By Marcin Polkowski
WSZYSTKIE DATY PODANE S
 PRZED NASZ
ER
 !!!
1. WPROWADZENIE
Starożytny Bliski Wschód to obszar: Turcji, Cypru, Armenii, Syrii, Libanu, Izraela, Jordanii, Iraku, Egiptu,
zachodnich prowincji Iranu, Egiptu, północnej części Sudanu i Arabii Saudyjskiej (oraz innych państw Płw.
Arabskiego).
Ważną rolę kulturotwórczą w starożytności odegrały krainy: Mezopotamia, Egipt, Elam, Anatolia, Syria i
Palestyna. Krainy te nigdy nie pozostawały w izolacji względem siebie. Więzi kulturowe i ekonomiczne między
nimi powstały w neolicie.
Przełom IV i III tysiąclecia  pojawienie się pierwszych z
ródeł pisanych w Mezopotamii, Elamie i Egipcie. W
innych miejscach nastąpiło to w III tysiącleciu.
Mieszkańcy bliskiego wschodu to głównie: semicka, indoeuropejska i kaukaska grupa językowa. Największą
rolę odegrały ludy semickie.
Były 3 wielkie fale migracyjne ludności semickiej:
- I fala migracyjna  ok. pierwsza połowa III tysiąclecia  oznaczała pojawienie wschodniosemickich Akadów i
zachodniosemickich Eblaitów. Nie wiadomo czy to była powolna migracja czy zamieszkiwali oni już
MezopotamiÄ™ (Akadowie) i SyriÄ™ (Eblaici). Mezopotamia, Syria, Palestyna i przylegajÄ…ce do nich obszary od
str. Pustyni syryjskiej były stale zamieszkane przez ludy semickie. Od połowy II tysiąclecia Akadowie i
Sumerowie tworzyli rzeczywistość polityczną i kulturową Mezopotamii, ich osadnictwo koncentrowało się w
północnej części Sumeru  póz
niej nazwanej Akadem. W XXIV wieku dzięki Sargonowi podbili cały kraj na
1,5 wieku. W następstwie najazdu Gutejczyków upadło państwo staroakadyjskie. Akadowie pozostali jednak
dominującym ludem południowej Mezopotamii (Sumero-Akadu). Język akadyjski do czasów antycznych
pozostał powszechnym językiem na tym obszarze a w II tysiącleciu był językiem dyplomacji w Egipcie, kraju
Hatti, Mitanni, Syrii i Palestynie.
Eblaitowie uchodzą za najstarszy znany lud syryjski. Utworzyli państwo w 1 połowie III tysiąclecia, długi czas
było potęgą, upadło po najez
dzie akadyjskich władców: Sargona i jego wnuka Naram-Sina. Ebla utrzymywała
kontakty z Mari i Sumero-Akadem. Od połowy XXIII wieku traciło na znaczeniu, do czasów kananejczyków
dominowali w Syrii.
- II fala migracyjna  schyłek III tysiąclecia do połowy XIX wieku kiedy większość plemion osiadła. Przybycie
Kananejczyków i Amorytów, prowadzących koczowniczy/półkoczowniczy tryb życia. Stopniowo opanowały
większą część Mezopotamii (Amoryci) i Syro-Palestynę (Kananejczycy i częściowo Amoryci). Ich państwa przez
1 połowię II tysiąclecia określały losy tych krain, za wrogów mając jedynie Hurytów na północy. W wyniku
migracji Amorytów powstała Asyria i Babilonia.
- III fala migracyjna  schyłek II tysiąclecia  wędrówki Aramejczyków (XIV wiek  pierwsze grupy
aramejskie w rejonie środkowego Eufratu ,XIII wiek  Hebrajczycy, Moabici, Edomici i Ammonici w
Palestynie, XII wiek  właściwa migracja Aramejczyków do Syrii i Mezopotamii, trwala 3 wieki. Aramejczycy
opanowali większość Syrii oraz północną i środkową (prócz Asyrii) Mezopotamię, wspólnie z Chaldejczykami
zaś południową jej część. Skutkiem migracji była zmiana struktury ludnościowej Bliskiego Wschodu. W tym
czasie kształtował się lud Fenicjan będących prawdopodobnie potomkami kananejczyków.
Z N i NW na Bliski Wschód napływały ludy indoeuropejskie. Od początku II tysiąclecia penetrowali Anatolię.
Pierwsza fala osiedleńcza dotarła tam XIX i XVIII wieku a tworzyli ją: Hetyci, Luwici, Palajczycy i mniejsze
plemiona. Najsilniejsi, Hetyci, na 500 lat zawładnęli większą częścią Anatolii. Od XIV wieku swą obecność w
nadmorskiej części Syrii i Anatolii zaznaczyli Grecy mykeńscy, w SW Anatolii mieli państwo  Ahijawa 
dowód trwałego osadnictwa.
Schyłek II tysiąclecia  z NW na SE migracja Ludów Morza (ludy egejskie, bałkańskie i anatolijskie), w jej
wyniku zmienił się układ sił na B,W. i pojawił się lud indoeuropejski  Frygowie.
Początek I tysiąclecia  w zdominowanej przez indoeuropejczyków Anatolii do potęgi w VII wieku doszli
Lidijczycy. Na zachodnich wybrzeżach A. rozszerzyło się osadnictwo greckich Eolów, Jonów i Dorów.
VIII/VII wiek  Armenię, płn. Mezopotamię i wsch. Anatolię najeżdżali Kimmerowie i Scytowie. Od wschodu
Medowie i Persowie napierali na AsyriÄ™.
Od 1 połowy II tysiąclecia Huryci pojawili się w płn. Syrii i Mezopotamii. W połowie II tysiąclecia powstało
Mitanni  imperium huryckie (płn. Mezopotamia, płn. Syria). Mitanni upadło w XIV wieku.
Nieznana jest przynależność etniczna: Sumerów, Hatytów, Elamitów, Gutejczyków i Lulubejów.
Sumerowie  wynalazcy pisma klinowego, autorzy najstarszych dzieł literackich, przybyli do Mezopotamii w
połowie IV tysiąclecia ze wschodu. Do końca III tysiąclecia dominowali w płd. Mezopotamii.
Elamici  kultura przetrwała do VII i VI wieku (najazdy Asyryjczyków, Medów i Persów).
Egipcjanie  grupa semito-chamicka
2. BLISKI WSCHÓD U PROGU HISTORII  POWSTANIE NAJSTARSZYCH CENTRÓW
CYWILIZACYJNYCH (II POA
OWA IV TYSI
CLECIA)
2.1 Ponadregionalne związki kulturowe u schyłku neolitu
B.W.  najwcześniejsza rewolucja neolityczna, związki pomiędzy poszczególnymi centrami osadnictwa
powstały już w epoce neolitu, ich zasięg najpełniej odzwierciedlają szlaki handlowe obsydianu:
- do południowopalestyńskiej Beidy
- do południowomezopotamskiego Eridu
- do irańskiego Ali Kosz
Ceramika malowana pozwoliła określić główne kierunki kontaktów ponadregionalnych.
W I połowie VI tysiąclecia były 4 wielkie kręgi kulturowe:
- Dżarmo  obszar Zagrosu
- Hassuna  NE i środkowa Mezopotamia
- Amuk (fazy A i B)
- Czatalhuyuk  SE Anatolia
W 2 połowie VI tysiąclecia w miejsce kultury Hassuna pojawiła się kultura Halaf (obszar k. Hassuma i
wschodnie tereny k. Amuk). W środkowej Mezopotamii k. Samarra (płd. Obszary k. Hassun i obszar
zanikającej k. Dżarmo).
Schyłek VI tysiąclecia  na samym południu Mezopotamii powstała k. Eridu jako preludium do powstania k.
Ubaid w V tysiącleciu przeżywającej rozkwit. K. Amuk została wyparta z Palestyny przez k. Jarmuk.
W Palestynie  k. Jarmuk płynnie przeszła w V tysiącleciu w k. Munhata i Wadi Rabah.
W 2 połowie VI tysiąclecia, kręgi kulturowe:
- Halaf  Płn. Syria, płn. Mezopotamia
- Samarra  Środ. Mezopotamia, środ. i płn. część Zagrosu
- Amuk C  środ. i płd. Syria i Liban
- Jarmuk  Palestyna
Od połowy V tysiąclecia  upadek i zanik k. Halaf, pojawiła się ludność wprowadzająca miedz
do użytku.
II połowa V tysiąclecia  cała Mezopotamia w sferze k. Ubaid
2.2 Rewolucja miejska i powstanie pierwszych miast państwa
4100-3800 p.n.e.  faza Ubaid 4, k. Ubaid w apogeum swego rozwoju 3800-3700  faza schyłkowa k. UBaid
(Ubaid 5)
Kres kultury Ubaid zbiegł się w czasie z niesamowicie szybkim rozrostem społeczności na B.W., powstawały
prężne, lecz lokalne centra kulturowe. Więzi lokalne zminimalizowały znaczenie więzi ponadregionalnych do
poziomu kontaktów handlowo-ekonomicznych bez decydowania o tożsamości kulturowej. Powstające w efekcie
tego lokalne kultury stały się zalążkiem przyszłych miast państw jak np. Uruk w płd Mezopotamii czy Suza w
Suzjanie. Kultury te wprowadziły oba obszary w epokę historyczną.
W 2 połowie IV tysiąclecia rozwój Suzjany stojącej u progu dobrze wykształconej państwowości miejskiej
został zahamowany. W wyniku czynników wewnętrznych lub zewnętrznych Suzjana upadła ekonomicznie a
procesy państwotwórcze zostały przerwane (gdzieniegdzie cofnięte). Kraj się wyludnił, rodzime pismo
zastąpiono sumeryjskim pismem klinowym, Suza zmniejszyła się do 1/3 rozmiaru z poprzedniego okresu, duża
część ludności przeniosła się do Mezopotamii płd.
Był to bodziec który przyspieszył rozwój urbanizacyjny rejonu Uruk, który po katastrofie Suzjany stał
głównym obszarem tworzenia się miast-państw, który doprowadził do wykształcenia się państwowości
sumerów.
Między wczesną fazą kultury Uruk (3700-3300) a póz
ną (3300-3100) ludność rejonu Uruk wzrosła
pięciokrotnie, równomierne rozmieszczenie średnich wiosek zastąpione zostało zgrupowaniami mniejszych
osiedli skoncentrowanych wokół kilku dużych protomiejskich centrów.
W 2 poł. IV tysiąclecia dla rejonu Uruk nie stwierdzono wokół w promieniu 15 km żadnych osiedli, obszar ten
mógł być użytkowany rolniczo. Samo Uruk przekształciło się w miasto osiągając ok. 3100 wielkość 80 ha i ok.
10 tysięcy ludności.
Przejawem umocnienia się państwowości była rozbudowa świątyni E-anna do rozmiarów ogromnego
kompleksu świątynno-gospodarczego. Instytucją wokół której rozwinęła się administracja były właśnie
świątynie. Była ona centrum administracyjnym miast-państw, w póz
niejszych okresach jej rolÄ™ gdzieniegdzie
przejęły pałace.
Od połowy IV tysiąclecia powszechnie zaczęto rozprowadzać wynalezione znacznie wcześnie szybkoobrotowe
koło garncarskie umożliwiając  przemysłową produkcją słabo zdobionej ceramiki.
Ok. 3100 w formie zaawansowanej pojawiło się pismo, w początkowej fazie pismo piktograficzne liczyło ok.
2000 znaków. W 200 lat póz
niej przekształciło się w pismo ideograficzne by następnie przejść w pismo
wyrazowo-sylabowe.
Wynalezienie więc pisma jako narzędzia administracji pozwoliło w pełni rozwinąć się państwowości i pozwoliło
również całemu B.W. wejść w erę historyczną.
3. ROZKWIT WIELKICH CYWILIZACJI STAROŻYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU W III i II
TYSI
CLECIU P.N.E.
3.1 Mezopotamia i Elam
3.1.1 Warunki naturalne i krainy historyczne
Mezopotamia (gr. Meso-potamios  kraj między rzekami), nizinny obszar w dorzeczu Tygrysu i Eufratu. Od
północy i wschodu odgraniczony górami Taurusu Armeńskiego i Zagrosu. Na południu granicą była Zatoka
Perska, przy czym wówczas linia brzegowa była bardziej w głębii lądu. Zachodnią granicą był Eufrat. Na
Mezopotamię składały się 3 krainy geograficzne:
- N i NE część, na północ i wschód od Tygrysu, pasmo wyżyn i przedgórzy Zagrosu i Taurusu Armeńskiego,
niewielka nizina wokół gór Dżebel Hamrin. Chłodny klimat, największa w Mezopotamii ilość opadów,
zaspokajajÄ…cych rolnictwo.
- N i środkowa, największa część Mezopotamii, od północy wyżynna, przechodząca na południu w równiny i
niziny w tym Dżezirę, step gdzie jedynym z
ródłem wody jest dorzecze Chaburu i rzeki okresowe. Rolnictwo w
dolinach rzek uzależnione od irygacji. Nizinna Dżezira była atrakcyjną siedzibą dla ludów koczowniczych i
półkoczowniczych.
- S część Mezopotamii, płaska, aluwialna dolina Eufratu, Tygrysu i częściowo Dijali. W części wschodniej
jeziora, bagna i zalewy. Ryby stałym składnikiem pożywienia. Trzcian i glina jako materiały budowlane.
SE od Mezopotamii był Elam, dzielił się na Suzjanę i Elam właściwy. Suzjana, stykająca się z Mezopotamią
Płd. na północy wyżynna, sięgająca Zagrosu, na południu przechodziła w podobną do mezopotamskiej nizinę
aluwialną. Rzeki Kercha i Karun stanowiły jej system wodny.
Elam właściwy obejmuje obszary dzisiejszego SW Iranu. Wraz z górami Zagrosu sięga daleko SE. Klimat
surowy a opady trzykrotnie obfitsze niż w Suzjanie i Mezopotamii.
Krainy historyczne Mezopotamii: Sumer, Akad, Babilonia, Asyria, Mitanni, Chaldea.
Mezopotamia Południowa od początków epoki historycznej po Sargona Akadyjskiego zwana Sumerem, przez
resztę III tysiąclecia  Sumero-Akad, przy czym Akadem zwano północną część dawnego Sumeru. Od początku
II tysiąclecia (najazd amorytów), mniej więcej od panowania Hammurabiego zwano ten obszar Babilonią. W 1
połowie I tysiąclecia południowa Babilonia nazwana została Chaldeą.
Początek II tysiąclecia, NE Mezopotamii powstała Asyria, zaś na terenach północnych, nad środkowym i
górnym Eufratem i Chaburem powstało huryckie państwo Mitanni.
Państwa znad środkowego Eufratu (dominujące tu przez 1000 lat Mari). Żadna nazwa nie przylgnęła tu na
stałe, tak samo jak kraina w widłach Dijali i Tygrysu z silnym ośrodkiem politycznym, Esznunną.
Elam historycznie podzielony jest na Suzjanę i Elam. Występowało wiele księstw jak np. Awan, Anszan,
Szimaszki czy Marchaszi.
3.1.2 y
rodła pisane
Mezopotamia ma najlepiej zachowane z
ródła na całym Bliskim Wschodzie łącznie z Grecją i Rzymem. Dzięki
tabliczkom glinianym które przetrwały do dziś. Przetrwały duże ilości dokumentów z życia codziennego
(umowy handlowe, teksty gospodarcze, akty małżeństwa, adopcji etc), poza B.W. teksty tego typu przetrwały w
niewielkiej liczbie. y
ródła przetrwały m.in. dzięki opuszczonym jeszcze w starożytności miasto które pokryte
kurzem, piaskiem i gliną stały się sztucznymi wzgórzami, tzw. Tellami.
