, Anitta* Póz
niej nie występuje, Kanesz/ Nesa - tam
że władca miasta Zappa zrabował jego posąg z Nesy, a Anitta prawdopodobnie jego Anitta zbudował
pojechał go odbid funkcje przejął Istanu - świątynię
bóg-Słooce
Leluwani/ Leluwani - męski władca świata podziemnego, potem Lelwani -
Lelwani bogini. Ku jej czci obchodzono święto Purulli, szczególnie
opiekowała się królem, w przypadku niepowodzeo w paostwie
składano jej ofiarę z człowieka
IM Nie wiadomo jaki to był bóg, ale tak (jednym znakiem pisma Anitta* Kanesz/ Nesa - tam
klinowego) zapisywano jego imię. Był to bóg burzy. Ten sposób świątynia zbudowana
zapisu był rozpowszechniony wszędzie tam, gdzie było pismo przez Anittę
klinowe - więc może był to Tarhuna, a może Adad
Tasammat
Tasimmet Nałożnica
boga burzy
Isustaja i W orszaku Lelwani, boginie przeznaczenia i losu - miały siedzied na
Bliski wschód II Strona 3
Isustaja i W orszaku Lelwani, boginie przeznaczenia i losu - miały siedzied na
Papaja brzegu morza i prząśd nid żywota, albo przebywad z boginią
HannahannÄ… w podziemiu
Wurunkatte Bóg wojny, jego imię znaczy "pan kraju" W pn. Anatolii, także
w Hattusa, Nerik,
Tawinija - tam jego
święto hadauri
Kamrusepa Opiekunka rytuałów magicznych, czarodziejka i uzdrowicielka. córka boga Bogini protohetycka -
Posługiwała się magią i chroniła przed nieszczęściem, chorobami. słooca - wtedy jako Katahzipuri
Pełniła też funkcje kapłaoskie. Duża rola w panteonie, zwłaszcza u Istanu
Palejczyków i w pd. Anatolii
Ognisko Ognisko domowe, początkowo pośrednik w modlitwach, póz
niej
samodzielnie, opiekowało się królem i jego rodziną
Pani ZwierzÄ…t Naga, stojÄ…ca na bykach, z mieczem u pasa i dwoma mniejszymi
zwierzętami w rękach
Hatahha Bogini-Matka Katappa
(Ka)mamma Bogini płodności i urodzaju
Hantitassu Bogini-Matka Hurma
"Królowa" z Bogini-Matka Ankuwa
Ankuwy
- Szczególną rolę w panteonie odgrywały lokalne boginie-matki, bogowie burzy i gór, a także boginie rzek i z
ródeł
- Zawsze świętym zwierzęciem bogów burzy jest byk, którego ryk ma przypominad grzmot
- W starożytności regułą było, że po najez
dzie wywożono z miast posągi bóstw - jeśli nie wszystkich, to przynajmniej tych ważniejszych - wywiezienie posągu ma
pozbawid najechane miasto opieki danego bóstwa i przekazad ją miastu najez
dz
cy. Nie uważano że posągi są bogami, a jedynie że bogowie się w nie wcielają i wtedy
działają - to też nadaje sens składaniu bogom ofiar - miały one zachęcid bóstwo do jak najczęstszego wcielania się w posąg i wysłuchiwania modlitw
- Hetyci czcili też święte runo - skórę owcy przyciętą w kształcie bukłaka - był to fetysz, symbol płodności i obfitości - traktowano je jako bezosobowe bóstwo
- Czczono także stele kamienne w świątyniach i w plenerze - huwaa
i
* - tekst władcy o imieniu Anitta, jest to najstarszy tekst indoeuropejski, władca mówi w nim o swoich osiągnięciach - m.in. budowie 3 świątyo, w tym nie
wymienionego z imienia boga burzy, jednak prawdopodobnie nie jest to Tarhuna, a raczej semicki Adad, bo tekst pochodzi z asyr yjskiej kolonii
** - jest teoria, że również Arka Przymierza była tronem kultowym
EPOKA IMPERIUM
- Stolica została przeniesiona do Hattusa
- Zaczął powstawad oficjalny, paostwowy panteon, składający się z bóstw hetyckich, protohetyckich i bóstw ludności podbitej
- Panteon został uporządkowany w rodziny, w których bóstwa były w hierarchicznej zależności
- Bogowie byli podobni do ludzi, mogli nawet cierpied głód
- W tym okresie mówi się o "tysiącu bogów hetyckich" - nie znaczy to że było ich tysiąc, tylko że dużo ;], w związku z tym powstały nawet
wykazy bóstw (powoływano się na nich w umowach)
- Rozdzielono bóstwa górne (niebiaoskie) i dolne (świata podziemnego)
- W piśmie klinowym często zamiast imienia pojawia się znak/ideogram, i tak UTU - znaczy, że chodzi o boga Słooca
KAL - że o bóstwo opiekuocze
IM - że o boga burzy
- Pisanie jednego znaku zamiast imion bóstw sprawia, że wiele bóstw zostało ze sobą utożsamionych, a dziś nie wiemy o nich nic
Imię opis symbolika zmiany święta Centra
kultowe
Tarhuna Główny bóg, burzy i sił przyrody, Przedstawiany jako Protohetycki Taru, Purulli - początek
suwerenny i nadający suwerennośd byk, na byku lub na hurycko - urartyjski Teszub, roku, święto
władcy. Jego małżonką była bogini- wozie zaprzężonym w luwijski Tarhunt powtarza mit o
SÅ‚ooce z Arinny 2 byki zabiciu przez niego
Naczynie kultowe - smoka/ węża
ryton w kształcie Illujanka
głowy byka. Atrybuty -
błyskawica, trójkąt
(dobro), maczuga
Istanu Bóg - Słooce, - wszystkowiedzący, Po niebie podróżował łączył cechy
sędzia, świadek zobowiązao i umów, na czterokonnym indoeuropejskiego boga
patron obrzędów magicznych, rydwanie, dziennej światłości i cechy
dobroczyoca i opiekun, zwoływał przedstawiany z protohetyckiej bogini
bogów na narady, przynosił wieści trzema parami oczu i Estan, widad też wpływy
Tarhunie. Uważany za dobroczyocę brodą z lapis lazuli babilooskie - Szamasz i
ludzkości i jej opiekuna - pasterza. W huryckie (Szimegi)
mitach występuje często w
towarzystwie córki Kamrusepy i dwóch
wezyrów (Bunene i Meszaru)
Bogini- Nie znamy jej imienia, była opiekunką Przedstawiana jako Protohetycka Wuruszemu, Arinna (nie
Słooce z paostwa hetyckiego, może nawet złoty dysk słoneczny, starohetycka Wurunzimu, wiadomo,
Arinny ważniejszą od męża, często dużo symboliki utożsamiana też z hurycką gdzie to
wymieniana na pierwszym miejscu, to zapożyczonej z Hebat i Hebat (żoną Teszuba) jest)
jej król składał sprawozdanie ze swojej babilooskiego
działalności Szamasza
Telipinu syn Tarhuny i Bogini-SÅ‚ooce z Arinny
Bóg burzy syn Tarhuny i Bogini-Słooce z Arinny Zippalandy
Bliski wschód II Strona 4
Wykład III - Hetyci i Huryci. Doktryna - cd.
19 paz
dziernika 2007
01:48
HETYCI - TEOLOGIA -cd.
ImiÄ™ Funkcja pokrewieostwo Mitologia/ opis kult
Telipinu Bóg wegetacji, ale miał Syn Taru W tekstach z XIII/ XIV w. p.n.e. jest mowa o tym, że się pogniewał i postanowił W wielu miastach,
pewne cechy boga burzy Mąż Hatepinu odejśd. Pojawiły się klęski, susza, zanik wegetacji, zwierzęta przestały się w tym w Hattusa
(mieli podobne rozmnażad i nastał głód. Aby go odszukad Hannahanna wysłała pszczołę, która
imiona - to go odnalazła i użądliła - wtedy wściekł się i nastały nowe nieszczęścia, aż do
częste) czasu kiedy Kamrusepa - czarodziejka - uspokoiła go za pomocą magii
Hatepinu Żona Telipinu Występowały w nim
hierodule - sakralne
prostytutki
Słooce Oczyszczanie ziemi ze zła Wzywano podczas
podziemne rytuałów
magicznych
Tron, Zdarza się, że góry przedstawiane są jako bogowie, a ich małżonkami są wtedy
Ognisko, z
ródła (np. bóg-góra Zalijanu, jego żona Zashapuna, nałożnica Tazzuwasi)
Runo, a
także rzeki i
góry
Gulses Boginie opiekujące się Zastąpiły boginie losu - Papaję i Istustaję
człowiekiem w ciągu jego
życia, zapisujące na
tabliczkach ludzkie
przeznaczenie
Huwasanna Obok dawnych bogio - królowych miast Święta góra, funkcje
kapłaoskie pełniły
kobiety,
arcykapłanka -
huwassannalla
Inara Bogini wojny Występuje w micie o walce boga burzy z wężem Ilujanką. Wspierała boga
burzy - oddała się człowiekowi (Hupasija), aby ten pomógł mu w walce.
inni, mało ważni: Zitharija (bóg północnych terytoriów), Karzi, Habantali, bogowie miast Kastama, Tatasuna, Hatenzuwa
HURYCI
- Zamieszkiwali tereny bardziej na wschód od Hetytów
- Duży wpływ Mezopotamii - z tekstów z ok. 2000 lat p.n.e. wynika, że w mieście Urkisz najbardziej czczono boga Enlila i Kumarbiego
BOGOWIE - w tekstach z Ugarit
ImiÄ™ Funkcja Pokrewieostwo Mit/ opis Kult
Lubadagasz
Szimegi
Alalu Bóg nieba
Anu Bóg nieba Syn Alalu, Po siedmiu latach rządów pokonał Alalu i został władcą bogów, po 9 latach sam został
Ojciec Taszmiszu, pokonany przez Kumarbiego i odszedł do nieba, spładzając wcześniej 3 dzieci , które walczyły z
Aranzacha i Kumarbim - wygrał Teszub
Teszuba
Kumarbi Bóg nieba Utożsamiany z Enlilem. Pokonał Anu i odgryzł mu genitalia i został zapłodniony, potem walczył z Centrum
"Ojciec urodzonymi przez siebie dziedmi Anu, które go pokonywały. Ale nie dał się, zapłodnił skałę z kultu - w
Bogów" której urodził się jego potomek Ullikummi, kiedy ten przegrał, postanowił spłodzid z córką Urkisz
Morza - Szerapszuruhi - przeciwnika specjalnie na Teszuba - Hedanumu.
Aranzah Personifikacja Syn Anu
rzeki Tygrys
Ullikummi Syn Kumarbiego Ślepa i głucha istota z diorytu, miał kształt ludzki, osadzona w głębi morza na barkach Ubelluri-
olbrzyma, zagroził, że zniszczy ludzkośd. Wyszedł z morza i dotarł do świętego miasta Kummija.
Bóg Ea odciął jego stopy od olbrzyma Ubelluri, Ullikuri stracił moc i nie udało mu się pokonad
Teszuba.
Hedanumu Syn Kumarbiego Spłodzony, by pokonał Teszuba, jednak pokonała go Szauszka - pokazała mu się nago i dała
piwo - spił się tak że stracił moc
Szauszka Pokonała Hedanumu - ukazała się mu naga i poczęstowała go piwem - kiedy wyszedł na ląd
stracił moc.
Teszub Syn Anu Pokonał Kumarbiego i "synów Anu", został władcą bogów
BOGOWIE - w Anatolii
ImiÄ™ Funkcja Pokrewieo przedstawienie Mit/ opis Kult
stwo
Ani Odpowiednik Mąż
sumeryjskiego An Antum
Antum Żona Ani
Bliski wschód II Strona 5
Kumurwi/
Kumarbi
Enlil Mąż Ninlil
Ninlil Żona
Enlila
Szauszka/ Bogini miłości, Siostra Święte zwierzę - lew Dawczyni szczęścia i powodzenia, znała się na magii, Czczona w wielu
Szawuszka płodności i wojny Teszuba mogła zsyład niemoc na mężczyzn. Nazywano ją Czarną miastach, również u
(typowe dla Bliskiego Boginią. Utożsamiana z Isztar. Hattusili III uważał ją za hetytów, a kult wywodził
Wschodu swoją patronkę. Utożsamiana z Pirwą, akadyjską Isztar i się prawdopodobnie z
zestawienie), zachodniosemickÄ… Asztarte Niniwy
Teszub Na czele panteonu, Mąż Przedstawiany jako byk, Hurycko - urartyjski bóg, odpowiednik Siedziba - święte miasto
bóg burzy Hebat towarzyszami były dwa zachodniosemickiego Baala, sumeryjsko-akadyjskiego Kummija
byki: Szeri i Huri Adada i hetyckiego Tarhuny. Przypomina też Marduka
(pokonuje Kumarbiego). Od jego imienia tworzono
imiona królów (np. Talmi-Teszub, Ini-Teszub)
Hebat Funkcje bogini - matki Żona W długiej szacie, stojąca Utożsamiana z boginią-Słooce z Arinny Centrum kultu - syryjskie
Teszuba na panterze w długiej miasto Halpa. Kult
szacie i okrągłej czapce, powszechny w północnej
lub siedzÄ…ca na tronie Syrii i Kizzuwatnie
Szarruma Syn Początkowo cylicyjski bóg-góra. Występuje tylko w
Teszuba i Kizzuwatnie
Hebat
Nara Bóg świata Brat Ea Panował też nad zwierzętami
podziemnego
Nerigal i Bóstwa świata Identyfikowani z babliooskimi Nergalem i Ereszkigal
Allani podziemnego
Szimegi Bóg słooca
Kuszuh Bóg księżyca
Uszhara
Asztabi Bóg wojny
Góry,
rzeki,
niebo,
ziemia
W Kizzuwatnie (dziś Cylicja) - tam dominuje para Teszub i Hebat. Na skale Vazilihaya - "zapisanej skale"(sanktuarium niedaleko Hattusat - wąwóz o zbliżających się
ścianach, na którego ścianach na polecenie Puduhepy - żony HETYCKIEGO władcy Hattusiliego III) wykonano płaskorzez
bÄ™, na niej m.in. bogowie: Teszub,
Szarruma, Taszmiszu (brat Teszuba), Kumarbi, Ea, Kuszuh, Szimegi i Asztabi; boginie: Hebat, Allanzu (córka Teszuba), Taru, Ta kitu, Hutena, Hutelura, Szalasz (żona
Kumarbiego), Allatum, Tapkina (żona Ea) i Szauszka - czyli i huryccy i hetyccy
Wraz z podbojem Kizzuwatny przez Hetytów - mieszanie panteonów huryckiego i hetyckiego
Teszub - Tarhuna
Hebat - Bogini-SÅ‚ooce z Arinny
PALEJCZYCY
- Mało wiadomo o ich panteonie
Ë% Ziparwa/ Zaparwa - bóg burzy - wystÄ™puje też u Hetytów, miaÅ‚ Å›wiÄ…tyniÄ™ w Hattusa
Ë% Katahzipuri - jego żona
Ë% Tijaz - sÅ‚ooce
Ë% Inni - Saushalla, Ilalijantikes, Kamamma, Hasamili, Hilanzipa
- Nie ma żadnych bóstw mezopotamskich ani syryjskich - cały panteon jest oryginalny
LUWICI
- Żyli na południowym wybrzeżu Anatolii
- Bogowie:
Ë% Tarhunt - bóg burzy
Ë% Tatta
Ë% Santa
Ë% Tiwat - sÅ‚ooce
Ë% Arma - księżyc - ważny
Ë% Jarri - bóg wojny i zarazy - z czasem popularny w Anatolii, prawdopodobnie miaÅ‚ pochodzenie luwickie
Ë% Zaliju - bóg-góra (inny - Puskurunuwa)
Ë% Zulija - bogini-rzeka
Ë% Hetyccy - Huwassanna z Hubesny, Hasamili, Pirwa, Kamrusepa, Zilipuri
ANTROPOLOGIA
HETYCI
- Mało danych na ten temat
- Żadnych teorii na temat pochodzenia człowieka
- W jednym tekście hetyckim - boginie losu (Papaja, Istustaja, Gulses) tworzą człowieka (każdego pojedynczego) - od tego, która jest przy porodzie zależy,
jaki będzie charakter człowieka. Opiekują się nim potem aż do śmierci.