Mezopotamskie z
ródła historyczno-chronologiczne: kroniki, roczniki, inskrypcje królewskie, listy władców,
wykazy urzędników eponimicznych,  listy lat . Mogę one mieć formę pomników (inskrypcje oficjalne) lub
tabliczek glinianych.
Najcenniejsze kroniki to asyryjska  Kronika Synchronistyczna oraz seria kronik neobabilońskich. Roczniki
są specyficzne dla Asyrii i pojawiły się w końcu XIV wieku.
Najliczniejsze są inskrypcje królewskie: fundacyjne, wotywne, opisowo-historyczne, hymniczne. Pierwsze
inskrypcje historyczne pochodzÄ… z XXV wieku z sumeryjskiego Lagasz.
Najważniejsza listy królów:  Sumeryjska lista królów i  Asyryjska lista królów .
Asyryjskie wykazy eponimiczne urzędników limmu (urzędujący 1 rok) często podają obok imienia limmu,
również najważniejsze wydarzenie z danego roku.
Babilońskie listy lat sporządzane w 1 połowie II tysiąclecia, wykazy określeń rocznych,
Inne z
ródła to też kodeksy i zbiory praw, np. Kodeks Hammurabiego, Kodeks Lipit-Isztara z Isin (XX wiek),
kodeks Ur-Nammu z Ur (XXI wiek). Każdy składa się z 3 części: historyczno-religijnej, normatywnej i
religijno-etycznej.
y
ródła dla Elamu, zwłaszcza dla III i II tysiąclecia są nieliczne. Większość koncentruje się na okresie wczesnym
lub medo-perskim.
3.1.3 Historia polityczna Mezopotamii do końca II tysiąclecia p.n.e.
3.1.3.1 Okresy Historyczne:
- Dżemdet Nasr (3000-2800)
- Wczesnodynastyczny (2800-2350)  3 etapy: pierwszy  (2800-2675), drugi  (2675-2500),
trzeci  (2500-2350)
- Staroakadyjski (2350-2210)
- Gutejski (2210-2120)
- neosumeryjski (2120-2005)
W Babilonii:
- starobabiloński (2005-1595)
- średniobabiloński (1595-1157)
- nowobabiloński (1157-1626)
- chaldejski (626-539)
W Asyrii:
- staroasyryjski (XX-XVII wiek)
- średnioasyryjski (XVI wiek  935 rok)
- nowoasyryjski (935-612)
3.1.3.2 Okres Dżemdet Nasr 3000-2800 p.n.e.
Brak z
ródeł historycznych, teksty gospodarcze spisywane w języku sumeryjskim, Sumerowie jako lud
występujący w południowej Mezopotamii od połowy IV tysiąclecia, odkrył pismo i doprowadził do powstania
cywilizacji miejskiej.
W tym okresie ukształtował się podział polityczny Sumeru na miasta-państwa, zasięg terytorium każdego
oznaczał zasięg lokalnego systemu irygacyjnego. W skład państwa-miasta prócz centralnego ośrodka
wchodziło do kilkunastu małych miejscowości.
Miasta państwa rozlokowane były wzdłuż dwóch głównych szlaków wodnych. Nad Eufratem leżały (od
północy): Sippar, Kisz, Nippur, Isin, Szuruppak, Uruk, Ur, Eridu. Nad kanałem Iturun-gal leżały: Kesz, Adab,
Zabalam, Umma, Bad-tibira, Larsa. Na północy nad samym Tygrysem leżało Akszak. Zaś nad wpływającym
do Iturun-gal kanałem Nina-dua leżało Lagasz.
Leżący nad rzeką Dijala i poza Sumerem ośrodek Esznunna stanowił północno-wschodnie peryferie Sumeru.
3.1.3.3 Okres wczesnodynastyczny (starosumeryjski): około 2800-2350 p.n.e.
WD I pozbawiony inskrypcji królewskich, WD II zachowały się tylko w formie inskrypcji fundatywnych i
wotywnych. WD III pokaz
ny zbiór bogatych w treść inskrypcji.
Emme-baragesi  pierwszy, uwiarygodniony inskrypcją królewską władca miasta-państwa Kisz. Inskrypcja
pochodzi z r. 2700 (WD I). Założyciel 1 dynastii z Kisz. Wg Kroniki z Tummal zbudował świątynię Enlila w
Nippur. Toczył zwycięskie walki z Elamem (nie wiadomo czy jako atakujący czy atakowany).
Kisz- wg sumeryjskiej listy królów pierwsze miasto które po potopie stało się siedzibą  władzy królewskiej .
Nippur  święte miasto Sumerów, nie mające znaczenia politycznego, ze względu na znajdującą się tu świątynię
Enlila i akceptację jej kapłanów, czyniło właściciela suzerenem całego regionu.
Uruk  dominujące na południu miasto-państwo. Jednym z władców był Gilgamesz który odparł atak Agi,
króla Kisz (syn Emme-baragesiego), w efekcie Uruk na kilkadziesiąt lat zdobyło pozycje hegemona oraz zajęło
pobliskie Ur, a wkrótce również po Nippur.
W tym czasie krajem wstrząsały liczne walki czego dowodem jest rozbudowa murów obronnych przez
większość miast Sumeru.
Ok. 2600 Mesilim, król Der, opanował Kisz i poddał zwierzchnictwu miasta północnego i środkowego Sumeru.
Hegemonia Kisz w jego czasach sięgała nawet południowo-wschodniej części Sumeru.
WD III wiedza na temat wydarzeń się powiększa głównie dzieki inskrypcjom z Lagasz. Było ono miastem,
którego tereny były wzdłuż wschodniej odnogi kanału Iturun-gal. Pod rządami dynastii Ur-Nansze (2500-2350)
doszło do dużego znaczenia. Toczyło walki z miastem Umma o żyzne tereny pograniczne. Jeden z
wybitniejszych władców Ur-Nansze  E-ana-tum (ok. 2450 r.), korzystając z osłabienia kontroli Kisz, rozgromił
Ummę, podporządkował środkowy i północny Sumer wraz z Nippur i Kisz. Tytułował się  królem Kisz .
Dotarł daleko w górę Eufratu zajmując państwo Mari, semicki ośrodek w kręgu oddziaływań państw semickich
Syrii i NW Mezopotamii.
Po rozpadzie państwa E-ana-tuma hegemonem został przedst. I dynastii Ur - Mes-ane-pada (ok.2430 r.). Ur
jak i Lagasz były z południa, świadczy to o osłabieniu miast sumeryjskich na północy, w związku z
umacnianiem się semickich Akadów. Napływ kolejnej fali Akadów osłabił struktury państwowe do czasu
wyłonienia się nowych akadyjskich elit władzy.
W 2400 r. En-metena z Lagasz i Lugal-kinisze-dudu z Ur zawarli sojusz międzypaństwowy. Miał regulować
sytuację na południu kraju poprzez podział stref wpływów i wspólne gwarancje w razie zagrożenia z północy
Sumeru.
Ok. 2370 r. książę Ummy Lugal-zagesi podjął próbę zjednoczenia Sumeru. Po zwycięstwie nad władcą Lagasz,
Uru-inim-giną, podbil Uruk, Ur i Eridu na SW. Przyjął tytuł króla Uruk i przeniósł tam stolicę. Jego
inskrypcje z Nippur potwierdzają że jego celem było zjednoczenie Sumeru i przeciwstawienie się infiltracji
akadyjskiej. Panował 25 lat.
3.1.3.4 Okres staroakadyjski 2350-2220 p.n.e.
Sargon (2350-2295)  wedle tradycji był podczaszym na dworze króla Kisz, Ur-Zababy, którego odsunął od
władzy i ruszył na podbój Sumeru. Dzięki opanowaniu Kisz mógł stanąć do walki z Lugal-zagesim. W efekcie
starcia król Uruk poniósł klęskę i został pohańbiony poprzez uwiązanie do bram świątyni Enlila w Nippur.
Zdobyte zostały Uruk, Ur, Lagasz i Umma a ich mury zniszczone. Reszta miast zapewne poddała się bez walki.
Podboje Sargona sięgnęły Zatoki Perskiej. Na podbitych ziemiach lokalni władcy po upewnieniu się co ich
lojalności stali się namiestnikami zarządzającymi w imieniu króla Akadów pod okiem dowódców
garnizonowych. Stolicą ustanowił nie którę z sumeryjskich miast lecz nowo zbudowane miasto Akad na
północnych rubieżach kraju, Sumer stał się Sumero-akadem.
W drugiej połowie panowania Sargon walczył z Elamem podbijając jego zachodnią część wraz z Suzą. Podbił
również północną część Mezopotamii, kolejno podbił: Mari, Jarmutum i syryjską Eblę by dotrzeć do
legendarnych Lasów Cedrowych (góry Amanu) i Gór Srebrnych (Taurus w Anatolii). Sargon przybrał tytuł
 króla świata , pod koniec jego panowania krajem wstrząsało niezadowolenie i bunty.
Za rządów synów Sargona: Rimusza i Man-isztusu krajem wstrząsały powstania i ruchy odśrodkowe które
doprowadziły do utraty wielu zdobyczy Sargona. Za panowania Rimusza uniezależniły się kraje północne, zaś
po wstÄ…pieniu na tron jego brata  Elam.
Syn Man-isztusu, wnuk Sargona, Naram-sin (2270-2235) przybrał tytuł:  króla potężnego, króla akadu, króla
czterech stron świata . Po kilku latach spokoju i stłumeniu rebelii w prowincji Apiszal w kraju wybuchło
powstanie o ogromnym zasięgu i organizacji. Zbuntowały się niemal wszystkie miasta południa (Sumeru), pod
przewodnictwem króla Uruk, Amar-girida oraz większość miast północy (Akadu) z samozwańczym królem
Kisz, Iphur-Kiszem. Naram-Sin po wielu latach ciężkich walk pokonał powstańców. Po restauracji państwa i
struktur administracyjnych opanował ziemie nad środkowym i górnym Tygrysem (póz
niejsza Asyria) oraz
rejon Chaburu.
Idąc śladami Sargona wyprawił się do Syriio, złupił Eblę, pokonał północnosyryjskie państwo Mukisz, dotarł
do Lasów Cedrowych, przekroczył Taurus i spustoszył południowo-wschodnią Anatolię. Narzucił
zwierzchnictwo królowi Magan, Mannu-dannu a z elamicki władcą, Hitą, zawarł układ o przyjaz
ni. Pod koniec
panowania toczył ciężkie walki z plemionami górskimi z Zagrosu.
Następca Naram-Sina, Szar-kali-szarri w efekcie tego zagrożenia zdołał utrzymać większość terytorium tylko w
pierwszym okresie panowania. Walcząc z Elamitami i Amorytami nie zdołał oprzeć się atakowi Gutejczyków i
Lulubejów. Ok. 2210 królestwo akadyjskie upadło a kraj na 100 lat pogrążył się w chaosie.
3.1.3.5 Okres gutejski 2210-2120 p.n.e.
Ciemny wiek w historii Sumero-akadu. Praktycznie brak zachowanych z
ródeł. Upadek gospodarczy i
kulturowy, zanik bÄ…dz
rozpad struktur administracyjnych, niekiedy też regionalnych. Zaniedbanie systemu
kanałów irygacyjnych w efekcie podcięcie podstaw egzystencji społeczeństw osiadłych.
Najez
dz
cy z Zagrosu nie zasymilowali się, ich władcy tytułowali się  Królami Gutejczyków , wg Sumeryjskiej
Listy Królów przez 91 lat było 21  królów .
Gutejczycy zachowali własną organizację i gospodarkę plemienną (pasterstwo). Nie osiedlali się w miastach lecz
jako lud półkoczowniczy wędrowali w poszukiwaniu łupów. W większym stopniu ich łupieżcze działania
dotknęły Akad, co pozwoliło Sumerowi szybciej otrząsnąć się z zniszczeń i odbudować ekonomię oraz uzyskać
swobodÄ™ politycznÄ….
Najszybciej odrodziło się miasto Lagasz, w połowie XXII wieku do władzy doszła II dynastia której wybitnym
władcą był Gudea ( książę pobożny i pasterz sprawiedliwy )  2144-2124, który formalnie uznawał
zwierzchnictwo najez
dz
ców a tak naprawdę rozciągnął swe panowanie na dużą część południowego Sumeru
(m.in. Uruk, Ur, Eridu, Larsę i Zabalam). Nawiązał stosunki handlowe z Syrią i Elamem, doprowadził Sumer
do ponownego rozkwitu gospodarczego.
Utu-hengal, król uniezależnionego już Uruk, który około roku 2120 pokonał ostatniego króla Gutejczyków,
założyciel i jedyny przedstawiciel IV dynastii.
3.1.3.6 Okres neosumeryjski 2120-2005  monarchia III dynastii z Ur
W 2113 r. Ur-Nammu, namiestnik Ur z ramienia Utu-hengala przejął władzę i założył III dynastię z Ur. Był
Sumerem, jako swą stolicę wybrał sumeryjskie miasto Ur, zaś bogiem opiekuńczym uczynił Nannara-Suena
(boga księżyca). Utworzono przez niego państwo w równym stopniu sięgało tradycji zarówno Sumeru jak i
monarchii akadyjskiej. Uważał się za spadkobiercę wielkich władców B.W. (Gilgamesza, Mes-ane-pady,
Sargona i Naram-sina). Z polecenia Ur-Nammu sporządzono pierwszą wersję Sumeryjskiej Listy Królów.
Władca ten rozbudował krajowe struktury administracyjne, odbudował system irygacyjny oraz skodyfikował
prawo.
O jego podbojach niewiele wiadomo, usunął Utu-hengala i pokonał Nam-hamiego z Lagasz, podporządkował
sobie cały Sumero-Akad.
Właściwym twórcą potęgi III dynastii z Ur był jego syn, Szulgi (2095-2048), w swych podbojach przekraczał on
Zagros, penetrował wybrzeża Zatoki Perskiej, ciężkie walki toczył w Kurdystanie. Jego wpływy sięgały Syrii,
Armenii i doliny Indusu.
Jego imperium składało się z trzech terytoriów: Sumero-Akad, północna Mezopotami z zachodnim Elamem
oraz większosć Kurdystanu oraz centralne tereny płaskowyżu irańskiego.
Po 20 latach od śmierci Szulgiego jego następcy borykali się z kosztownym systemem administracyjnym, z
coraz większym trudem utrzymując w posłuchu ludy: Amorytów, Hurytów i Elamitów. Za panowania Ibi-
Suena (2029-2005) Amoryci wdarli do Sumero-Akadu. Od piątego roku jego panowania gdy Amoryci zajęli
Larsę, system administracji prowincjonalnej poszedł w rozsypkę. Najazd Elamitów w 2005 r. którzy wraz z
Amorytami zajęli stolicę dopełnił dzieła upadku królestwa. Ostatni król sumeryjski został uprowadzony a wraz
z nim zakończyła się epoka Sumerów.
Amoryci przejęli cywilizację Sumero-Akadu wraz z językiem akadyjskim a w piśmiennictwie również i
sumeryjskim, wnosząc również własne elementy do tej kultury.
3.1.3.7 Mezopotamia w 1 połowie II tysiąclecia p.n.e., okresy: starobabiloński i staroasyryjski.
3.1.3.7.1 Czasy zmiennych hegemonii
Po upadku III dynastii z Ur w Mezopotamii powstało wiele walczących ze sobą państewek amoryckim bądz

huryckich (w części NE). W Sumero-Akadzie ich ośrodkami zostały dawne miasta prowincjonalne: Isin, Larsa,
Uruk, Kazallu, Kisz i Babilon, rządzone teraz przez dynastie amoryckie. W środkowej i N części poza takimi
ośrodkami jak Mari, Aszur i Esznunna, nowe księstwa miały charakterek państewek o charakterze
koczowniczym i półkoczowniczym co utrudniało stabilizację.
W Babilonii inicjatywa należała do Isin. Za panowania Ibi-Suena (ok. 2017 p.n.e.), namiestnik Iszbi-Erra
uniezależnił się, podporządkowując sobie Nippur i rejon dolnego Eufratu. Dało mu to przewagę nad
pozostałymi władcami Amorytów. Po kilku latach ogłosił się spadkobiercą ostatniego króla Sumerów i
zapoczątkował II dynastię z Isin. Iszbi-Erra i jego następcy odbudowywali Ur i zniszczone świątynie, utrzymali
strukturę administracyjną a język Sumerów przez wiele dziesięcioleci pozostawał głównym językiem
administracji. Hegemonia Isin zakończyła się za panowania Lipit-Isztara (1934-1924), piątego przedstawiciela
dynastii i autora kodeksu praw.
W XIX wieku w miastach Babilonii i Esznunnie, w efekcie fali migracyjnej, władzę objęły nowe rody
amoryckie. W Babilonii duże znaczenie osiągnęła Larsa, której władcy podporządkowali sobie południową
część kraju i przez całe stulecie byli hegemonami. Jeden z władców Larsy, Rim-Sin (1822-1763) stanął do
decydujÄ…cej walki o panowanie nad BabiloniÄ… z Babilonem.
W płn. i środk. Mezopotamii początkowo rozkit przeżywała Esznunna. Na początku panowania Ibi-Suena
uniezależniła się i stała stolicą królestwa Warum. W połowie XIX wieku jej władcy na pół wieku zdominowali N
i środkową Mezopotamię, docierając pod Aszur. Hegemonia Esznunny zakończona została w wyniku powstania
państwa staroasyryjskiego. Jego twórcą był Szamszi-Adad I, wywodzący się z miasta Terka nad Eufratem,
pozyskał on wiele koczowniczych plemion amoryckich z rejonu Dżeziry i wywalczyć imperium obejmujące N i
środkową Mezopotamię.
Podbój rozpoczął od Aszuru, stolicy Asyrii. Potem zajął ważne ośrodki na północy (Mari, Terka, Karana,
Ekkalatum i in.), granice państwa oparł o Eufrat na zachodzie i Góry Zagros na wschodzie. Po raz pierwszy od
III dynastii z Ur, cała N i środkowa Mezopotamia znalazła się pod panowaniem jednego władcy. Mimo że
uznany został za władcą asyryjskiego to swą stolicą ustanowił nie Aszur, a miasto w dorzeczu Chaburu które po
rozbudowanie nazwał Szubat-Enlil.
Po śmierci Szamszi-Adada jego synowie w dość niedługim czasie zostali wypędzeni przez potomków lokalnych
dynastii amoryckich. Z południa nadciągała nowa siła  Hammurabi z Babilonu.
3.1.3.7.2 Potęga Babilonu  Hammurabi i jego następcy
Aż do XIX wieku nic nie wskazywało na to że Babilon, miasto nie odgrywające roli politycznej, osiagnie
supremację w regionie. Dynastię amorycką w Babilonie załozył w 1894 Sumu-abum. Jego następcy w toku
wojen z sąsiadami podnieśli rangę Babilonu do rangi jednego z ważniejszych państewek kraju. Sin-muballit,
ojciec Hammurabiego stał na czele koalicji miast N Babilonii walczących z nacierającym z S Rim-Sinem z
Larsy. Jego zasługą była budowa licznych twierdz i fortyfikacji oraz wzmocnienie ekonomiczne państwa.
Hammurabi (1792-1750) dzięki wsparciu Szamszi-Adada, po kilku latach rozpoczął działania ofensywne. W
cztery lata podbił i na stałe włączył do swego państwa Isin i Uruk. Dalszą ekspację zatrzymała śmierć Szamszi-
Adada, protektora Hammurabiego. Przez kolejne 27 lat panowania Hammurabi uciekał się gier
dyplomatycznych i działań wewnętrznych. Sprzymierzył się z Mari i syryjskim Jamchadem, od których w
decydujących chwilach uzyskał wsparcie.
W latach 1764-1754 wyeliminował nie tylko najgroz
niejszych sojuszników: Elam, Larsę, Esznunnę, ale też
niepotrzebnych mu sojuszników: Mari i Aszur. Jego królestwo sięgało od Zatoki Perskiej do Syrii i od Eufratu
do Zagrosu. Obejmowało prawie całą Mezopotamię i zachodni Elam (Suzjana). W Babilonii rozbudował
system majątków królewskich kosztem ziemii prywatnej i świątynnej, w których osadzał żołnierzy, urzędników
oraz zwykłą ludność podległą (muszkenów). Wszyscy oni stanowili podporę władzy Hammurabiego.
Syn Hammurabiego, Samsu-iluna już w pierwszej połowie panowania utracił N i częściowo środką
Mezopotamię na rzecz pochodzących z Zagrosu, Kasytów. Fortyfikacje na przedpolach N Babilonii zatrzymała
ich marsz w stronę centrum kraju. Jednak większość zdobyczy Hammurabiego została utracona. Sytuację
kraju pogorszyły powtarzające się w XVII w. bunty na płd. kraju, zwłaszcza w Larsie. Rozpadu nie zdołał
zatrzymać najwybitniejszy z następców Hammurabiego, Ammi-saduqi (1646-1626). W 1595 najazd z północy
Mursilisa I, króla Hetytów zakończył się zdobyciem i złupieniem Babilonu. Po jego wycofaniu się kraj padł
ofiarą Kasytów.
3.1.3.8 Mezopotamia w 2 połowie II tysiąclecia p.n.e.
3.1.3.8.1 Babilonia w czasach kasyckich (okres średniobabiloński: 1595-1157)
Kasyci szybko opanowali Babilonię. Nie napotykali większego oporu ze storny miejscowej ludności.
Administracja po najez
dzie Hetytów była w stanie rozkładu. Kasyci, obcy lud, w przeciwieństwie do
Gutejczyków i Lulubejów z III tysiąclecia, przejęli babiloński tryb życia ludności osiadłej, a także babilońską
kulturę, język i osiągnięcia cywilizacyjne, ulegli asymilacji. Mało wiadomo o historii tego okresu, zwłaszcza
dwóch pierwszych stuleci (XVI-XV w.).
Nie wiadomo czy Kasyci stworzyli jeden system władzy w Babilonie. W pierwszym okresie osiedlania się
zdobywców i podporządkowywania sobie kraju, prócz władców Kasyckich w Babilonie egzystowali równolegle
przywódcy róznych plemion kasyckich którzy również używali tytulatury królewskiej. Niezależne od władzy
centralnej w Babilonie były księstwa w NE i S części kraju oraz w rejonie rzeki Dijali.
Po zjednoczeniu królestwo kasyckie przypominało konfederację autonomicznych księstw. Prócz rejonu
centralnego wokół Babilonu istniało kilka innych dużych rejonów jak np. Kraj Nadmorski, obejmujący S
Babilonię oraz wiele mniejszych okręgów plemiennych i rodowych. Administracją panstwa zarządzał,
rezydujący w Nippur, dostojnik zwany  guennalguenoku . Kontrolował on system podatkowy. Urząd guenna
był dziedziczny.
Od początków XIV w. dzieje kasyckiej Babilonii są szerzej znane dzięki dwóm kronikom: proasyryjskiej
 Kronice Synchronistycznej i babilońskiej  Kronice P , a także dzięki korespondencji dyplomatycznej z Tell
el-Amarna. Kurigalzu I Starszy (ok. 1400) był pierwszym znanym władcą który zjednoczył cały kraj. Uporał się
z secesją Kraju Nadmorskiego i rozciągnął władzę nad wszystkie plemiona kasyckie a nawet poza Babilonię.
Potem zaatakował Elam i Suzjanę, korzystając z osłabienia huryckiego Mitanni, przesunął granice na północ.
Utrzymywał kontakty dyplomatyczny z Mitanni, Egiptem i Hatti, wprowadzając Karduniasz (kasycką
Babilonię) do grona mocarstw tamtego świata. Zbudował nad Tygrysem nową stolicę, Dur-Kuligarzu.
Kilkadziesiąt lat po jego śmierci uniezależnił się Elam, odrodziła się niebezpieczna dla Babilonii Asyria, która
rosła w siłę pod rządami Aszur-uballita I. Ówczesny władca kasycki, Burna-Buriasz II, zabiegał m.in. na
dworze egipskim o nieuznanie niepodległości Asyrii. Gdy mu się nie powiodło to starał się utrzymać pozycję
Babilonii dzięki polityce dynastycznej. Za panowania jego następcy, Kurigalzu II Młodszego (1345-1324)
kasycka Babilonia przeżyła ostatni okres świetności. Pod Dur-Szulgi, król rozbił atakującą armię elamicką, w
wyniku kontrnatacia na 20 lat opanował Elam. Próba ingerencji wewnątrz Asyrii doprowadziła do wojny która
dała niewielkie nabytki terytorialne.
Po jego śmierci Babilonia stawała się państwem drugorzędnym. Ostateczny kres Babilonii przyniósł najazd
króla elamickiego, Szutruk-Nahhunte II który na przełomie 1158/1157 złupił całą Babilonię.
Odnowę kraju rozpoczęła II dynastia z Isinm, której najwybitniejszy przedstawiciel, Nabuchodonozor I (1126-
1105) doprowadził do krótkotrwałego rozkwitu Babilonii. Najpierw złupił on stolicę Elamu, Suzę. Potem zdobył
asyryjskie Ekallatum zmuszając Asyrię do uznania jego zwierzchności. Już w następnym pokoleniu Babilonia,
Mezopotamia i Syria stały się widownią jednej z największych migracji epoki, najazdu semickich
aramejczyków, chaldejczyków i in. Zmieniły one rzeczywistość polityczną i etniczną B.W.
3.1.3.8.2 Mitanni  hurycka potęga
Wzrost znaczenia politycznego Hurytów zbiegł się w czasie z powstaniem silnego państwa Hetytów w Anatolii i
przejęciem władzy w Babilonii przez Kasytów. Wraz z nimi rozpowszechniono konia, jako zwierzę pociągowe
oraz zmiana techniki wojennej poprzez rozpoczęcie wykorzystania rydwanów bojowych.
Huryci obecni byli w regionie od prawie tysiąca lat. Od początku II tysiąclecia stanowili znaczną część ludności
N Mezopotamii i Syrii. Państewka huryckie wraz z księstwami amoryckimi i kananejskimi tworzyły
rzeczywistość polityczną tych obszarów. Brak jednak było hegemona. Pod koniec 1 połowy II tysiąclecia
pojawiły się warunki umożliwiające konsolidację plemion huryckich. Upadek syryjskiego królestwa Jamchadu,
pogłębiający się paraliż Asyrii, opanowanie Babilonii przez Kasytów, kryzys państwa starohetyckiego,
wszystko to w XVI w. wszystko stało się czynnikiem zmian w dotychczasowym układzie sił.
Pierwsze wzmianki o Mitanni są z XVI w., już z chwilą najwcześniejszych o nim wzmianek, państwo to
stanowiło znaczną siłę. Jest to efekt zjednoczenia się księstw i terytoriów plemiennych z NW Mezopotamii i
osiągnięcie w krótkim czasie znacznych rozmiarów.
Pierwszy znany władca, Parattarna, wyprawiał się poza Mezopotamię i kontrolował północnoasyryjskie
księstwo Alalach. W końcu XVI i 1 poł. XV w. działania mitannijskie w Syrii były hamowane przez faraonów
XVIII dynastii, Totmesów I i III. Dzięki licznej populacji huryckiej, Mitanni utrzymało znaczne wpływy w tym
regionie. Po śmierci Totmesa III, Mitanni trwale opanowało w 2 poł. XV wieku płn. Syrię. Ówczesny król
Mitanni, Szausztatar, wyprawiał się na NE Mezopotamię i anektował tamtejsze państewka huryckie (m.in.
Araphę) a także podbił Asyrię. Korzystając ze słabości Hetytów podbił też księstwo cylicyjskie, Kizuwatnę.
Jego ziemie rozciągały się od Morza Śródziemnego po Góry Zagros. Stolicą było Waszuganni. Artatama I,
następca Szausztatara utrzymał zdobycze i zawarł z Egiptem trwały pokój w 1420. Od tej pory zaistniej sojusz
egipsko-mitannijski przeciw hetytom.
Trwałość władzy mitannijskiej zawdzięcza się, prócz sile rydwanów, luz
nej zwierzchności władzy centralnej
oraz respektowaniu lokalnych tradycji.
W 1 poł. XIV w. Hetyci pod wodzą Suppiluliumy I najechali Mitanni, najazd zbiegł się ze śmiercią Szutarny II i
walk o tron. Tuszratta (1385-1345) osadzony na tronie jako chłopiec nie miał możliwości stawienia czoła
najazdowi. Przed przejęciem władzy od Mitanni odpadła anatolijska Kizuwatna, na wschodzie uniezależnił się
Aszur-uballit I, król Asyrii, oznaczało to utratę kontroli nad NE Mezopotamią. Egipski sojusznik pozostał
bierny wobec tych wydarzeń ze względu na pochłonięcie się reformami religijnymi i nie zajmującego się
politykÄ… zagranicznÄ…, Echnatona.
Najazd Suppiluliumy w 1360, skoordynowany z atakami asyryjskimi na wschodzie sprawił że część możnych
wysuwała nowego kandydata do tronu, Artatamę II. Tymczasem Hetyci wkroczyli do Mezopotamii, złupili i
zdobyli Waszuganni, po zamordowaniu Tuszratty osadzili na tronie powolnego sobie potomka rodu
panującego. Mitanni stało się państwem drugorzędnym, tracącym terytoria na rzecz Asyrii. Do końca II i na
pocz. I tysiąclecia Mitanni występowało w tekstach asyryjskich i babilońskich jako księstwo Hanigalbat.
3.1.3.8.3 Państwo średnioasyryjskie
Po śmierci syna Szamszi-Adada I, Iszme Dagana, od połowy XVIII wieku Asyria nie odgrywała znaczącej roli.
Z trudem utrzymywała niepodległość swych rdzennych terytoriów w łuku Tygrysu. W XIV w. gdy imperium
Mitannijskie upadało, sytuacja zaczęła się zmieniać. Wybitny władca asyryjski, Aszur-uballit I (1366-1330),
współdziałając z Suppiluliumą I, korzystając z osłabienia hurytów, sam zaczął zajmować wschodnie obszary
Mitanni.
Sukcesem dyplomatycznym było uznanie niepodległości Asyrii przez ówczesne mocarstwa: Egipt, państwo
Hetytów i kasycką Babilonię. Król uzyskał w ten sposób polityczną zgodę na sukcesję po Mitanni. Władca
Babilonii, Burna-Buriasz II starający się nie dopuścić do uznania Asyrii, zmienił taktykę i szukał zbliżenia z
Aszur-uballitem I, dało to efekt sojuszu asyryjsko-babilońskiego co pozwoliło władcy Asyryjskiemu dwukrotnie
interweniować w Babilonii w kwestii następstwa tronu. W polityce wewnętrznej król podjął się reorganizacji
administracji państwowej.