- "tabliczki przeznaczenia" - z ludzkim losem
- W chwili narodzin bogowie umieszczajÄ… duszÄ™ w ciele
- Serce (emocje) i dusza (myśli) - razem rządzą ciałem
- Dusze mają też bogowie, zwierzęta, miała to byd substancja płynna
- Los człowieka całkowicie zależał od bogów - miał okazywad im cześd w zamian za opiekę
Bliski wschód II Strona 6
- Grzech - złamanie praw boskich
- Modlitwa/ spowiedz
negatywna (znany tekst) - tam grzechy to: łamanie przysiąg, składanie fałszywych przysiąg, zjadanie świętych potraw, złamanie
rytualnej czystości
- Zło - wymierzana przez bogów kara za grzech
- Odróżniali śmierd naturalną od nagłej - dzieo śmierci ="dzieo losu"
- Po śmierci dusze zmierzają do krainy podziemnej Lelwani/Leluwani, tam pędzi smutny żywot
- W rytuale pogrzebowym króla - ofiara z wołu, jego dusza miała potem iśd na łąkę - "lepszy świat" dla króla
- Nie ma koncepcji nagrody/ kary pośmiertnej
- Dla zmarłych organizuje się uroczystości i ofiary, gdyż w przypadku zaniedbania mogą się gniewad i szkodzid - rzecz jasna im ważniejszy człowiek, tym
bogatszy pogrzeb
- W XIII w. pogrzeb króla trwał 14 dni i brała w nim udział cała ludnośd stolicy
- Zwłoki króla spalano na stosie, potem odbywała się stypa, odprawiano modły i zaklęcia
- Zwykłych ludzi zakopywano w ziemi lub w glinianych beczkach, czasem stosowano również kremację (ale podobno to hurycki zwyczaj)
- y
le jest zobaczyd zmarłego we śnie - trzeba poddad się oczyszczeniom
HURYCI
- Podobnie jak u Hetytów
- Żadnej wzmianki na temat pochodzenia człowieka
- Nad losem czuwały bóstwa Hutena i Hutelura
KOSMOLOGIA
- Brak tekstów kosmogenetycznych
- Bogowie objęli we władanie gotowy świat - niebo i ziemię, roztoczyli nad nimi opiekę
- Czasem są wspomnienia o "budowie świata", ale nie wiadomo ani przez kogo, ani też kiedy
- Przypuszczalnie pod wpływem myśli mezopotamskiej - świat jest przedstawiany jako budowla, której podstawą była ziemia, a dachem niebo
- Niebo i ziemia - to bóstwa osobowe, ale nieantropomorficzne
- Pieśń o Ullikummi - pochodzenia huryckiego, tam niebo i ziemię dz
wiga olbrzym Ubelluri
Ë% Niebo i ziemia zostaÅ‚y oddzielone od siebie za pomocÄ… narzÄ™dzia zwanego kuruzzi- do dziÅ› niezidentyfikowanego
Ë% Kummija - mityczne miasto Teszuba, byd może stolica bogów
- Pod ziemią znajdowała się kraina podziemna (:D) - tam mieszkały duchy zmarłych
- Tam- 7 bram zamkniętych na 7 rygli oddzielało krainę od pałacu władcy, otwierali je specjalni odz
wierni
- Rzeki, jeziora, jaskinie - miejsca Å‚Ä…czÄ…ce krainÄ™ podziemnÄ… z powierzchniÄ…
- W głębi Ziemi - naczynie z brązu, do którego spływało zło zmywane wodą podczas rytuałów oczyszczenia wykonywanych przez "staruchy"
HURYCI
- Abzuwa (zniekształcona forma sumeryjskiego abzu i babilooskiego apsu) - nazwa podziemnej głębiny morskiej, siedziby boga Ea
- Ubelluri - odpowiednik Atlasa, podtrzymuje świat
Bliski wschód II Strona 7
Wykład IV - Anatolia. Kult
26 paz
dziernika 2007
12:19
HETYCI
- Tu przydatne są teksty techniczne - instrukcje dla personelu świątynnego
- Są też relacje dotyczące odnowienia kultu na terenach zdobytych wcześniej przez ludy Kaska
- Najczęściej są to teksty dotyczące kultu paostwowego
- Wykonywanie czynności kultowych było dla mieszkaoców Anatolii oznaką czci i dopełnieniem obowiązku wobec bóstwa
- Prawo hetyckie zabraniało cudzoziemcom udziału w życiu religijnym
NAJWAŻNIEJSZE OBRZ
DY
- Składanie ofiar
- Organizowanie świąt
- Troszczenie się o świątynie
- W przypadku niedopełnienia obowiązków - obraza boga - nieszczęście
- Jeśli dochodziło do nieszczęśd, świadczyło to o tym, że bóg jest obrażony i trzeba go przebłagad
- Hetyci bardzo obawiali się gniewu boga, uważali bowiem, że obrażony bóg opuszcza swoją świątynię i przestaje spełniad swoje funkcje
- Szczególnie groz
ny był gniew Telipinu i boga burzy, gdyż byli oni odpowiedzialni za urodzaj
- W celu uspokojenia i przywołania bóstwa - obrzędy o charakterze magicznym
- Najczęściej obrażał się Telipinu, czasem też Słooce
- Uzasadnieniem dla stosowania obrzędów był mit. Tam pojawia się obrażony Telipinu, którego przywołuje bogini czarów Kamrusepa
- Przypuszcza się, że obrzędy przebłagania boga były odprawiane przez staruchy - kapłanki Kamrusepy
- Również w tekstach wróżebnych często pojawia się motyw obrażonego bóstwa - zapytanie o powód
OFIARY
- Z tekstów wynika, że w Anatolii znana była zasada "do ut des"(daję, byś dał) - ofiary miały na celu spowodowanie otrzymania czegoś w zamian na zasadzie
wymiany wzajemnych świadczeo.
- Z huryckiego mitu o Kumarbim i jego synu wynika, że ofiary miały na celu uradowanie boga
- Kiedy słychad było grzmoty - składano w ofierze 9 czarnych owiec i 2 czarne byki
- Ogólnie: pieczywo (czarny chleb), piwo, wino, oliwę, mąkę, mleko, masło, owoce, miód, zwierzęta - woły, owce i kozy
- Podczas królewskich rytuałów pogrzebowych - ofiara z konia
- Zwierzęta składane w ofierze musiały byd rytualnie czyste, wolne od skazy
- Po złożeniu ofiary pieczono je lub gotowano, po czym serce, wątrobę i łopatkę ofiarowywano bogu, resztę spożywano
- W przypadku dużego niebezpieczeostwa składano w ofierze ludzi, zwłaszcza jeoców wojennych
- W czasie ofiar odbywały się walki, pito wino i dokonywano libacji w związku z kultem Ogniska, Tronu i Runa
- Rzecz jasna, im bogatsza była świątynia, tym bogatsze były ofiary
- Ze znanego tekstu modlitwy (XV w. p.n.e.) wynika, że były ofiary:
Ë% Codzienne
Ë% ComiesiÄ™czne
Ë% Coroczne
- Dostarczaniem ofiar zajmował się pałac, zarządca prowincji lub miasta.
POS
GI BÓSTW
- Pełniły ważną rolę w kulcie
- Były antropomorficzne, czasem były to do pewnego stopnia symboliczne wyobrażenia
- Nie były duże, miały około 1 m wysokości
- Najczęściej były zrobione z drewna, miedzi, pokryte blachami ze złota i srebra, przyozdabiane lapis-lazuli i innymi kamieniami, wyposażane w broo
- W przypadku boga burzy - posąg mógł mied kształt byka
- W świątyni posąg traktowano jak żywą istotę - budzono, kąpano, na noc kładziono do łóżka, w nocy palono lampkę oliwną
- Uważano, że przez posąg można oddziaływad na bóstwo
- Posiadanie posągu bóstwa miasta dawało władzę nad tamtejszą ludnością - w czasie najazdów wywożono posąg wraz z personelem świątynnym
- 1596 r. p.n.e. - Mursili I, władca paostwa hetyckiego zdobył Babilon i zabrał posągi Marduka i jego żony
- Bogów przedstawiano też pod postacią glinianej beczki lub steli huwaa
i, Boginię-Słooce z Arinny i inne bóstwa słoneczne jako złoty dysk
OBRZ
DY
- Mówi się, że poszczególne obrzędy wprowadzili bogowie, a kapłani tylko je powtarzają
- Ważną częśd obrzędów stanowiły opowieści sakralne - mity
- Obrzędom ofiarniczym i magicznym towarzyszyły modlitwy
- Kiedy król usłyszał grzmot, musiał wykonad specjalny obrzęd - w specjalnym pomieszczeniu halentiu, wraz z królową i możnymi dokonywał libacji przed oknem.
Jeśli było to podczas jazdy, musiał wysiąśd z powozu i dokonad libacji
- Inicjacja królewicza - kapłani i 12 hierodul(!)
MODLITWY
- SÅ‚owne
- Zwracały się bezpośrednio do boga
- Skonstruowane na poczekaniu (nie ustalone formuły)
- Opierały się najczęściej na prośbie lub wytłumaczeniu się z przewinienia
- Najczęściej proszono o długie życie, zdrowie, często o deszcz, potomstwo, ochronę przed złem
- Z czasem były coraz dłuższe (Arnuwandas III i jego żona modlili się do bogini - Słooce z Arinny z powodu najazdu plemion Kaska, para skarży się, że najez
dz
cy
niszczą świątynie, kapłanów zamieniają w niewolników - czuje się tu rozgoryczenie. Przypominają bogini, że tylko ziemia hetycka jest kultowo czysta - tylko tu
składa się właściwe ofiary, a o świątynie troszczą się jak nikt inny)
- Zdarzają się modlitwy z argumentami racjonalnymi - np. Mursili II ostrzega boginię- Słooce z Arinny i innych bogów, że jeśli nie powstrzymają zarazy to wymrą
ludzie, którzy składają im ofiary - nakłania bogów, by okazali łaskę i powstrzymali zarazę
- Widad przekonanie, że wszystko, co się dzieje, dzieje się z woli bogów
- Elementem modlitwy były pochwały i komplementy dla bóstwa, z czasem przerodziły się one w hymny pochwalne
MAGIA
Bliski wschód II Strona 8
MAGIA
- Wobec bogów stosowano, oprócz próśb, przymus o charakterze magicznym
- Rytuały miały na celu ochronę lub odmłodzenie króla - zabiegi magiczne dotyczyły tylko króla i jego rodziny
- Uprawiano głównie magię "białą", ale zdarzały się również przypadki użycia magii "czarnej"
- Ogólnie magią zajmowały się najczęściej kobiety - "staruchy", należące do personelu świątynnego - podawały się one za wysłanniczki bogów
- Dominowała magia słowna, ale były też rytuały magiczne
- Zachowały się teksty zaklęd, opisy rytuałów, spisy używanych przy nich przedmiotów - czyli były pewne schematy
- Ważną częśd praktyk stanowiły rytuały oczyszczenia - wodą ze z
ródła obmywano ręce, głowę i nogi
- Wojsko oczyszczano przepuszczając je przez rodzaj bramy, po której obu stronach leżały połówki zwłok człowieka i zwierzęcia (kozła, szczeniaka i prosiaka)
- Magia była ważna, o czym świadczy to, że większośd tekstów z archiwum w Hattusa dotyczyła magii i religii
WRÓŻBY
- W okresie starohetyckim - ważne było śledzenie znaków zsyłanych przez bogów
Ë% Obserwowano pioruny, zadmienia, deformacje na SÅ‚oocu i Księżycu
Ë% Wróżono z ognia i pÅ‚ynu tarlipa
- Uważano, że pośrednikiem między ludz
mi i bogami może byd świątynna prorokini lub człowiek natchniony przez boga
- Możliwy był bezpośredni kontakt z bóstwem - przez sen
- Z Mezopotamii przejęto zwyczaj wróżenia z wnętrzności ofiar - przy każdej świątyni był specjalista od tego
- Wróżono najczęściej z owiec - obserwowano wygląd wątroby i skręt kiszek
- Wróżbami z wątroby opiekowało się podziemne słooce - może dlatego, że tabliczki przeznaczenia były pod ziemią
- Wróżono też z lotu ptaków (auspicja) i ruchu węży w basenie z wodą
- W pewnych wypadkach zwracano siÄ™ "do wyroku rzeki" - ale nie wiadomo, o co chodzi
ÅšWI
TA
- Były związane z kalendarzem rolniczym - święta wiosny i żniw
- W świątyniach - beczka na zboże - napełniana jesienią i otwierana na wiosnę
- Posągi bóstw wynoszono ze świątyo stawiano w gajach, obmywano w rzekach, składano ofiary i urządzano zawody sportowe (zapasy, rz ut kamieniem)
- Podczas zwykłych świąt król w świątyni dokonywał oczyszczeo (mył ręce), padał na twarz przed bóstwem, zasiadał na tronie kultowym, składa no ofiary i
rozpoczynano ucztÄ™
- Purulli - wielkie święto - Nowy Rok - początek wiosny
- Kapłan Kella ze świątyni boga burzy w Nerik zapisał dwie wersje mitu związanego z genezą święta:
Ë% Bóg burzy pokonuje węża IllujankÄ™ z pomocÄ… córki Inar i Å›miertelnika Hupasiji
Ë% Bóg burzy sam pokonuje węża
- Na jesieo - święto nuntarijaa
ha - król i królowa wykonywali czynności kultowe w miastach w pobliżu stolicy
- AN.TAH.`
UM - na wiosnę, trwało 38 dni, byd może pod wpływem huryckim - też odwiedzanie przez króla różnych miast
- Były też święta Ziparwy, Szauszki, Ea, Puskurunuwy i deszczu
- Podczas niektórych świąt wykonywano zapewne dramat kultowy
HURYCI
- Obrzędowośd bardzo podobna, jak u Hetytów
- Kult codzienny - ofiary, libacje