Adad-nirari (1307-1275), był właściwym twórcą potęgi państwa średnioasyryjskiego. Opanował NE
Mezopotamię i sporne z Babilończykami tereny nad środkowym Tygrysem. Potem podporządkował sobie
obszar dawnego Mitanni. Wobec osłabienia Hetytów, wspierających Hurytów w postaci księstwa Hanigalbat,
Adad-nirari I pokonał jego króla, Szatuarę. Asyria kontrolowała całą Mezopotamię północną.
Podboje miały też cel ekonomiczny, dzięki nim opanowane zostały północne szlaki handlowe wiodące z
Anatolii, Syrii i Armenii do Babilonii, płaskowyżu Irańskiego i Elamu. Salmanasar I, syn i następca Adad-
nirari I, spacyfikował Hanigalbat, deportując tysiące mieszkańców i czyniąc je asyryjską prowincją. Potem
podporządkował sobie górskie kraje na NW międzu Eufratem a jeziorem Wan.
Tukulti-Ninurta I (1244-1208) jako pierwszy władca Asyrii przekroczył Eufrat i złupił hetycką Syrię.
Zaatakował Babilonię, osłabioną atakiem Elamu, zdobył i złupił wiele miast, w tym stolicę. Niedłuego potem
nastąpił szybki upadek państwa, ekonomia nie wytrzymała ciągłych kampanii i nastąpiło załamanie. A utracie
zdobyczy towarzyszyły zamieszki w samej Asyrii, trwające przez cały XII wiek.
Tiglatpilesar I (1115-1077), dobry strateg i polityk, starał się powstrzymać upadek Asyrii. Przeprowadził udane
wyprawy poza Mezopotamię północną którą opanował w czasie pierwszych lat panowania. Najpierw uderzył
na Hurytów i Urartów z pograniczy Anatolii, Armenii i Mezopotamii, pokonał atakujących z NW Frygów.
Potem ruszył na Syrię. Dotarł do Fenicji gdzie przyjął hołdy od Byblos, Sydonu i Arados.
Celem wypraw Tiglatpilesara I było zdobycie łupów, opanowania szlaków handlowych, zastraszenie sąsiadów i
wzmocnienie militarnego prestiżu Asyrii. Dzięki nim Asyria uniknęła, w przeciwieństwie do Babilonii, inwazji
koczowników na swoje ziemie.
3.1.4 Ustrój, społeczeństwo, gospodarka
Ustrojem państw mezopotamskich, jak całego B.W. była monarchia. Elementy demokratyczne z okresu
wczesnodynastycznego, jak wiec wojowników czy rada starszych były niewiele znaczącymi ciałami doradczymi.
Od czasów Sargona Akadyjskiego nie słyszymy o radzie królewskiej. Wg  Sumeryjskiej Listy Królów władza
została zesłana z nieba. Król teoretycznie był najwyższym kapłanem ale istota jego władzy była świecka, nie
można więc mówić o teokracji.
Dwunarodowość Mezopotamii, podstawa wczesnego ustroju i społeczeństwa, została określona po dojściu do
władzy Akadów. Po nacjonaliz
mie Sargona, jego wnuk, Naram-Sin potwierdził dualizm monarchii.
We wszystkich społeczeństwach widoczny jest podział na warstwę panującą, pozostałą ludność wolną i
(występujący od II tysiąclecia) niewolnicy, nieco liczniejsi dopiero w 1 poł. I tysiąclecia. Praktycznie nie było
ram która zamykała niższej ludności drogę do najwyższych urzędów. Sprawy te regulowało życie codzienne,
obyczaje i pozycja majątkowa jednostki. Warstwa panująca miała charakter urzędniczo-rodowo-kapłański,
znaczenie poszczególnych przedstawicieli mierzyło się ich aktualną pozycją względem struktur władzy, aniżeli
samym pochodzeniem. Najczęściej najwyższe pozycje w państwie zdobywali ludzie o arystokratycznym
pochodzenie, ale była to decyzja władcy a nie prawo przyrodzone.
Dużą rolę w społeczeństwach mezopotamskich odgrywały świątynie i kapłani. Wielkie majątki świątynne
stanowiły stały element społeczności mezopotamskich. Kapłani prowadzili operacje finansowe na wielką skalę.
Nigdy jednak nawet najpotężniejsi kapłani, w przeciwieństwie do Egiptu, nie pokusili się o sięgnięcie po władzę.
Modelowym społeczeństwem mezopotamskich jest społeczeństwo starobabilońskie. W społeczności tej są 3
grupy: wolni obywatele (awilum), ludzie królewscy (muszkeni) i niewolnicy (wardum). Ci ostatni byli nieliczni
i byli niewolnikami domowymi. Uznawane przez prawo były małżeństwa niewolników z kobietami wolnymi i
na odwrót. Wolni obywatele obejmowali wszystkich przedstawicieli warstwy panującej  wysocy urzędnicy,
dowódcy, oficerowie armii jak też chłopów, rzemieślników i zwykłą biedotę. Kodeks Hammurabiego tylko w
drobnych przypadkach dostrzega różnice w tej grupie.
Muszkenowie, czyli ludzie królewscy to obywatele którzy po utracie środków do życia w obawie przed
zostaniem niewolnikami udali się na służbę państwa. W zamian za służbę otrzymywali działki ziemii. Byli
uzależnieni ekonomicznie od króla. Stracili status pełnoprawnych obywateli ale nie utracili wolności osobistej.
Mieli możliwość odzyskania utraconego statusu.
W podobne związki z królem mogli wchodzić awilowie, zwłaszcza jeśli służyli w wojsku bądz
piastowali
funkcje urzędnicze, nagradzani byli działkami których nie mogli sprzedać.
Specyficzny społecznie był okres kasycki w Babilonii, zwany  feudalizmem babilońskim , doszło w nim do
rozwoju prywatnych majątków arystokratycznych na zasadach podobnych do lenn. Często nadania łączyły się
z immunitetem podatkowym. Wraz ze słabnięciem władzy centralnej majątki te stawały się dziedziczne.
Doprowadziło to do powstania grupy feudałów ziemskich.
Gospodarka Mezopotamii opierała się na rolnictwie, w części południowej było to rolnictwo irygacyjne, w płn
oparte też na wykorzystanie opadów atmosferycznych. Utrzymaniu kanałów wymagało dużo wysiłku ze
względu na nieregularne wylewy i częste zmiany koryt Tygrysu i Eufratu. Najpopularniejszym zbożem był
jęczmień. Ziarno jęczmienia stało się najmniejszą jednostką wagi. Zboże było głównym artykułem
eksportowym. Rozwijało się sadownictwo i ogrodnictwo. Hammurabi przewidywał kilkuletnie zwolnienia
podatkowe dla tych którzy założą sad owocowy. Najczęściej rosły w nim daktylowce i figowce. Spośród warzyw
wśród Sumerów najpopularniejsze były: cebula, czosnek, ogórki i sezam.
Ważnym elementem gospodarki była hodowla. Środkowa i NW Mezopotamia była żyznym stepem. Bujnie
rozwinęła się hodowla owiec, bydła rogatego, kóz, mułów i osłów, w mniejszej liczbie hodowano świnie i drob.
Artykuły spożywcze, wełna, skóry, ścięgna znajdowały wielorakie zastosowanie. W ówczesnym świecie cenione
były mezopotamskie tekstylia. Rybołóstwo odgrywało rolę tylko w płd Babilonii. Doszło tam do rozwoju
przetwórstwa trzciny z której robiono: maty, kosze, obuwie, używano do budowy domów. Młode pędy trzciny
służyły jako pasza dla zwierząt.
Inne gałęzie rzemiosła: metalurgia, jubilerstwo, kamieniarstwo, ciesielstwo, stolarstwo były uzależnione od
handlu. W Mezopotamii handel odgrywał podstawę rozwoju gospodarczego.
Opanowanie N szlaków handlowych stało się kluczem do potęgi Asyrii. Kupcy mieli więc wysoką pozycję
społeczną. Do poł. II tysiąclecia w Sumero-Akadzie i Babilonii dominował model handlu prowadzonego przez
państwo i świątynie. Jednak potem coraz bardziej rozwijał się handel prywatny rodzin kupiecko-lichwiarskich.
Dobrym sposobem zdobywania surowców przez władców Asyrii i Babilonii były wyprawy łupieżcze.
3.1.5 Wierzenia religijne
W Mezopotamii silną pozycję miały lokalne kulty. Inną cechą jest wielonarodowość religii. Panteony
mezopotamskie wypełnione były bóstwami sumero-akadyjskimi. W mitologii występuje motyw przejęcia
władzy nad ludz
mi i bogami przez Enlila z rÄ…k Anu.
Wywyższenie Enilila oznaczało zwycięstwo doktryny nippurskiej w III tysiącleciu. Z chwilą gdy poszczególne
ośrodki zdobywały dominację w kraju to lokalne bóstwa rosły do rangi bóstw państwowych. Nieco inaczej było
z Isztar która przejmując od połowy II tysiąclecia cechy wszystkich bogiń babilońskich stała się jedynym
liczącym się żeńskim bóstwem w Panteonie.
Kolejną cechą religii Mezopotamskich jest żywotność i siła tradycji lokalnych. Związane jest to z rozbiciem
politycznym. Stan ten utrzymał się do końca II tysiąclecia.
Bogowie panteonu babilońskiego:
- Anu (An)  bóg nieba, pozbawiony władzy przywódca panteonu, ojciec bogów, mąż Antu.[Uruk]
- Enlil  bóg powietrza i wiatrów, syn Anu, mąż Ninlil ,faktyczny władca bogów [Nippur]
- Ea (Enki)- pan ziemii, bóg mądrości, mąż Damkina ,przychylny ludziom [Eridu]
- Sin (Suen)- bóg księżyca, decydujący o ludzkim zdrowiu i życiu, syn Enlila [Ur, Harran]
- Szamasz (Utu)- bóg słońca, opiekun sędziów i bóg sprawiedliwości, brat Sina [Larsa, Sippar]
- Isztar (Inanna)- bogini miłości, uciech, czarów, magii, wojny [Uruk, Akad, Niniwa]
- Tammuz (Dumuzi)- bóg pasterz, mąż Isztar, symbol wegetacji
- Nintu  pradawna boska rodzicielka, opiekuna porodów
- Adad (Iszkur)- bóg burzy i deszczu [Mari]
- Ninurta- bóg wojny [Lagasz, Umma, Kisz]
- Nabu  bóg sztuki pisarskiej i nauki
- Marduk  lokalny bóg Babilonu [Babilon]
- Aszur  narodowy bóg Asyrii [Aszur]
Prócz nich dużą rolę odgrywały pomniejsze bóstwa opiekuńcze. By się przed nimi zabezpieczyć Asyryjczycy i
Babilończycy zgłębiali tajniki magii. Wiedzą tajemną było też wróżbiarstwo.
Świat podziemny wyobrażany był jako miejsce gdzie dusze zmarłych bez celu krążą po pustkowiach, żywiąc
się prochem i pyłem. Droga doń wiodła przez podziemną rzekę przez którą przewoził je przewoz
nik
Humuttabal. Wtedy zmarły udawał się do podziemnego miasta władanego przez boginię Ereszkigal i Nergala.
Bogowie czczeni byli w kaplicach, sanktuariach i świątyniach. Osobne miejsce kultu, w postaci małych
świątyń, znajdowały się w pałacach królewskich. Z okazji najważniejszych uroczystości religijnych
Babilończycy obchodzili państwowe święta. Największym było Akitu, z okazji Nowego Roku.
Uroczystości trwały 12 dni. Procesji kapłanów towarzyszyły śpiewy, tańce, zabawy mieszkańców stolicy.
Często w czasie Akitu dochodziło do intronizacji władcy.
3.1.6 Kultura
Kultura mezopotamska była właściwie kulturą babilońską w której współuczestniczyli Asyryjczycy. Wyrosła
z dorobku Sumerów. Kolejne ludy panujące w Mezopotamii wniosły do niej swój dorobek.
3.1.6.1 Pismo Klinowe
Pismo klinowe było najstarszym rozwiniętym stylem pisma w dziejach świata. Wynalezione w końcu IV
tysiąclecia przez Sumerów jako pismo piktograficzne. Na początku III tysiąclecia przeszło w formę
ideograficznÄ…. Z czasem wprowadzano determinatywy i komplementy fonetyczne.
Pierwsze w odniesieniu do rzeczowników oznaczało cechy przedmioty lub kwalifikowało do jakiejś grupy, np.
drzewo oznaczało gatunek drzewa. Występowały przed lub po określonym znaku.
Komplementy fonetyczne, dodawane na końcu reprezentowały wymowę ostatniej sylaby, wskazywały w jakim
znaczeniu użyto logogramu. Wkrótce pojawiły się zapisy sylabowe i samogłoski literowe. Z czasem pismo
wyrazowo-sylabowe stało się sylabowo-wyrazowym. Pismo babilońskie do końca swego rozwoju utrzymało
formÄ™ sylabowÄ….
Piktogramy w pocz. III tysiąclecia zastąpione zostały znakami coraz bardziej schematycznymi, złożonymi z
systemu prostych kresek. W XXVII-XXVI w. powstały klasyczne znaki-kliny. Wymusiła to trudność rysowania
okrągłych znaków na glinie. W okresie nowoasyryjskim klinowe znaki osiągnęły swą formę klasyczną. Ich
liczba zmniejszyła się z 2000 do 600 w I tysiącleciu.
Pismem klinowym posługiwały się ludy mające styczność z sumerami. Przejęli je mieszkańcy Syrii i Hetyci w
Anatolii. W II tysiącleciu rozpowszechnienie go umożliwiło językowi akadyjskiemu zostanie językiem
międzynarodowym.
3.1.6.2 Piśmiennictwo literackie
Cechą lit. Sumero-akadyjskiej jest jej utylitaryzm (każdy tekst zawierał przesłanie), tradycjonalizm treści i
formy i różnorodność form i gatunków. Teksty lit. Zaczęsto spisywać w poł. III tysiąclecia. Sumeryjskie eposy
zgrupowane są w kilka cyklów z wiodącą tematyką lub osobą bohatera (np. cykl o początkach świata lub cykl o
świecie podziemnym).
Najciekawszy jest cykl o Gilgameszu. Stał się on inspiracją do napisania największego poematu
mezopotamskiego  Eposu o Gilgameszu przez babilońskich pisarzy.
W okresie sumeryjskim powstały utwory filozoficzne i dydaktyczni-moralizatorskie. Filozoficzne dysputy
polegają na tym że strony wychwalają siebie i szukają słabych punktów u adwersarza.
Oprócz epiki w dorobku Babilonii znajdują się hymny do bogów i królów, pieśni pochwalne i modlitwy oraz
teksty rytualne i liturgiczne.
Mieszkańcy Mezopotamii byli znawcami magii i wróżbiarstwa. Pozostała po nich duża liczba tekstów
magicznych i podręczników wróżbiarstwa.
Wiele z dorobku lit. Mezopotamskiej zachowało się dzięki kopiom biblioteki asyryjskiego władcy
Asurbanipala.
3.1.6.3 Kodeksy praw
Sumeryjskie i babilońskie kodeksy stanowiły zbiór jednostkowych orzeczeń królewskich. Są one więc
wykładnią prawa zwyczajowego. Część normatywna kodeksów zawiera wstęp o treści religijnej,
moralizatorskiej i historycznej oraz podobne zakończenie.
Umieszczano je na wielkich kamiennych stelach, ustawianych w świątyniach i miejscach publicznych. Prócz
Kodeksu Hammurabiego znamy też kodeksy Ur-Nammu z Ur, Lipit-Isztara z Isin oraz nieznanego z imienia
władcy Esznunny.
3.1.6.4 Architektura i Sztuka
Budowle wznoszone z cegły glinianej nie przetrwały. W średniowieczu pozostały po nich wzgórza gliny i
piasku, zwane tellami. Nieco więcej zachowało się fragmentów budowli asyryjskich ze względu na częstsze
użycie kamienia.
Najstarsze zabytki świątynne pochodzą z Eridu (V tysiąclecie), Uruk (IV tysiąclecie) i Chafadży (1 poł. III
tysiąclecia). Plany świątyń z III tysiącleciu pokazywały że były to budowle coraz większe.
Od najwcześnieszych epok ściany ozdabiane były reliefami, fryzami i mozaiką. Kompleksy świątynne
otaczane były murami. Świątynie były umieszczane na platformach unoszących je kilka metrów nad ziemię,
były to pierwowzory zikkuratów.
Pałaca mezopotamskie były kompleksami mieszkalno-administracyjno-gospodarczymi.
Najstarszy odkopany pałac znajduje się w Kisz, pochodzi z 1 poł. III tysiąclecia.
Miasta mezopotamskie, przynajmniej od 1 poł. III tysiąclecia, otaczały mury obronne.
Niewiele pozostało zachowanych grobowców królewskich.
Z rzez
by okresu starosumeryjskiego pozostały terakotowe figurki adorantów z Esznunny i Mari.
3.1.7 Elam w III i II tysiÄ…cleciu p.n.e.
Po okresie rozkwitu od 2 poł. IV do końca III tysiąclecia Elam znalazł się w cieniu Sumeru. Występuje
niewielka liczba z
ródeł pisanych.
Ataki Elamu na Sumero-Akad świadczą o rozwoju kraju i objęcia władzy przez konkretną dynastię, gdy
Elam ulegał atakom królów mezopotamskich to świadczyło to o słabości i upadku gospodarczym kraju. Nieco
lepiej rozpoznana historia Elamu dzieli siÄ™ na 4 okresy:
- staroelamicki  2500-1500
- średnioelamicki  1500-1100
- Wieki Ciemne  1100-750
- neoelamicki  750-640
3.1.7.1 Okres staroelamicki (2500-1500)
W poł. III tysiąclecia w Elamie nastąpiła migracja koczowników z centralnego Iranu, wiele miast zostało
zniszczonych. W tym czasie powstała w środkowym Zagrosie powstała I dynastia z Awanu, która pokonała I
dynastię z Ur i władała Sumerem 356 lat. Elam więc skutecznie ingerował w wewnętrzne wydarzenia
Międzyrzecza.
Elam pozostawał pod wpływem kulturowym Sumeru. Był podbijany m.in. przez Sargona Akadyjskiego.
Renesans państwowości nastąpił w latach 2100-1900, za panowania dynastii z Szimaszki. Za czasów Szulgiego
Mezopotamczycy wygrywali rywalizację z Elamem. Gdy państwo III dynastii z Ur osłabło to królowie z
Szimaszki założyli konfederację w efekcie której w 2005 jeden z nich dokonał najazdu na Ur i na 20 lat
opanował płd. Sumer.
Idadu I Inszuszinak przeniósł stolicę do Suzy. Był dobrym administratorem i budownicznym. Od 2 poł. XX
wieku państwo zaczęło upadać, władcy Elamu zrezygnowali z tytułu królewskiego.
Ok. 1900 nową dynastię założył Ebarti. Za niej Elam stanowił federację, przez to bardzo szybko przechodził
od świetności do upadku.
W tym czasie Elam występował wobec królów Mezopotamii jako zwierzchnik. W XVIII występował on w
wydarzeniach na zachodzie. W 1765 Elamici opanowali Esznunnę wraz z Mezopotamią na wschód od Tygrysu.
Następnym celem był Hammurabi, jednak się obronił i przejściowo opanował Suzjanę. Za panowania Samsu-
iluny, Elamici odzyskali ją, w 1710. Szutruk-Nahhunte I najechał i złupił Babilonię. Z ostatnich 200 lat
panowania Ebartydów nie ma informacji.
3.1.7.2 Okres średnioelamicki
W 2 poł. II tysiąclecia w Elamie rządziły 3 dynastie: Kidunuidzi (1500-1350), Igi-halkidzi (1350-1200) i
Szutrukidzi (1200-1100). Za Kidunuidów, Elam, dwukrotnie doznał porażki od babilońskich kasytów,
popadając w czasową zależność od niej. Za pierwszym razem z rąk Kurigalzu I Starszego a za drugim
Kurigalzu II Młodszego. Drugi najazd obalł dynastię Kidunuidów.
Ich następcy starali się utrzymać dobre stosunki z Babilonią. Elam skupiła się na umacnianiu państwa i
ekspansji wschodniej. Ostatni z dynastii, Kidin-Hutran-untasz, zaatakował Babilon, ok. 1220 złupił Der i zajął
Nippu, kilka lat póz
niej chciał powtórzyć wyczyn jednak doznał porażki z rąk króla Asyrii, Tukulti-Ninurty I.
Suza została zdobyta i doszło do zmiany dynastii.
Za panowania drugiego króla z Szutrukidów, Szutruk-Nahhunte II, Elam dokonał kolejnego ataku. Sukces
był całkowity, zdobyte zostały wszystkie większe miasta. W efekcie najazdu Kasyci stracili władzę. Aż do
czasów Nabuchodonozora I Elamici mieli szerokie wpływy nad Tygrysem i Eufratem. Okres wieków ciemnych
nie pozostawił żadnych z
ródeł.
3.2 Egipt
3.2.1 Warunki naturalne i krainy historyczne
Egiptem nazwać można jedynie państwo leżące wzdłuż Nilu oraz rejony wielkich oaz, rozległe obszary
pustynne dzisiejszego Egiptu nie stanowiły części państwa starożytnego.
Egipt dzieli się na: Dolny (delta rzeki) i Górny (do 1 katarakty), obszar delty zawierał połowę ziem
uprawnych.
Egipt Dolny był pomostem między resztą a świata a Egiptem Górnym, był też zagrożony napadami.
Egipt Górny to dolina po obu stronach Nilu, rolnictwo uzależnione było od kanałów nawadniających, to stąd
pochodzą czynniki państwotwórcze i tu najpierw rozwinęły się struktury protopaństwowe.
Z Górnym Egiptem związane były wielkie oazy na pustyni libijskiej, do których prowadziły szlaki
karawanowe.
Panował tu klimat tropikalny suchy, niewiele było opadów i dużą różnicą temperatur między dniem a nocą.
Peryferie Egiptu (kamieniste wyżyny) pełne było kamiennych materiałów budulcowych i złóż surowców.
Na południe od Górnego Egiptu leży Nubia, obejmująca obszar między I a V kataraktą. Dzieli się na Nubię
Górną (znana jako Kusz) i Nubię Dolną. Nubia dolna w całej historii stanowiła integralną część Egiptu. Nubia
Górna rozwijała się niezależnie od Egiptu a w I tysiącleciu stworzyła własną państwowość.
Egipt był ze względu na swe położenie nieco izolowany od innych państw BW. Dawało to długie okresy
spokoju i pozwoliło wytworzyć unikalną kulturę. Ludy ościenne były zbyt słabe by zagrozić faraonom.
3.2.2 y
ródła Pisane
y
ródła historyczne i chronologiczne były skromne i niejednorodne. Były to: listy królów, roczniki i inskrypcje
królewskie, z
ródła narracyjne i opowiadania historyczne, biografie władców i książąt, dekrety królewskie i
dokumenty oficjalne.
Wszystkie listy królów pochodzą z okresu Nowego Państwa (np. Lista Totmesa III), mniej zachowało się
inskrypcji królewskich o treści historycznej, zwłaszcza kronikarskiej (Kamień z Palermo). Ze z
ródeł
narracyjnych i opowiadań historycznych na uwagę zwraca np.  walki Kamesa z Hyksosami .
Teksty te sÄ… najobszerniejszymi z
ródłami historycznymi.
W czasach Starego Państwa na grobowcach spisywano biografie książąt oraz dostojników państwowych.
Ponadto poematy literackie oraz utwory liryczne. Cennymi z
ródłami są też dekrety królewskie i oficjalne
dokumenty państwowe.
Zbiór z
ródeł historycznych jest dla Egiptu skromny. Brak jest dokumentów z życia codziennego.
WyjÄ…tkiem jest zapisana na glinianych tabliczkach korespondencja dyplomatyczna Amenhotepa III i
Amenhotepa IV Echnatona.
Ważne są z
ródła obce (syryjskie, hetyckie), wzbogacające wiedzą na temat egipskich dokonań w Syrii i
Palestynie. Dużo informacji znajduje się w Biblii. Posiadamy też dzieła autorów greckich i rzymskich (Herodot,
Diodor Sycylijski, Strabon, Pliniusz Starszy i Józef Flawiusz).
3.2.3 Historia Polityczna Egiptu do końca II tysiąclecia
3.2.3.1 Główne okresy historyczne
Występuje podział na Stare Państwo, Średnie Państwo i Nowe Państwo, poprzedzielane okresami
przejściowymi.
- Okres wczesnodynastyczny  I-II dynastie, ok. 3100-2675
- Stare Państwo - III-VI dynastie, ok. 2675-2170
- Pierwszy Okres Przejściowy- VII-połowa XI dynastie, ok. 2170-2000
- Średnie Państwo- połowa XI-XII dynastie, ok. 2000-1760
- Drugi Okres Przejściowy- XIII-XVII dynastie, ok.1760-1565
- Nowe Państwo- XVIII-XX dynastie, ok. 1565-1085
- Epoka Póz
na- XXI-XXXI dynastie, ok. 1085-332
3.2.3.2 Okres wczesnodynastyczny (ok.3100-2675)
Zwany też  Okresem Tynickim obejmuje powstanie zjednoczonego Egiptu. Historia miesza się tu z mitem.
Wykształciła się ideologia pochodzącej od boga władzy królewskiej. Ważnymi ośrodkami były: Hierankopolis,
Abydos (Górny Egipt) i Budo (Dolny Egipt). Za II dynastii zwyciężyła koncepcja że faraon jest jest potomkiem
Re, boga słońca i boga Horusa który uosabia Re. y
ródła podają różne imiona faraonów z I dynastii i
wcześniejszych, nie wiadomo na ile są one prawdziwe.
Zgodnie z przyjętą teorią, pierwszym władcą zjednoczonego Egiptu był Menes, utożsamiany z Narmerem.
Pochodził z Górnego Egiptu i podporządkował sobie nomy dolnoegipskie. Menes miał być budowniczym
Memfis, stolicy będącej symbolem zjednoczenia kraju. Najpoważniejsze problemy w tym okresie wystąpiły za
panowania Peribsena (XXVIII w.), który uważał że faraon jest potomkiem Seta a nie Horusa. Niewiele
wiadomo o aktywnośmi militarnej poza Egiptem. Wspomniane są walki z libijczykami i wyprawach ostatniego
faraona II dynastii, Czasechemui, do Dolnej Nubii. Archeolodzy wskazujÄ… na kontakty handlowe z Syro-
PalestynÄ… i MezopotamiÄ….
3.2.3.3 Stare Państwo
Dżoser, założyciel III dynastii, twórca podstaw potęgi Egiptu okresu Starego Państwa. Reformował
administrację, jego najbliższym doradcą był Imhotep, inżynier, lekarz i poeta. On wzniósł kompleks grobowy z
piramidą schodką w Sakkara. Dżoser rozpoczął penetrację Dolnej Nubii i Płw. Synaj.
Za IV dynastii (2625-2500) Egipt osiągnął apogeum świetności. Snofru, założyciel dynastii, był sprawnym
administratorem i zdobywcą. Ukształtował rządy absolutne i scentralizował zarządzanie krajem. Wyprawiał się
Nubii, Libii i na Synaj, . Kontrola Synaju umożliwiła handel z Fenicją i Syrią.
Cheops, Chefren i Mykerinos, korzystali z osiągnięć poprzednika, zaniechali podbojów i skupili się na
sprawach wewnętrznych, m.in. zasługą tego było wzniesienie piramid w Gizie. Cheops wyprawiał się na Synaj i
do płn. Nubii.
Za V dynastii (2500-2350) osłabła wszechwładza faraonów, wielkie wpływy uzyskali kapłani boga Re w
Heliopolis. Sahure (1 poł. XXV wieku) próbował wzorować się na Snofru, wyprawy do Libii, Nubii i na Synaj
dostarczyły danin i łupów. Zaprzestał robót publicznych rujnujących gospodarkę. Rozwijał się handel z
państwami syryjskimi.
Ostatni władcy utracili Dolną Nubię, nastąpiło też wzmocnienie władzy nomarchów w poszczególnych
nomach.
Pepi I (2340-2300), przedstawiciel VI dynastii (2350-2170), prowadził aktywną politykę zagraniczną, walczył
na Synaju i w Palestynie, wyprawiał się na Nubię. Wewnątrz państwa umacnianie się nomarchów doprowadziła
do uczynienia tego tytułu dziedzicznym. Proces ten pogłębiał władca poprzez śluby z córkami znaczniejszych
nomarchów i obdarowując skoligacone rody przywilejami. Merenre, następca Pepi I, nie zatrzymał tych
tendencji, osiągnął sukcesy w polityce zewnętrznej (wyprawy do Nubii, podporządkowanie oaz na pustyni
libijskiej).
Za panowania Pepi II (2290-2195) za którego małoletności władzą sprawowali doracy i nomarchowie a który
nie potrafił tego zmienić po dojściu do pełnoletności, upadł autorytet władcy, sparaliżowana została
administracja centralna, uniezależnili się niektórzy nomarchowie. Powstała anarchia, utracono zdobycze
terytorialne i upadło państwo.
3.2.3.4 Pierwszy Okres Przejściowy (2170-2000)
Jego pierwsza część (VII-VIII dynastia) to najgłębsza zapaść struktur państwowych. Powszechne w całym
kraju były bunty i rozruchy społeczne. Zamarła organizacja prac gospodarczych w efekcie czego pojawił się
głód. Tzw. VII dynastia która podobna w liczbie 70 władców rządziła 70 dni to okres fikcyjnej władzy
niezależnych nomarchów. Władcy VIII dynastii panowali tylko nad terenami Memfis.
Po dojściu do władzy IX i X dynastii sytuacja się poprawiła. Ok. 2130 r., nomarcha Herakleopolis, Cheti I, po
podporządkowaniu sobie większości Górnego i Dolnego Egiptu, ogłosił się faraonem. W Tebach w 2080
uniezależnił się Mentuhotep I który założył XI dynastię. Narzucił on władzę Górnemu Egiptowi. Za panowania
Mentuhotepa II (2010-1960) pokonano ostatnich przedstawicieli X dynastii (ok. 1990) a kraj na nowo siÄ™
zjednoczył. Resztę panowania odbudowywał struktury administracyjne, gospodarkę i starał się odzyskać
prestiż militarny poprzez wyprawy do Libii, Nubii i na Synaj.