- Ofiary z produktów rolniczych - posiłek dla bóstwa
- Święta - raz lub dwa razy do roku - trwały one kilka lub kilkanaście dni
- Stosowano rytualne oczyszczenia - obmywanie w rzece
- Wróżby - z wnętrzności i obserwacji ciał niebieskich - to z Mezopotamii
- Oni zaczęli wróżyd z zachowania ptaków hurri
Bliski wschód II Strona 9
Wykład V - Anatolia. Organizacja. Semici Zachodni - wprowadzenie
9 listopada 2007
22:39
HETYCI I HURYCI
ÅšWI
TYNIA
- Głównym miejscem kultu była świątynia - była ona traktowana jako mieszkanie boga, posąg bóstwa traktowano jak żywą osobę
- Nie znamy wielu świątyo z okresu starohetyckiego
- Z tekstów staroasyryjskich wynika, że w Anatolii znajdowały się świątynie bóstw asyryjskich
- Anitta stwierdza, że wzniósł w Kanesz trzy świątynie:
Ë% Bogu burzy
Ë% Sjusummi
Ë% Halmasuit
Znaleziono tylko dwie - i liczne stele jako główne przedmioty kultu. Nie wiadomo jednak, jakim bóstwom były poświęcone te świątynie
- Z innych tekstów wynika, że w Hattusa były dwie: Inar i boga burzy, natomiast w czasie wykopalisk znaleziono jedną na akropolu, a w samym mieście - 5
- W tekstach jest mowa o Wielkiej Świątyni - najważniejszej, poświęconej głównej parze - bogu burzy (lub Teszubowi) i bogini-Słooce z Arinny (lub Hebat)
Ë% ByÅ‚a to rozlegÅ‚a budowla z dziedziocem i licznymi pomieszczeniami wokół niego
Ë% W dwóch salkach - posÄ…gi bóstw, oÅ‚tarze, trony kultowe i Å›wiÄ™te ogniska
Ë% W przylegÅ‚ej celi (sypialni) staÅ‚o łóżko - tam codziennie obmywano i ubierano posÄ…g
- Sanktuarium Yazilikaya - Zapisana Skała w pobliżu Hattusa
Ë% Usytuowane w zwężajÄ…cym siÄ™ wÄ…wozie
Ë% Stworzone ok. 1500 r. p.n.e.
Ë% Z czasem rozbudowywane i upiÄ™kszane - za panowania Hattusili III i Tuthalijasa IV
Ë% Tam na obu Å›cianach pÅ‚askorzez
by przedstawiające 63 bóstwa, na jednej bogowie, a na drugiej - boginie; obie procesje spotykają się w głębi wąwozu
Ë% Z podpisów w jÄ™zyku huryckim dowiadujemy siÄ™, że sÄ… tam m.in. :
żð Szarruma, Taszmiszu (brat Teszuba), Kuszuh, Szimegi, Asztabi, Kumarbi, Ea,
żð Allanzu, "córka Teszuba", Szauszka, Allatum
Ë% Jest to pomieszany panteon hetycki i hurycki
Ë% InicjatywÄ™ do wykonania tych pÅ‚askorzez
b przypisuje się Puduhepie - żonie Hattusili III, która była hurycką kapłanką, córką arcykapłana z Kizzuwatny
- Kummanni - święte miasto Hurytów, stolica Kizzuwatny
Ë% Hurycki, a potem hetycki oÅ›rodek kultu boga burzy Teszuba i Hebat
Ë% Potem nazywane Komana, Hieropolis (Å›wiÄ™te miasto) - byÅ‚ to oÅ›rodek kultu bogini Ma - Wielkiej Matki, utożsamianej z Kybele/ KubabÄ…, a przez Rzymian z BellonÄ…,
czczonej jako Ma-Bellona
- Ważnym, ale do dziś nie zlokalizowanym centrum kultowym było Nerik - miało byd na północ od Hattusa, zagarnięte przez lud Kaska i odzyskane w XIII w. p.n.e. przez
Hattusiliego III. Był to stary ośrodek kultu boga burzy. Była tam dahanga - świątynia, w której czczono wielkie drzewo i kamieo
- Były też sanktuaria pod gołym niebem, w świętych gajach lub skalnych uroczyskach
- Im sławniejsza świątynia, tym była bogatsza - dostawała więcej darów, przywilejów, majątków ziemskich i niewolników
- Często cała ludnośd danej miejscowości była związana ze świątynią, np. Arinna - tam miasto rozwinęło się dzięki świątyni
- Małe świątynie były znacznie uboższe
- Teksty mówią o uroczystościach w miejscach zwanych halentiu - może w pałacu królewskim (też był miejscem świętym). Przy jego budowie stosowano też zabiegi
magiczne
- Hekur - skała, szczyt góry - to też było miejsce kultu
Konstrukcja sanktuariów:
Ë% Hilammar - przedsionek, przez który wchodziÅ‚o siÄ™ do miejsca Å›wiÄ™tego
Ë% NajÅ›wiÄ™tsze miejsce - tam byÅ‚ posÄ…g bóstwa. ByÅ‚ on zazwyczaj sytuowany przy wÄ…skiej Å›cianie, pomiÄ™dzy dwoma oknami, w pomieszczeniu tym znajdowaÅ‚o siÄ™ także
ognisko, tron obrzędowy oraz ołtarz
- Bóstwom świata podziemnego oddawano cześd w świątyni zwanej hia
ta
- Był też "dom runa" - prawdopodobnie sanktuarium świętego runa
- Niektóre naczynia, sprzęty kultowe były wykonywane ze złota i srebra
- Częśd łupów wojennych władcy przekazywali świątyniom, które posiadały liczne majątki ziemskie, a chłopi musieli odpracowywad w nich kilka dni w tygodniu
PERSONEL ÅšWI
TYNNY
- Teksty o świątyniach asyryjskich mówią kto należał do personelu świątynnego na terenie Anatolii - może w tamtych było tak samo
- Do personelu należeli kapłani, kapłanki, śpiewacy i niewolnicy świątynni
- Liczebnośd personelu zależała od rangi świątyni
- W tekstach wspomina siÄ™ o kapÅ‚anach SANGA i GUDÚ, "podczaszym boga" i kucharzu Å›wiÄ…tynnym, oraz o kapÅ‚ankach zwanych "matka boga" i "pani boga"
- Wniosek - istniał zawodowy personel świątynny, któremu pomagali urzędnicy dworscy
- Niezwykle ważną rolę kultową spełniał król
- Para królewska przewodniczyła głównym uroczystościom
- Król był ziemskim zastępcą boga, miał władzę zarówno świecką, jak i sakralną
- Po śmierci król stawał się bogiem
- Dbano o zachowanie jego rytualnej czystości
- Funkcje religijne pełnili też urzędnicy dworscy i dowódcy wojskowi
- W epoce imperium rada możnych zaczęła spełniad głównie funkcje religijne
- Każda świątynia miała swojego stałego kapłana
- Stan kapłaoski był zhierarchizowany i podlegał ścisłej dyscyplinie
Ë% Bardzo ważna byÅ‚a czystoÅ›d rytualna na terenie Å›wiÄ…tyni i podczas obrzÄ™dów - przy braku czystoÅ›ci bóstwo mogÅ‚o siÄ™ obrazid
Ë% PrzyczynÄ… skalania mógÅ‚ byd:
żð brud
żð przedmiot lub zwierzÄ™ uważane za nieczyste
żð Kontakt ze zwÅ‚okami
żð Stosunek seksualny
Ë% Stan nieczystoÅ›ci usuwano poprzez kÄ…piel lub obmycie rÄ…k
- Kapłani mieszkali na terenie świątyni, ale ich rodziny - w domach poza jej obrębem
- prawdopodobnie istniały bractwa religijne - np. huwassannala - kapłanka bogini Huwassanny
- Specjalna grupa zajmowała się wróżeniem - najczęściej przez badanie wnętrzności zwierząt ofiarnych - i wykonywaniem obrzędów magicznych
- Najczęściej określano ich terminami "starucha" i "lekarz"
- Podczas budowy nowego pałacu znaczna częśd obrzędów miała charakter magiczny, mający zapewnid pomyślnośd rodzinie królewskiej
Znaczącą rolę w propagowaniu panteonu huryckiego w paostwie hetyckim odegrała Puduhepa, kapłanka i żona Hattusili III - znany jest jej hymn go bogini-Słooce z Arinny
Bliski wschód II Strona 10
- Znaczącą rolę w propagowaniu panteonu huryckiego w paostwie hetyckim odegrała Puduhepa, kapłanka i żona Hattusili III - znany jest jej hymn go bogini-Słooce z Arinny
FRYGIA
- Paostwo frygijskie odegrało dużą rolę w Anatolii już po upadku paostwa hetytów - około 1200 p.n.e.