3.2.3.5 Średnie Państwo (2000-1760)
Amenemhat I (1940-1910) dokonał przewrotu i zapoczątkował XII dynastię (1940-1760). Przeniósł stolicę z
Teb do Icz-Tawi. Zlikwidował dziedziczność urzędu nomarchy, scentralizował administrację. Ujednolicił
system podatkowy i uregulował świadczenia nomów. Uczynił Amona bogiem państwowym. Rozbudował system
irygacyjny. Twórca wielkości Średniego Państwa.
Wprowadził system koregencji, jego syn, Sezostris I (1920-1875), prowadził wojny i kierował polityką
zagraniczną. Dzięki temu po zabójstwie faraona nie nastąpiła anarchia. Podbił Dolną Nubię, podporządkował
Synaj, opanował oazy el-Charga. Rozpoczął penetrację Kusz (Dolna Nubia). Wojny przyniosły zdibycze
terytorialne oraz łupy i bogactwa. Jego następcy, Amenemhat II i Sezostris II, doprowadzili zwierzchności
Egiptu nad wieloma książętami Syrii, Fenicji i Palestyny.
Sezostris III (1835-1810) pokonał nubijskie plemiona, przesunął granice do II katarakty. Uregulował stosunki
z Kusz, czym otworzył drogę dla handlu. Zajął Palestynę, dotarł do Fenicji. Podboje króla miały charakter
ekonomiczny. Podzielił wszystkie nomy na 3 okręgi administracyjne: Egipt Górny, Dolny i Środkowy.
Jego syn, Amenemhat III (1810-1770), zakończył proces budowy wielkiej tamy i systemu grobli oraz kanałów
melioracyjnych w oazie fajumskiej. Po jego śmierci władzę przejęła XIII dynastia.
3.2.3.6 Drugi Okres Przejściowy
Obejmuje okres władzy dynastii XIII-XVII. Są dwa etapy, pierwszy to dynastia XIII i XIV (1760-1330),
próbowano kontynuować państwowość Średniego Państwa, coraz słabszej. Od początku XVII w. upadek
autorytetu monarchy i unizależnienie się wielu nomów oznaczało upadek państwa.
Drugi etap to panowanie dwóch dynastii Hyksosów, najez
dz
ców (1630-1540). Ludów semickich, przez Synaj
napływających do Egiptu od czasów XII dynastii. Utworzyli państwo obejmujące deltę rządzone przez XV
dynastię. Przedstawiciele XVI dynastii panowali równolegle, będąc wasalami tych z XV.
Władza Hyksosów oparta była na anarchii i słabości egipskich rodów dyanstycznych. Gdy jeden z nich się
umocnił, 1630 r. w Tebach jako XVII dynastia, zrzucono zwierzchnictwo Hyksosów. W XVI w. doszło do walk
z Hyksosami. Ostatni z XVII dynastii, Kames, wyparł ich z środkowego Egiptu. Jego następca, Jahmes,
ostatecznie ich usunął. Następnie założył XVIII dynastię.
3.2.3.7 Potęgo Nowego Państwa(Ok. 1540-1085)
Nowe Państwo, czyli okres panowania dynastii XVIII-XX, to okres największej potęgi Egiptu. Osiągnął wtedy
największy zasięg terytorialny. Wpływał na losy całego świata. Egipt na kilka stuleci stał się centralnym
punktem całego regionu.
3.2.3.7.1 Panowanie XVIII dynastii (1565-1320)
Jahmes po wypraciu Hyksosów opanował Dolną Nubię (Wanat) i wyprawiał się do Azji, skonsolidował kraj i
dokonał czystki na pozostałych Hyksosach.
Totmes I (1525-1510), syn Amenhotepa I, rozszerzył granice państwa. Podbił Nubię na S od III katarakty.
Złupił Syrię i Palestynę, zmusił do hołdów książąt kananejskich i huryckich. Przekroczył Eufrat i wdarł się do
Mezopotamii. Wyprawa miała ne celu zdobycia bogactwa, osiągnięcie prestiżu militarnego i uznanie jego
zwierzchnictwa nad miejscowymi książętami. Za jego następczyni, królowej Hatszepsut, kraj opływał w
dostatek. Pod koniec jej panowania zaniedbanie spraw zagranicznych doprowadziło do utraty kontroli nad
większością ziem azjatyckich.
Totmes III (1480-1450), po śmierci macochy która nie dopuszczał go do władzy, poświęcił się rozbudowie
imperium. Zakończył podbój Górnej Nubii (opanowanej po IV kataraktę) i zdobycie jej stolicy - Napaty,
ponownie podbił Palestynę i Syrię aż po Eufrat, spustoszył ziemie hurytów w Mezopotamii, włączył azjatyckie
ziemie w zasięg administracji egipskiej.
Jego syn, Amenhotep II, toczył walki o utrzymanie zwierzchnictwa w Azji. Ustąpił jednak tylko z płn. Syrii
mając przeciw sobie Mitanni, zbuntowanych władców syryjskich. Walki z Mitanni zakonczone zostały w 1420,
traktatem między Totmesem IV a Artatamą I. Traktat podyktowany był zagrożeniem ze strony Hetytów.
Amenhotep III (1415-1375) utrzymał pokój z Mitanni, starał się nie interweniować w sprawy wewnętrzne
między syryjskimi a palestyńskimi wasalami. Dążył do odsunięcia od wpływyów kapłanów Amona, robił to
dzięki awansom ludzi nowych, spoza układu sił.
Amenhotep IV (1375-1360) nazwał się  Echnatonem po ogłoszeniu nowej religii. Wedle niej miejsce Amona
jako głównego boga, zajął Aton  bóg dysku słonecznego. Przeniósł stolicę do nowo zbudowanego Achet-Aton.
Kapłani Amona mieli nadal jednak potencjał ekonomiczny a także poparcie nawet wśród zwykłych ludzi
przywiązanych do tradycji. Sprawowana władza stała się fikcją. Efektem  rewolucji religijnej był paraliż
administracji, upadek autorytetu władcy i rozdarcie wewnętrzne kraju.
Faraon zaniedbał politykę zagraniczną, Suppilulimas I, władcy hetycki pokonał egipskiego sojusznika,
Tuszrattę, z Mitanni. W efekcie, zamiast sojusznika, w Syrii pojawił się nowy przeciwnik. Hetyci zaczęli knuć
antyegipskie spiski w Palestynie. Imperium egipskie w Azji zaczęło się sypać.
Za rządów królowej Nefretete i Tutenchatona (póz
niej Tutanchamona) proces się pogłębiał. Ten drugi ugiął
się przed kapłanami Amona przywracając ich bóstwu naczelne miejsce w państwie. Ostatni przedstawiciel
XVIII dynastii, Horemheb zaprowadził ład administracyjny. Jego wyprawy do Syrii i Palestyny nie mogły
jednak powstrzymać Hetytów.
3.2.3.7.2 Egipt Ramessydów  panowanie XIX i XX dynastii (1320-1085)
Do władzy doszła XIX dynastia (1320-1200). Drugi jej przedstawiciel, syn Ramzesa I, Seti I rozpoczął
odzyskiwanie kontroli nad azjatyckimi posiadłościami. Pokonał plemiona aramejskie w Palestynie, podbił
fenickie: Tyr i Akko, korzystając z osłabienia Hetytów opanował południową Syrię.
Jego syn, Ramzes II (1305-1240) uporał się z atakiem plemion libijskich i indoeuropejskiego ludu Szardana.
Ok. 1300 pod Kadesz przegrał z hetyckim władcą, Muwatallisem II, wspieranym przez anatolijskich i
syryjskich wasali.
Ramzes zrezygnował z wyparcia Hetytów z Syrii, zaakceptował utratę księstwa Amurru. Ok. 1285 r.
podpisano traktat pokojowy między Ramzesem a Hattusilisem II. Następnie Ramzes pokonał libijskie plemiona
próbujące wtargnąć do delty oraz wzniósł fortyfikacje chroniące zachodnie granice Dolnego Egiptu.
W drugiej połowie panowania wzniósł świątynię Pi-Ramzes we wschodniej delcie oraz wiele innych budowli
(np. Skalna Świątynia w Abu Simbel). Pod koniec panowania nastąpił kryzys ekonomiczny w efekcie tyhc
inwestycji. Doprowadził do upadku XIX dynastii w 20 lat po śmierci Ramzesa II. Syn Ramzesa II, Merenptah,
odparł jeszcze I falę Ludów Morza i stłumił rozruchy w Palestynie.
Za XX dynastii nastąpił upadek Egiptu. Założyciel dynatsii, Setnachte, borykał się z wieloma problemami.
Najazd Ludów Morza i migracja semickich aramejczyków zmieniły mapę polityczną Syrii i Palestyny. Zniknęło
państwo hetyckie i wiele palestyńskich i syryjskich księstw. W 1190 po nieudanym najez
dzie plemion libijskich
na deltę, na jej wschodnich granicach pojawili się Ludzie Morza. Sam Egipt ocalono jednak posiadłości
azjatyckie zostały utracone. Państwo słabło.
Rozpad wewnętrzny paraliżował funkcjonowanie struktur monarchii. Prócz separatystycznych dążeń nomów,
niezależną pozycję uzyskały świątynie. Po śmierci faraona kraj pogrążył się w chaosie.
3.2.4 Ustrój, społeczeństwo i gospodarka
Na czele stał król, po grecku zwany faraonem. Był władcą absolutnym naznaczonym przez bogów,
najwyższym kapłanem. Po śmierci stawał się bogiem. W okresie Starego Państwa są tendencje ubóstwiania
żyjącego faraona. Był też naczelnym wodzem.
W obowiązkach administracyjnych wyręczał go najwyższy urzędnik, wezyr. W Nowym Państwie z obawy
przed kumulowanie władzy ustanowiono dwóch wezyrów: Północy i Południa. Wezyrowie sprawowali
bezpośredni nadzór nad nomarchami i  starszymi miast. Do otoczenia króla należeli też urzędnicy dworscy i
dowódcy wojskowi.
Podstawową jednostką terytorialną był nom. Egipt Górny miał 22 nomy a Dolny 20 nomów. Podział
ukształtował się w pierwszych wiekach państwowości. Związany był z możliwościami kanałów irygacyjnych.
Na czele każdego nomu stał  nomarcha . Lokalne więzi terytorialne warunkowane były lokalnymi kultami. W
czasach słabości władzy centralnej, nomarchowie mieli tendencję do uniezależniania się. Napędzali też każdy
rozpad państwa. Nomarchom podlegali funkcjonariusze niższego rzędu (np. poborcy podatkowi).
Warstwę panującą współtworzyli kapłani. Ich pozycja rosła kosztem suwerenności faraona. W Egipcie
zdarzało się że przejmowali całkowitą władzę od marionetkowych faraonów, w przeciwieństwie do np.
kapłanów babilońskiego Marduka którzy cicho podporządkowywali sobie władców. Egipt był państwem
teokratycznym w najczystszej formie. Ekonomiczną potęgę kapłanów były wielkie majątki świątynne.
Pozycja kapłanów sprawiała że religia miała znaczny wpływ na życie państwowe i codzienne. W Starym
Państwie największe znaczenie osiągnęli kapłani Ptaha z Memfis i Re z Heliopolis. Za XII dynastii wywyższono
Amona z Teb, pod koniec XX dynastii arcykapłani z Teb sięgnęli po władzę i dzierżyli ją 100 lat.
Trzecim elementem warstwy rządzącej była arystokracja rodowa, rody książęcę wraz z rodziną króla.
Obsadzali oni najważniejsze urzędy, funkcje kapłańskie i wojskowe.
Resztę ludności stanowiły różne grupy zawodowe, dominujący chłopi-rolnicy, rzemieślnicy, drobni handlarze,
niższi urzędnicy, nadzorcy i żołnierze. Chłopi formalnie wolni, zobowiązani byli jednak do pracy w majątkach
państwowych i świątynnych. Mieli jednak własne działki ziemi z których się utrzymywali. Rzemieślnicy
pracowali na zlecenie świątyń bądz
państwa. Ich pozycja zależała od państwowego sektora gospodarczego. Od
II tysiąclecia gdy powstała armia zawodowa, to kariera wojskowa dla wielu ludzi stanowiła szansę wybicia się.
Dotyczyła tak samo egipcjan jak i cudzoziemców. Przez większość czasu w armii dominowała poechota, w
Nowym Państwie wprowadzono do użycia rydwany.
W czasach Nowego Państwa dysproporcje majątkowe pogłębiły się, gdyż łupy z wojen bogaciły najwyższe
elity. Pojawili się też wtedy niewolnicy na szerszą skalę. Byli oni jednak niewolnikami domowymi
(pałacowymi), nie odgrywali roli w produkcji dóbr.
Gospodarka Egiptu to głównie trzy pojęcia: rolnictwo, Nil, irygacja. Kultura rolnicza uzależniona była od
rzeki. Muł nanoszony w czasie regularnych wylewów Nilu czynił te obszary jednymi z najżyz
niejszych na BW.
W Egipcie zbierano plony nawet trzykrotnie.
Kanały irygacyjne nie tylko umożliwiały rozprowadzenie wody po polach ale też odprowadzały jej nadmiar.
Uprawiano: jęczmień, pszenicę, proso, orkisz oraz warzywa (cebula, czosnek, ogórki, rzepa, groch). Duże
znaczenie miało sadownictwo (daktyle, figi, oliwki). Uzupełnieniem diety egipcjan były ryby. Egipcjanie
rozwinęli wszystkie rodzaje rzemiosł: kamieniarstwo, metalurgię, tkactwo, garncarstwo, ciesielstwo,
szkutnictwo, wikliniarstwo i rzemiosło artystyczne. Dużą rolę odgrywała obróbka trzciny papirusowej. Miała
ona różnorakie przeznaczenie (materiał pisarki, maty, kosze, obuwie, domy, łodzie).
Egipcjanie utrzymywali kontakty handlowe od krajów Afrykańskich po Syrię, Palestynę, Mezopotamię, Cypr,
Anatolię, Kretę i basen Morza Egejskiego. Największe obroty z handlu były w Nowym Państwie i epoce póz
nej.
Wcześniej surowce ściągano m.in. metodą grabieży. Handel umożliwiał przenikanie kultur krajów BW.
Wpływ na ekonomię miała eksploatacja kopalń metali i kamieni szlachetnych. By je opanować faraonowie
organizowali wyprawy zdobywcze.
Bogactwem Egiptu były kamieniołomy pozwalające stworzyć wspaniałe budowle. Dawały one egipskim
budowniczym i artystom: dioryt, piaskowiec, granit, porfir, doleryt, jaspis, wapień, alabaster, bazalt i gips.
3.2.5 Religia
W Egipcie każda wykonywana czynność wymagał boskiej opieki. Nigdy nie stworzono jednego głównego
Panteonu, prócz kilku ważnych bóstw państwowych, niesamowitą siła dysponowały bóstwa lokalne.
W Starym Państwie rywalizowali ze sobą kapłani Ptaha z Memfis z kapłanami Re z Heliopolis. Obie grupy
uważały że to ich bóstwo stworzyło świat i dało początek innym bogom. Truimf kultu Re przyczynył się do
wywyższenie w Średnim Państwie boga Amona z Teb (zwanego Amon-Re).
Jego roli nie zmieniły reformy Amenhotepa Echnatona który chciał wprowadzić jednego boga, Atona. Po
śmierci faraona, Amon wrócił na swoją pozycję. W epoce póz
nej dominacja Amona ograniczona była do
Górnego Egiptu i kraju Kusz. W delcie do głosu dochodziły lokalne bóstwa (Izyda, Bastet).