- Centrum religijne w Pessinus:
Ë% Tam znajdowaÅ‚o siÄ™ sanktuarium, w którym czczono wielkÄ… anatolijskÄ… boginiÄ™-matkÄ™ Kybele (nazywanÄ… też WielkÄ… MatkÄ…, a w Sardes - Kybebe)
Ë% ByÅ‚a ona boginiÄ… miÅ‚oÅ›ci, pÅ‚odnoÅ›ci, rozrodczych siÅ‚ przyrody i rolnictwa
Ë% Jej boskim partnerem byÅ‚ Attis
Ë% Jej kult miaÅ‚ charakter orgiastyczny
Ë% Organizowano procesje z gÅ‚oÅ›nÄ… muzykÄ… i dzikimi taocami.
Ë% KapÅ‚ani zwani korybantamii gallamiwstÄ™pujÄ…c na sÅ‚użbÄ™ bogini dokonywali rytualnej samokastracji
Ë% Wtajemniczenie - taurobolium - na siedzÄ…cego w doÅ‚ku wtajemniczanego laÅ‚a siÄ™ krew z ranionego i leżącego nad nim na specjalnym rusztowaniu byka
Ë% Synem Kybele byÅ‚ Sabazjos - jego Å›wiÄ™tym zwierzÄ™ciem byÅ‚ wąż - ku jego czci organizowano misteria
Ë% Uczestnicy obrzÄ™dów, oszoÅ‚omieni dzikÄ… muzykÄ… i taocem, zadawali sobie rany
Ë% WażnÄ… rolÄ™ speÅ‚niaÅ‚a tam też Agdistis - jej imiÄ™ traktowano czÄ™sto jako lokalny przydomek Kybele lub jej inne imiÄ™
Ë% ByÅ‚ to dwupÅ‚ciowy potwór zrodzony z nasienia Boga Burzy - bogowie z obawy przed jego potÄ™gÄ… pozbawili go narzÄ…du mÄ™skiego, z którego wyrosÅ‚o drzewo
migdałowe, którego owoc zapłodnił córkę boga rzeki Sangarios. Urodziła ona Attisa - pięknego chłopca. Kiedy ten dorósł, miał poślubid córkę króla, ale zobaczył
Agdistis i dokonał samokastracji, po czym umarł z upływu krwi, to samo zrobił jego niedoszły teśd
Ë% WedÅ‚ug innej tradycji - nasienie Boga Burzy - zÅ‚ożone na skale Agdos - z której narodziÅ‚ siÄ™ potwór-obojnak, który niszczyÅ‚ wszystko dookoÅ‚a, po czym upity winem
przez Dionizosa dokonał samokastracji, z jego krwi zaś wyrosło drzewo granatu - i dalej tak samo, tylko Attis zostaje pochowany przez Agdistis, która ustaliła też na
jego cześd święto i kolegium kapłaoskie
- W ten sposób - bliskowschodnie idee religijne, zdradzające skłonności orgiastyczne i ekstatyczne, przenikały stamtąd przez Anatolię i Frygięna Zachód, do świata
egejskiego.
- W 204 p.n.e. - kult Kybele został przyjęty w Rzymie, podczas wojny z Hannibalem
- W 186 p.n.e. - proces o Bachanalia, zabito 6000 ludzi
SEMICI ZACHODNI - WPROWADZENIE
- Rozróżnia się wśród nich dwie podstawowe grupy:
Ë% Kananejsko-fenickÄ…
Ë% AramejskÄ…
- Grupa fenicko-kananejska
Ë% Od IV tys. p.n.e. -na terenach Palestyny i Syrii
Ë% Nazywa siÄ™ ich Amorytami (od Amurru - "kraj zachodni" - tak ich nazywali Akadowie
Ë% Kananejczycy
żð plemiona semickie zamieszkujÄ…ce tereny od Półwyspu Synaj po góry Taurus
żð byÅ‚ tam szereg ksiÄ™stw, lub miast-paostw, zależnych od Egiptu, Mitanni i Hetytów.
żð Poznanie ich religii możliwe dziÄ™ki odkryciu archiwów z Ugarit, Ebli, Emar i Ekalte.
żð Od XIII w. p.n.e. - zaczÄ™li byd wypierani przez Izraelitów i Filistynów
Ë% Fenicjanie
żð termin pochodzenia greckiego (foinike),
żð oni sami nazywali siebie Kananejczykami, wyodrÄ™bnili siÄ™ z tej grupy dziÄ™ki najazdom semickim - Izraelitów i Aramejczyków.
żð Nie ma pewnoÅ›ci, czy sami byli Semitami.
żð Zamieszkiwali tereny miÄ™dzy Morzem Åšródziemnym a górami Liban.
żð Nie stworzyli jednego paostwa, ale szereg miast-paostw, luz
no ze sobÄ… powiÄ…zanych: Tyr, Sydon, Byblos (Gubla), Berytos (dziÅ› Bejrut), Amrit, Symirra, Arados
żð W Ugarit znaleziono prototyp pisma fenickiego - alfabetycznego, przejÄ™tego póz
niej przez Greków i Aramejczyków
Bliski wschód II Strona 11
Wykład VI - Semici Zachodni. Wprowadzenie cd. Doktryna. Teologia
16 listopada 2007
17:31
WPROWADZENIE - cd.
- Grupa aramejska - kolejna fala ludów semickich z Pustyni Syryjskiej
- Wdzierali się na teren Mezopotamii w II połowie II tys. p.n.e.