Bogowie Egiptu:
- Aton  bóg dysku słonecznego
- Re - bóg słońca, pan wszechświata (Helipolis)
- Ptah  stwórca świata, patron rzemiosł (Memfis)
- Atum  bóg zachodzącego słońca, czczony też jako Re-Atum (Memfis)
- Horus  bóg nieba, syn Re lub Ozyrysa, czczony jako sokół (wiele miejsc)
- Set  bóg burzy i pustyni, brat Ozyrysa, przynosił zło (Ombos)
- Izyda  bogini miłości i nieba, opiekunka władzy królewskiej (wschodnia delta, Heliopolis, File)
- Ozyrys  bóstwo wegetacji, najwyższy sędzia zmarłych (Abydos, Busiris, File)
- Tot  bóg pisma, mądrości i nauki, posłaniec bogów (Hermopolis)
- Chonsu  bóg księżyca, syn Amona i Mut (Teby)
- Hathor  bogini miłości, utożsamiana z Izydą (wiele miejsc)
- Neit  lokalna bogini wojny, władczyni morza (Sais)
- Anubis  bóg zmarłych , czuwający nad mumifikacją (Kynopolis)
- Bastet  bogini zabawy i muzyki (Bubastis)
- Apis  bóg-byk łączony z Ptahem i Ozyrysem (Memfis)
Istotną rolę odgrywała wiara w życie pozagrobowe. Śmierć była oddzieleniem duszy od ciała, była przejściem
do innego świata  świata zmarłych. Element duchowy miał jednak w ciele schronienie, dlatego tak dużą rolę
przywiązywano do mumifikacji i wyposażenia materialnego zmarłego na dalsze życie. Mumifikacja była dla
najbohatszych. Podczas tego procesu ciało balsamowano, owijano w bandaże, wnętrzności składano w tzw.
Urnach kanopskich, małych złotych wazach. Ciało składano potem w sarkofagu, ze wszystki sprzętami
potrzebnymi do dalszego życia.
Kluczowym elementem wędrówki do świata zmarłych był tzw. Sąd Ostateczny, sprawowany przez 40 bogów
na czele z Ozyrysem. Po spowiedzi, Anubis ważył serce zmarłego kładąc na drugiej szalce pióro, symbol bogini
prawdy, Maat. Zachowanie równowagi było pomyślnym wynikiem co ogłaszał bóg Tot. Wówczas zmarly
udawał się na pola Jaru gdzie oddawał się ulubionym zajęciom. Wyrok niepomyślny oznaczał stałe cierpienie
lub rozszarpanie przez potwora Ammita.
Najważniejszymi miejscami kultu były świątynie gdzie mieszkały bóstwa. Każda świątynia miała swój
personel kapłański. Największe święta to: uroczystości ku czci Ozyrysa w Abydos oraz święto Opet, związane z
Amonem.
3.2.6 Kultura
3.2.6.1 Pismo Egipskie
Pismo hierogilificzne pojawiło się Epoce Wczesnodynastycznej (pocz. III tysiąclecia). Składało się z
piktograficznych znaków wyrazowych oraz determinatywów i komplementów fonetycznych. Klasyczną formę
miały teksty oficjalne, malowane lub ryte na ścianach m.in. grobowców. Papirus wymusił utworzenie
uproszczonej wersji pisma hieroglificznego, tzw. Pismo hieratyczne (kapłańskie). W tej formie zapisywano
większość dokumentów do końca III wieku p.n.e.
W pocz. VII w. powstało pismo demotyczne, jeszcze bardziej uproszczone. Było ono pismem wyrazowym w
którym tylko 50 znaków miało formę sylab.
3.2.6.2 Piśmiennictwo Literackie
Z dorobku egipskiego zachowały się utwory epickie, liryczne i dramatyczne. Wśród pierwszych znajdują się
legendy i eposy jak i zwykły bajki i opowiadania.
Najstarsze teksty powstały w Starym Państwie. Ich przykład to kosmogonia memficka i heliopolitańska.
Szczególny rodzaj tekstów stanowią teksty dydatktyczno moralizatorskie. Mające uświadamiać prawdy
życiowe itp. Pojawiły się w Starym Państwie.
Literatura religijno-kultowa reprezentują pochodzące ze Starego Państwa  Księgi Piramid , ukazujące całość
mitów i wierzeń.
Najstarszym przykładem liryki staroegipskiej jest Pieśń ku czci Sezotrisa III.
3.2.6.3 Architektura i Sztuka
Potęga faraonów znalazła odbicie w wspaniałości dzieł sztuki. Świątynie, pałace i piramidy budziły zachwyt
całego starożytnego świata. Trwałość kamienia sprawiła żez zabytki te przetrwały do naszych czasów.
3.2.6.3.1 Świątynie i Pałace
Budynki te musiałyby być godnymi siedzibami swoich gospodarzy. Najlepiej zachowane świątynie są z
Nowego Państwa. Charakterystyczna cecha wszystkich świątyń to droga od Nilu do głównej jej bramy oraz
otoczony portykami dziedziniec.
Przykładem jest zespół świątynny w tebańskim Karnaku i Luksorze, składający się z 3 okręgów otoczonych
murami.
Pałace królewskie odznaczały się lekkością konstrukcji, otoczone przez sady i ogrody, kompleks zamknięty
murami wewnętrznymi, często pałace budowano obok świątyń.
3.2.6.3.2 Grobowce i zespoły grobowe
Pierwsze grobowce miały formę mastab, dwu lub trzystopniowych platform pod którymi była komora
grobowa. Gigantyczną mastabę mógł być też grobowiec Dżosera, jednak geniusz Imhotepa przeobraził ją w
piramidę schodkową. Dwaj władcy IV dynastii: Cheops i Chefren kazali sobie w Gizie wybudować ogromne
piramidy, zwłaszca grobowiec tego pierwszego o wys. 146 m budzi podziw. Systemy ślepych korytarzy miały
uniemożliwić intruzom złupienie grobowca, nieskutecznie. Wszystkie piramidy zostały obrabowane a w czasach
Nowego Państwa odstąpiono od ich budowania. W czasach Nowego Państwa grobowce urzędników i faraonów
wykuwano w skałach. Przykładem jest Dolina Królów. Pochowano tam wielu władców XVIII i XIX dynastii,
3.2.6.3.3 Sztuki plastyczne
W Starym Państwie stworzono podstawowe kanony sztuki egipskiej. Kanon proporcji ciała, sposób
przedstawiania ludzkich postaci z profilu na poziomie głowy i od bioder w dół, zaś korpus na wprost. Widoczna
jest troska o realizm. Faraona jednak zawsze przedstawiano w pełni sił, zdrowego i pięknego.
Nawet po okresach upadku powstawały znakomite dzieła. Za czasów Nowego Państwa rozwijało się
malarstwo ścienne, relief oraz drobna i monumentalna rzez
ba. Warto odnotować wpływy kreteńskie od końca
1 połowy II tysiąclecia, widoczne np. w malarstwie ściennym.
3.3 Anatolia  Państwo Hetytów
3.3.1 Warunki naturalne i krainy historyczne
Starożytna Anatolia to dzisiejsza Turcja bez jej części wschodniej. Otoczony z 3 stron morzami dochodzi do
gór Antytaurus na wschodzie. Anatolia dzieli się na 4 regiony geograficzne. Największy, całe wnętrze Azji
Mniejszej, to Anatolia Centralna, ogromny obszar wyżynny. Mimo otoczenia morzami ma cechy ostrego
klimatu kontynentalnego. Z uwagi na niskie opady, wegetacja skupia się tu w dolinach rzek oraz niesłonych
jezior.
Płd. część półwyspu, między Taurusem a Morzem Śródziemnym zajmuje region z łagodnym klimatem
śródziemnomorskim. Znajdują się tu żyzne, nawodnione tereni nizinne z których najważniejsze to Cylicja i
Pamfilia.
Trzeci region to wąski nadczarnomorski pas wybrzeża wraz z oddzielającym go od Anatolii Centralnej
pasmem Gór Pontyjskich. Obszar charakteryzują wysokie opady. Stanowiło to o izolacji regionu od przemian
dokonujÄ…cych siÄ™ w Anatolii Centralnej.
Czwarty region to tzw.  strefa nadegejska , obejmująca zachodnią część półwyspu. Składa się z masywów
górskich poprzecinanych licznymi dolinami rzek. W strefie nadmorskiej obszar staje się nizinny.
Zanim Anatolia uległa Hellenizacji było tu wiele krain historycznych, m.in.:
- kraj Hatti  centrum państwa Hetytów, środkowa część centralnej Anatolii (II tysiąclecie)
- Kizuwatna  kraina i księstwo na terenie Cylicji (II tysiąclecie)
- Arzawa  kraina i państwo obejmujące Pamfilię i okolice (2 poł. II tysiąclecia)
- Ahijawa  kraina na SW wybrzeżach Anatolii i okolicznych wyspach (2 poł. II tysiąclecia)
- Frygia i Lidia  tożsame z antycznymi krainami o tej samej nazwie
3.3.2 y
ródła Pisane
W II tysiącleciu za sprawą Hetytów i Hurytów, Anatolia należała do obszaru rozpowszechniania się pisma
klinowego. W Hattusas odnaleziono dwa archiwa, pierwsze będące bogatym archiwum pałacowym liczyło 30
tysięcy tabliczek z tekstami literackimi, kultowymi, historyczno-chronologicznymi, administracyjno-
gospodarczymi i dokumentami z życia codziennego. Głównie w języku hetyckim.
Drugie archiwum, mniejsze, tworzą dokumenty gospodarcze i listy handlowe, zredagowane w języku
akadyjskim.
Duże archiwum odnaleziono również w Kanesz. Znaleziono tu 15 tysięcy tekstów z których większość to
dokumenty handlowe, listy handlowe, teksty prawne.
Hetyckie roczniki królewskie różnią się od roczników asyryjskich czy egipskich. Ich cechą jest realizm i
zgodny z prawdą opis wydarzeń. Czyni to je bardzo wiarygodnymi. Znajdziemy w nich nie tylko sukcesy i
zwycięstwa królów hetykich ale i informacje o ich porażkach i niepowodzeniach. Drugą cechą jest bogaty styl
narracyjny. Najobszerniejsze roczniki opisujÄ… panowanie Hattusilisa I, Mursilisa II oraz majÄ… formÄ™ bogatych
relacji historycznych.
Cennymi z
ródłami historycznymi są zachowane przykłady traktatów międzynarodowych. Często zawierają
one historyczne wstępy opisujące aktualną sytuację polityczną, stanowiącą tło układu.
3.3.3 Historia Polityczna Anatolii w czasach dominacji Hetytów
3.3.3.1 Anatolia przedhetycka (poczÄ…tek II tysiÄ…clecia p.n.e.)
Ze względu na brak z
ródeł, historię Anatolii można poznać dopiero od pocz. II tysiąclecia. Musiały tu istnieć
miasta-państwa i państewka plemienne. Kraj był bogaty i przyciągał uwagę zdobywców akadyjskich.
W XIX w. asyryjscy kupcy zdominowali wymianę na szlakach północnych i założyły dużo faktorii
handlowych. Rolę centrum koordynującego działalność wszystkich faktorii handlowych miało Kanesz. Handel
opierał się na imporcie metali przez asyryjczyków, w zamian za co z Asyrii sprowadzano tekstylia, wyroby
artystyczne, przedmioty zbytku oraz cynÄ™.
Największymi miastami-państwami ówczesnej Anatolii były księstwa z ośrodkami w Kanesz, Hattusas, Nesie,
Zalpuwie i Puruszhandzie oraz dzisiejszych Adżemhuyuk, Karahuyuk i Bejdżesultan.
Zanik osad asyryjskich i ślady zniszczeń z XVIII w. dowodzą narodzin nowego porządku. Migracje
indoeuropejczyków stały się wówczas silniejsze. Z tego okresu znany jest epizod z Anittasem, synem Pithanasa,
królem Kussary który w poł. XVIII w. podbił obszary Anatolii Centralnej. Można przypuszczać że był on
pierwszym znanym władcą hetyckim.
3.3.3.2 Wielkość kraju Hatti  państwo Hetytów
Monarchię hetytów dzieli się na dwa okresy: państwo starohetyckie (poł. XVII-XVI w.) i imperium
nowohetyckie (XIV-XIII w.), przedzielono słabiej znanym wiekiem ciemnym (XV w.).
Pierwszym historycznie potwierdzonym królem hetyckim, twórcą pańtwa był Hattusilis I (ok. 1650 r.).
Uczynił swoją stolicą Hattusas, które odbudował i umocnił. W pierwszych lat ruszył za Taurus zdobywając
łupy. Odwetowy najazd hurycki został przez niego odparty. Hattusilis ponownie najechał płn. Syrię
zwyciężając tamtejsze państewka huryckie i kananejskie (Jamchad).
Jego następca, Mursilis I, kontynuował politykę podbojów. Uderzył na Syrię, rozbił kananejskie Jamchad
wraz ze stolicą Halab (obecnie Aleppo). Skierował się w dół Eufratu i w 1595 dotarł do Babilonu, zajmując i
łupiąc go. Długi okres wyprawy umożliwił jednak zawiązanie spisków na dworze. Mursilis został
zamordowany, podobnie jak wielu następnych władców hetyckich. Królestwo hetyckie wkrótce utraciło
zdobycze.
W 2 poł. XVI w. próbę restauracji monarchii podjął Telipinus (ok.1525). Podjął on reformy kwestii
następstwa tronu, dotychczas nowego władcę wybierał poprzedni, a ten musiał uzyskać akceptację rady
starszych. Prawo do władzy nie było przyrodzone. System ten był przyczyną spisków i przewrotów.
Dekret Telipinusa ustalił zasadę dziedzictwa tronu przez najstarszego syna a po jego śmierci przez młodszych
synów i w końcu przez męża najstarszej córki. Rada starszych miała ingerować jedynie w określonych
sytuacjach. Telipinus zawiązał sojusz z Kizuwatną.
Suppiluliumas I (ok. 1380-1340) przeszedł do aktywnej polityki zagranicznej. Po nieudanym ataku na
mitannijską Syrię na początku panowania, do drugiej rozgrywki był lepiej przygotowany. Zawarł sojusze z
księstwami Anatolijskimi (Kizuwatną i Azzi), kilkoma ekspedycjami uspokoił ludy Kaska, rozbudował
umocnienia Hattusas.
Ok. 1360 Hetyci ruszyli przeciw Mitanni. Suppiluliumas musiał uwzględniać fakt sparaliżowania
mitannijskiego sojusznika, Egiptu, w związku z reformami Echnatona. Hetyci przekroczyli Eufrat i złupili
stolicę Mitanni, Waszuganni. Mitanni zostali wyeliminowani z grona potęg a hetyci zajęli Halab, Alalach,
Mukisz, Katnę i Kadesz. Hetyci uporali się z resztkami buntowników syryjskich i wkroczyli nawet do strefy
egipskiej.
Państwo hetyckie urosło do rangi supermocarstwa, opanowało płn. Syrię a Mitanni zostało sprowadzone do
rangi państwa zależnego. Wielki król zmarł na zarazę przyniesioną z Egiptu.
Mursilis II (1340-1310) zasiadł na tronie w bardzo młodym wieku, nastąpiły ruchy odśrodkowe w Anatolii i
Syrii. Walki o utrzymanie dziedzictwa zajęły mu całe panowanie. Wyszedł z nich zwycięsko. A nawet podbił
ArzawÄ™.