- Słowo "Aram" pojawia się już wcześniej w tekstach z Nippur, Mari i Ugarit
- W Genesis - w Epoce Patriarchatu Aramejczycy mieszkali w Mezopotamii, potem zaś na wschód od Jordanu - tworzą paostwo Ammon, prowadzące częste wojny z
Izraelem
- Na terenie Syrii - liczne paostwa aramejskie- Hamat, Damaszek, Soba, Sam'al., Arpad - jako koalicja stanowiły pokaz
ną siłę militarną - dlatego były często najeżdżane przez
AsyriÄ™
- W latach 732-720 p.n.e. - upadek po wojnie z AsyriÄ…, zdobycie Damaszku
- Język aramejski był powszechnie używany na Bliskim Wschodzie aż do VII - najazdu Arabów
GRUPA FENICKO-KANANEJSKA. DOKTRYNA
TEOLOGIA
- Najstarsze informacje o bogach kananejskich pochodzÄ… z Ebli, gdzie odnaleziono archiwa z XXIV-XXIII w. p.n.e.
- Na podstawie list ofiar i imion teoforycznych ustalono imiona najważniejszych bóstw:
Ë% Dagan - bóg zboża
Ë% Haddu/Addu - bóg burzy
Ë% Bogini-SÅ‚ooce
Ë% Raa
ap/ Rea
ef
Ë% Aa
tar (gwiazda poranna)
Ë% Kamia

Ë% Kura
Ë% Bóg noszÄ…cy tytuÅ‚ Pan
- Niektórzy z nich mieli w Ebli własne świątynie, inni tylko posągi
- W Emar - tabliczki klinowe, tam:
Ë% Ninurta (Mezopotamski)
Ë% Ia
hara
Ë% Dagan
Ë% Adad - bóg burzy
- Najwięcej informacji jest w tekstach z Ugarit - są one o ok. 1000 lat póz
niejsze niż z Ebli, tam:
Ë% Poematy o bogach - cykl o Ba'alu i Anat
Ë% Wynika z nich, że istniaÅ‚ jednolity, kananejsko-syryjski panteon, chod w poszczególnych miastach-paostwach sÄ… pewne różnice, bóstwa sÄ… czczone pod różnymi
imionami
Ë% Podstawowe podobieostwo - wyobrażenie kosmicznego bóstwa - stworzyciela (El i jego małżonka Aszirat) i dominacja boga opadów atmosferycznych i dawcy życia
(Ba'al.)
PANTEON KANANEJSKI
- W Ugarit znaleziono spis ok. 60 bóstw lokalnych, obecnie znanych jest 70
- Kilku z nich - to znani jeszcze z Ebli (Adad, El, Dagan, Raa
ap/ Rea
ef)
- Bogowie mieli charakter antropomorficzny, byli mniej poważni niż w Mezopotamii, czasem nawet śmieszni
- Lubili uczty - tłuste mięso, dużo wina, muzyka
- Słabo zaznaczona indywidualnośd bóstw, pomieszanie funkcji i atrybutów
- Była hierarchia - wymieniani są w określonym porządku
- Najważniejsi - El i Ba'al. - ich imiona znaczą po prostu "bóg"
- Inni ważni:
Ë% Dagan
Ë% Koa
arot - bogini porodu
Ë% Jarich - bóg księżyca
Ë% Aa
tar - bóg wojny
Ë% Asztart
Ë% Anat
Ë% Arsaj - bogini podziemi
Ë% Szapasz - bogini-SÅ‚ooce
Ë% Jam - morze
- A
ącznie są oni określani jako "zgromadzenie bogów", któremu przewodniczył El, na tym zgromadzeniu widoczne są dwa kręgi:
Ë% Zgromadzony wokół Ela i jego żony Aszirat - nastÄ™pcÄ… ma byd ich syn - Jam
Ë% Wokół Ba'ala - syna Dagana
Ë% StÄ…d konflikty miÄ™dzy Ba'alem i Jamem oraz Elem
ImiÄ™ Opis y
ródło Pokrewieo Przedstawienie, atrybuty mit Centra kultowe kult
boga informacji stwo
El Najwyższy bóg, stwórca, król i Biblia, teksty z Mąż Przedstawiany jako byk, Zaprosił na ucztę swoich 70 Byblos
sędzia, strażnik porządku Ugarit Aszery/ albo jako brodaty synów i pił z nimi na umór
kosmicznego i politycznego, bóg Aszirat/ mężczyzna w długiej szacie i
mądrości. Wiedział wszystko, Elat, 70 z tiarą i rogami na głowie,
potrafił wyjaśniad sny. Król synów, lub jako siwego starca z
bogów. Nazywano go "Bykiem syn - Mot brodą
kleru". A
agodny, dobrotliwy,
pasywny
Elat/ Rodzicielka bogów, bogini miłości Teksty z Żona/ Jako Elat -Symbol - lew. W tekstach z Ugarit - Salomon miał Sakralna
Aszirat/ i wojny (jak Isztar), opiekunka Ugarit. W córka Ela, Przedstawiana półnaga lub opowieści o zaślubinach i zbudowad jej prostytucja.
Aszera/ zwierząt, bogini morza, płodności, Starym w ST i naga, jadąca na koniu lub uczcie - świątynię na Obrzędy
Aszratu urodzaju i przeznaczenia. Testamencie Sydonie - stojąca na grzbiecie lwa. wschód od typu hieros
m (u Opiekunka królów. jej kult żona Jako Aszera/ Aszirat - Jej Jerozolimy. gamos
Akadów) łączony z Ba'ala symbolem był drewniany pal Opiekunka Ugarit
Ba'alem. U kultowy (aszera), stawiany
Jeremiasza przy ołtarzach Ba'ala.
jako Królowa Przedstawiana jako naga
Niebios kobieta karmiąca dwóch
chłopców
Bliski wschód II Strona 12
chłopców
Ba'al Imię znaczy Pan, Władca. To Teksty z Syn Jako młody mężczyzna w Przegrana walka z Motem, Czczony w Syrii,
raczej epitet kilku lokalnych Ugarit - tam Dagana haftowanej opasce na zstąpienie do podziemia, Anat górnej
bóstw, są np. Ba'al Sydonu, Ba'al najważniejszy biodrach i pozłacanej tiarze odbija Ba'ala z podziemi, Mezopotamii,
Lebanon, Ba'al Zaphon, Ba'al na głowie, lub w spiczastym przywraca mu życie - dramat Anatolii i Izraelu
Gubla (Pan Byblos), Ba'al Szamin hełmie z rogami byka. W wegetacyjny. Pokonał Ela i (tam imiona
(Pan Niebios). Często obdarzano prawej ręce ma maczugę lub rozpoczął nową generację teoforyczne np. Isz-
go tytułem "książę" (zbl) i "bardzo inną broo, a lewą miota bogów, pokonał też jego syna Ba'al), mieszkał na
potężny". Młody i aktywny bóg oszczep (symbol Jama (dwoma maczugami). świętej górze
burzy ("jeżdżący na obłokach"), błyskawicy). Ma długie Nie miał pałacu, Anat i Aszirat Zaphon. Świątynia
deszczu i płodności, umierający i włosy i brodę opadającą na prosiły Ela o pozwolenie w Ugarit - na
zmartwychwstający. Utożsamiany piersi. Też między dwoma budowy pałacu na Zaphon. akropolu, też w
z mezopotamskim Adadem i kozłami i jeleniem. Święta Pałac wybudował bóg Koszer Byblos, Emar,
aramejskim Hadadem liczba - 10 Sydon,
Baalat Żona Byblos, Berytos
Ba'ala
Dagan Dgn - znaczy po prostu "zboże". Teksty z Sanktuarium w
Był znany od wieków w rejonie Ugarit, teksty pobliżu świątyni
środkowego Eufratu - tam z Ebli Ba'ala, świątynia w
kolebka. PoczÄ…tkowo zapewne Ebli, Mari, Emar,
typowy dla Bliskiego Wschodu Terqa. W II połowie
bóg burzy i urodzaju, związany z II tys. p.n.e.
Akadami. Opiekował się uprawą popularny w
roli i wynalazł zboże i pług Palestynie, Syrii,
Ugarit, wśród
Filistynów
Jam Bóg morza, nazywany "Księciem", Syn Ela Należał do "obozu" Ela -
"Sędzią Rzeki". Należał do "obozu" nieustannie w konflikcie z
Ela Ba'alem
Szachar i "gwiazda poranna" i "gwiazda
Szarim wieczorna"
Anat Kananejska bogini płodności, Teksty z Córka Ela, Wzór kobiecej piękności. Wspomaga Ba'ala w walce z Izrael - tam Składano jej
miłości, krwawej walki, łowów, Ugarit dziewicza Przedstawiano ją nago z lilią Motem. To ona znalazła uważano ją przez ofiary ze
piękności, opiekunka ludzi. Pełniła siostra/ lub wężem (symbol martwe ciało swego brata i jakiś czas za żonę zwierząt, a
też funkcje bogini wojny. żona płodności) albo w sukni, z dokonała zemsty na zabójcy - Jahwe (ich synem rozlana
Aramejczycy czcili ją jako "królową Ba'ala hełmem na głowie i bronią Mocie. Brała udział w miał byd Aszima). wówczas na
nieba" w ręku. przywracaniu Ba'ala do życia. ziemię krew
Niezrównoważona - zaprosiła miała
gości na ucztę, potem wpadła zapewnid
w szał i ich wyrżnęła, a zaraz płodnośd
potem uspokoiła się i poszła ludziom i
się przystroid zwierzętom
Asztarte Ogólnokananejskie bóstwo, Spis bogów z Żona Naga na grzbiecie lwa/ Wspólnie z Anat Główne bóstwo Miał
uosobienie planety Wenus, Ebli, Ugarit Ba'ala półnaga i trzymająca w powstrzymuje Ba'ala, kiedy Bejrutu i Sydonu, w charakter
odpowiedniczka Isztar. Popularna rękach gałązki, ku którym ten chciał zabid posłów od Tyrze główne orgiastyczn
zmysłowa bogini miłości i wypinają się kozy Jama bóstwo żeoskie y, w jej
płodności świątyniach
-
prostytucja
sakralna
Atargatis Połączone kulty Asztarte, Anat i Żona Najczęściej naga.
Aszery, bardzo popularna po VI w. Adonisa
p.n.e., gdy kultura aramejska lub Ba'ala-
wyparła kananejsko-fenicką. Hadada
Bogini płodności, ziemi,
pomyślności, opiekunka przyrody,
ludzi i bogów. Czczona też pod
imieniem Dea Syria (Syryjska
Bogini) i Derketo. Asztarte, Aszirat
i Anat to jej trzy aspekty
Mot Bóg świata podziemnego, śmierci, Syn Ela
upałów powodujących zamieranie
roślinności
Koszer Budowniczy, wynalazca narzędzi,
opiekun rzemieślników
MOABICI
- Lud zamieszkujący od XIII krainę Moab - na wschód od Morza Martwego
- Czcili lokalne bóstwo kananejskie - Ba'al-Peor (Pan Peoru), zwłaszcza w mieście Peor
- Miał on świątynię w Fogor w górach Moabu
- Wg Biblii Izraelici oddawali cześd Ba'al-Peorowi przed wejściem do Kanaanu i "uprawiali nierząd" z Moabitkami - za karę 24 tysiące nabitych na pal
- Izraelici nazywali ich "ludem Kemosza" - a zatem takie było imię ich głównego boga
- W Diban było sanktuarium Kemosza, byd może występuje on już w tekstach z Ebli
PANTEON FENICKI
- W Byblos - podobny do Ba'ala bóg wegetacji - Grecy nazywali go Adonisem (od Adon - "pan").
- Podobny - Eszmun, czczony w Tyrze i Sydonie, tylko przez Fenicjan, opiekun lecznictwa, odpowiednik Adonisa i Asklepiosa
- Bóg = Melek (król) - stąd imiona Melkart, Milkasztart, Milkom (utożsamiany z Molochem - kananejskim bogiem chtonicznym, któremu w dolinie Gehenna i któremu
składano tam ofiary z dzieci)
- MELKART
Ë% ByÅ‚ w Tyrze odpowiednikiem Ela z Byblos i Ba'ala z Sydonu
Ë% PeÅ‚niÅ‚ funkcje Adonisa i Eszmuna
Ë% Czczono go w caÅ‚ej Fenicji, a także w Damaszku i Kartaginie
Ë% PoczÄ…tkowo byÅ‚ bóstwem solarnym, potem - patronem żeglugi i fenickiej kolonizacji
Ë% Na poczÄ…tku wiosny obchodzono Å›wiÄ™to "przebudzenia Melkarta" - wiÄ™c chyba byÅ‚ bóstwem umierajÄ…cym i zmartwychwstajÄ…cym
Hiram (sojusznik Dawida i Salomona) zbudował mu w Tyrze świątynię
Bliski wschód II Strona 13
Na początku wiosny obchodzono święto "przebudzenia Melkarta" - więc chyba był bóstwem umierającym i zmartwychwstającym
Ë% Hiram (sojusznik Dawida i Salomona) zbudowaÅ‚ mu w Tyrze Å›wiÄ…tyniÄ™
- RE`
EF (RA`
AP)
Ë% Bóg ognia, pioruna, zarazy, zdrowia i pÅ‚odnoÅ›ci
Ë% Jego imiÄ™ - też w Mari i Zendżirli
- DAGAN
Ë% U Fenicjan jest bogiem Å›wiata podziemnego, pÅ‚odnoÅ›ci, zboża, wynalazcÄ… pÅ‚uga
- JAMM- Bóg morza, nazywany "sędzią rzeki"
- MOT
Ë% Syn Ela
Ë% Bóg Å›mierci, przynoszÄ…cy suszÄ™ i obumieranie Å›wiata roÅ›linnego
Ë% Toczy nieustannÄ… walkÄ™ z Ba'alem
- KOSZER - Bóg rzemiosł, sztuki i architektury
- NIKKAL - bogini Księżyca
- JARICH - bóg Księżyca, mąż Nikkal
- Czczono też innych bogów z panteonu kananejskiego - Asztarte i Ba'ala (głównie w Sydonie)
- Panteony w pojedynczych miastach-paostwach różniły się, ale najbardziej popularna była triada:
Ë% Bóg-opiekun miasta
Ë% Bogini - jego żona, zwiÄ…zana z pÅ‚odnoÅ›ciÄ… ziemi
Ë% MÅ‚ody bóg - syn bogini, umierajÄ…cy i zmartwychwstajÄ…cy
- Przykład takiej triady - w Byblos - El, Balaat, Adonis, w Sydonie - Ba'al, Asztarte i Eszmun, w Tyrze - Melkart, Asztarte, Anat-bait-ili (dawna Anat)
- Z różnych tekstów wiemy też, że w Fenicji czczono też
Ë% SÅ‚ooce - Szapasz
Ë% Księżyc
Ë% Dobre i zÅ‚e duchy
Ë% Liczne bóstwa obce, np. "Hathor paniÄ… Byblos", "Isztar paniÄ… Alalah", Amona-Re, Ptaha, Marduka, Nabu, Szamasza, Sina
Bliski wschód II Strona 14