Muwatallis II(1310-1290) musiał stoczyć walkę o wpływy z Egiptem. Wojowniczy faraon Ramzes II szykował
się do zajęcia Syrii więc Muwatallis całkowicie skoncentrował się na tamtym obsarze.
W 1300 r. pod Kadesz doszło do bitwy. Bitwa nie przyniosła rozstrzygnięcia, choćobie stronu uważały się za
zwycięzców, ostatecznie to Hetytom udało się utrzymać Syrię a nawet odzyskać kontrolę nad krajem Amurru.
Muwatallis nie pozostawił następców. Po kilku latach walk między synem z nieprawego łoża a bratem
zmarłego króla, górą był ten drugi który zasiadł jako Hattusilis III(1285-1255), na początku panowania zawarł
traktat pokojowy z Ramzesem II. Zapewnił krajowi pierwszy od dłuższego czasu okres pokoju.
Rósł nacisk Asyrii od wschodu. Hetyci chcieli odsunąć Asyrię od Syrii poprzez wspieranie kasyckich władców
Babilonii. W polityce wewnętrznej król popdporządkował kontroli majątki świątynne.
Tudhalijas IV (1255-1220), ostatni wybitny władca hetycki. Napór Asyrii neutralizował zabiegami
dyplomatycznymi, pozyskujÄ…c syryjskich wasali traktatami dwustronnymi.
W Anatolii odpierał najazdy ludów Kaska na północne granice, jednak utracił obszary zachodnioanatolijskie.
Tamtejsze księstwa utrzymywały niezależność nawet w okresie potęgi hetytów. Teraz zasilone migracjami
spokrewnionych ze sobą ludów stały się bardziej ekspansywne. Mimo wszystko Tudhalijas stawiał im czoła do
końca swojego panowania.
Suppiluliumas II(ok. 1200), za niego doszło do inwazji Ludów Morza, pozbawiony wsparcia syryjskich
księstw zależnych. Król robił wszystko by zapobiec tragedii, wyprawił się nawet na Cypr gdzie pojawiły się
zastępy najez
dz
ców. Ruiny Hattusas są świadkami tragedii po dziś dzień.
Królestwo hetyckie nie zostało zniszczone w wyniku nieudolności władców czy innymi czynnikami
wewnątrzpaństwowymi. Podobnie jak wiele innych państw zostałe wyeliminowane przez migrację ludów
indoeuropejskich. Nazwę hetytów przejęły posthetyckie księstwa w płn. Syrii które istniały do najazdu
asyryjskiego w VIII w..
3.3.3.3 Anatolia zachodnia w czasach Hetytów  Problem Ahijawy i obecności Greków Mykeńskich
Zachodnia Anatolia była poza zainteresowaniami Hetytów. Gospodarczo, politycznie i etnicznie region ten był
związany ze światem egejskim. Widniejąca w tekstach hetyckich nazwa, Taruisa, miała być Troją czyli Ilionem.
Zaś Ahijawa identyfikowana jest jako Achaja  państwo lub jedno z państw greków achajskich.
Na początku panowania Mursilisa II Ahijawa i Milawanta wspierały antyhetyckie wystąpienia Arzawy.
Następnie stosunki z Mursilisem uspokoiły się. Z chwilą pojawienia się wielkiej migracji XIII i XII w. Ahijawa
wykazywał aktywność militarną, doszło do konfliktu hetycko-ahijawskiego o miasto Milawanta. Za
Tudhalijasa IV, Attarisijas, władca Ahijawy pokonał i wypędził hetyckiego wasala, Mattuwantasa. Po jego
powrocie nakłonił go do antyhetyckiego wystąpienia. Nie pomogły ekspedycje króla Hetytów, który z powodu
najazdu Kasków przerwał ofensywę.
Ahijawa lokalizowana jest albo w Grecji właściwej albo na wybrzeżach egejskich Anatolii oraz sąsiednich
wyspach  Rodos i Lesbos.
3.3.4 Ustrój, społeczeństwo i gospodarka
Na czele Hetytów stał król. Nie miał ani władzy absolutnej ani ugruntowanej religijnie. Zmusiło to Telipinusa
w XVI w. do uregulowania sprawy następstwa tronu. Duże znaczenie miały królowe które prowadziły nawet
własne korespondencje dyplomatyczne z innymi dworami.
Organem przedstawicielskim była Rada Królewska. Miała ważną rolę a w okresach słabości władzy
królewskiej decydowała o sprawach państwowych. Arystokracja rodowa stanowiła najwyższą grupę społeczną
w państwie. Następnie byli wojownicy oraz grupy urzędników państwowych.
Największą rolę stanowili chłopi i rzemieślnicy, niewielu jest z ograniczoną wolnością osobistą. Na samym
dole hierarchii byli jeńcy i niewolnicy. Ci pierwsi pracowali w majątkach królewskich i nie mogli ich opuszczać.
Dominowało niewolnictwo typu domowego.
Gospodarka hetycka opierała się na rolnictwie. Ziemia należała do króla, świątyń, arystokracji i wolnego
chłopstwa. Chłopi odpracowywali określony czas w dobrach arystokracji. Gospodarka hetytów opierała się na
gospodarstwach rodzinnych wolnych chłopów. Uprawiano jęczmień i pszenicę, zakładano sady, ogrody i
winnice, Specjalnością hetycką była metalurgia. To Hetyci jako pierwsi zaczęli wytapiać żelazo w końcu 1
połowy II tysiąclecia.
3.3.5 Wierzenia religijne
W kraju Hatti przemieszały się wierzenia i bogowie pierwotnej ludności anatolijskiej, póz
niejszej hetyckiej,
huryckiej oraz wpływy religijne Mezopotamii i Syrii.
Na czele panteonu stał Teszub, bóg burzy i piorunów, ze swą małożnką Hebat.
Wielką czcią darzona był hatycka bogini słońca, Wuruszemu.
Spośród panteonów lokalnych znano bóstwa luwijskie z bogiem burzy Tarhuntem, bogiem słońca Tiwatem,
księżyca Armą, zarazy Jarrim.
Co do świata podziemnego to znajdujemy wiele podobieństw do greckiego Hadesu. Na czele stał tu bóg słońca
podziemnego, Lelwani. Do świata podziemi schodziło się grotami lub pieczarami. Głęboko w nim ukryta była
waza z wszelkim złem (puszka Pandory). Dusze władców kierowały się przepełnioną słońcem łąkę. Bogowie
hetyccy byli podobni do ludzi.
3.3.6 Literatura
Hetyci byli pod wpływem kultury mezopotamskiej, huryckiej i syryjskiej. Posługiwali się mezopotamskim
pismem klinowym. Literatura hetycka wyrosła pod wpływem hurytów.
3.4 Syria i Palestyna (Kanaan)
3.4.1 Warunki naturalne i krainy historyczne
Syro-Palestyna zajmuje centralny fragment Bliskiego Wschodu. Od północy Taurus Armeński, od NE Eufrat,
od wschodu pustynia syryjska, od południa płw. Synajm a od zachodu Morze Śródziemne wyznaczają granice
tej krainy. Podzielić ją można na 3 główne części.
Pierwszą tworzą nizinne rejony nadmorskie. Dalej ku wschodowi następuje pasmo wyżyn. Trzecia i
największa część to szeroki obszar wyżynny i górzysty, stepowy i półpustynny.
Ubogi system wodni określają rzeki Jordan i Orontes. Rolnictwo i sadownictwo rozwijało się tylko w
niewielkiej części. Syro-Palestyna jest idealnym terenem hodowli typu nomadycznego. Opady są większe na
północy.
Przez większość czasu obszar ten był rozdrobniony co uniemożliwiło przypięciu temu regionowi stałych nazw
historycznych, wyjątkiem jest Kanaan który w okresie dominacji Kananejczyków pełnił funkcję nazwy całego
regionu (II tysiÄ…clecie).
W I tysiącleciu w tekstach Mezopotamskich jest nazwa Hatti na określenie północnych terenów Syrii
zdominowanej przez księstwa posthetyckie. W rozróżnianej od Syrii Palestynia pojawiły się państwa Izrael i
Judea. Centralną częścią Syro-Palestyny od schyłku II tysiąclecia zajęła Fenicja.
3.4.2 y
ródła Pisane
Zachowane z
ródła są nierównomiernie rozmieszczone w czasie i przestrzeni. Większość tekstów pochodzi z
Syrii. Tu w poł. III tysiąclecia przejęto mezopotamskie pismo klinowe.
Do naszych czasów przetrwało kilka archiwów z tabliczkami klinowymi. Wszystkie one zawierają dokumenty
gospodarcze, niewielką część stanowią teksty literackiem religijne i kultowe a także z
ródła historyczne:
korespondencja władców, międzynarodowe układy handlowe, traktaty pokojowe oraz regulacje zobowiązań.
Cechą archiwów syryjskich jest ich wielojęzyczność.
y
ródło historyczno-chronologiczne praktycznie nie występują.
3.4.3 Historia Polityczna Syro-Palestyny do schyłku II tysiąclecia p.n.e.
3.4.3.1 Syria w III tysiÄ…cleciu p.n.e.
W III tysiącleciu mamy informacje tylko o państwie Ebla, leżącym w płn. Syrii. Wspominali o nim zdobywcy
akadyjscy (Sargon i Naram-sin). Wiele wzmianek o niej zawierają teksty z Mari. Ebla obejmowała w poł. III
tysiąclecia większą część Syrii środkowej między Orontesem a Eufratem i było najsilniejszym państwem
rejonu. Nawiązało kontakty z Mari i Kisz. Podstawą potęgi było zdominowanie handlu regionalnego, gdzie
Ebla kontrolowała handel między wschodem a zachodem.
Wcześniej niż w Sumerze wykształciła się tu zasada dziedziczności władzy. Z władców eblaickich najlepiej
poświadczeni w tekstach są: Ebrium i Ippi-Sipisz, jednak o ich osiągnięciach nie ma wzmianek. Kres potędze
Ebli położyły najazdy władców akadyjskich (Sargona i Naram-Sina). Po tych klęskach miasto Ebla było w
zależności Jamchadu.
Oprócz Ebli istniały w III tysiącleciu w Syrii również miasta-państwa: Katna, Ugarit i Byblos. Przez Byblos
napływały do kraju faraonów surowce i wyroby syryjskie i mezopotamskie i odwrotnie  towary egipskie na
wschód.
3.4.3.2 Czasy Państw Kananejskich  Syria i Palestyna w 1 połowie II tysiąclecia p.n.e.
Na przełomie III/II tysiąclecia do Syrii wtargnęli plemiona kananejczyków, które były spokrewnione z
Amorytami. Opanowali cały obszar Syro-Palestyny. Minęły dwa wieki nim kananejczycy utworzyli państewka
plemienne lub miasta-państwa (na miejscu starych ośrodków).
Najlepiej poznane państwa kananejskie to Jamchad, Karkemisz, Katna. Duże znaczenie miały też Ugarit,
Byblos i Askalon. W Palestynia wyróżnia się Megiddo.
Największą rolę odgrywało królestwo Jamchad, którego stolicą było Halab. W XVIII i XVII w. królowie
Jamchadu podporządkowali sobie północną Syrię.
Jarim-Lim I był synem Sumu-Epuha, który skutecznie stawiał czoła władcom Mezopotamii. Najez
dz
cy nie
zdołali sobie trwale podporządkować tego terenu. Król Jamchadu ingerował w sprawy mezopotamskie stając
siÄ™ sojusznikiem Hammurabiego z Babilonu.
Pod wpływami Jarim-Lima I było księstwo Karkemisz. Jamchad kontrolował większosć handlu idącego przez
SyriÄ™.
Od 2 połowy XVII pojawiło się zagrożenie hetyckie, królowie Jamchadu stanęli na czele koalicji syryjskiej.
Mursilis oczywiście zdobył Halab to po wycofaniu się Hetytów, Jamchad odzyskał swoją pozycję. Którą
utrzymało do końca XVI w. kiedy na scenie pojawił się Egipt XVIII dynastii i Mitanni.
3.4.3.3 Syria i Palestyna w dobie rywalizacji wielkich mocarstw (ok. 1500-1200)
Południowa część regionu (Palestyna) i leżący dalej na północ pas wybrzeża (Fenicja) z krótkimi przerwami
były w egipskiej strefie wpływów. Nigdy Mitanni nie udało się go stale opanować. Lokalni książęta odzyskiwali
na pewien czas niezależność.
Rywalizacja więc toczyła na północnej, syryjskiej części regionu. Był to jeden z najbogatszych terenów BW,
miejsce krzyżowania się szlaków handlowych. Kto władał Syrią ten miał otwartą drogę do dalszych podbojów.
Książęta Syrii występowali w walkach między potęgami jako wasale-sojusznicy albo broniący swej
niezależności. Brakowało jednej silnej władzy lokalnej.
W XIV w. księstwo Amurru zacznie się wybijać nad górnym i środkowym Orontesem.
XV i XIV w. to okres szczytowy penetracji huryckiej w Syrii a na północy w znacznej części zamieszkany był
przez hurytów. Za całkowicie lub przeważająco huryckie można uznać państewka Karkemisz, Mukisz i Ugarit,
znaczny odsetek ludności stanowili w Emar i Nuhahszsze, których władcy nosili huryckie imiona. Był to
czynnik wspierający na tym terenie Mitanni a potem Hetytów. Ci drudzy uczynili nawet Karkemisz siedzibą
wicekróla Syrii.
Dynastię w Amurru w 1440 założył Abdi-Aszirta, przy bierności Egiptu zdobył niezależną pozycję. Jego syn,
Aziru, przeszedł na stronę Hetytów i wydał im Amurru na 170 lat. Jego następcy pozostawali lojalni i
wspomagali tłumienie antyhetyckich rebelii.
3.4.4 Ustrój, społeczeństwo i gospodarka
Na czele scentralizowanego państwa Ebly stał król. Występujący już w III tysiącleciu ustrój miasta-państwa
stał się potem dominujący dla całej Syro-Palestyny.
Społeczeństwa tego regionu rozwijały się na podstawie rodzimych tradycji, widoczne są też wpływy
mezopotamskie, egipskie a potem też egejskie. Dzielą się one na dwie grupy: społeczności miast-państw i
społeczności rodowo-plemienne. Te drugie to głównie koczownicze wspólnoty rodowe o pasterskiej
monokulturze gospodarczej.
Społeczności miast-państw przedstawiały podział na rodowo-urzędniczą warstwę panującą z większym lub
mniejszym udziałem w niej kapłanów i z drugiej strony na rzemieślników, rolników, pasterzy i nielicznych
niewolników prywatnych, świątynnych lub państwowych. Obok majątków państwowych i świątynnych istniały
pola prywatne. Fakt położenia Syrii na skrzyżowania szlaków handlowych przyczynił się do awansu
społecznego zajmujących się handlem i rzemiosłem.
3.4.5 Wierzenia religijne
Na czele kananejskiego panteonu stał El, stwórca świata i ojciec bogów. Odsunięty został od władzy przez
Baala, boga burzy. Małżonka Ela, Aszera, była rodzicielką bogów.
Najwyższe miejsce wśród bogiń miała Asztarte, bogini miłości i wojny. Ponadto istniał bóg rzemiosł i sztuki
Koszar, bóg zarazy Reszef, bóg śmierci i suszy Mot. W miarę napływu do Syrii ludów niesemickich panteony
kananejskie często się zmieniały.
3.4.6 Kultura
Ebla jest dowodem istnienia w III tysiącleciu kontaktów z Sumerem i Akadem, obecne są wpływy kulturowe
Egiptu. W II tysiącleciu przybrało na sile przenikanie się na terenie Kanaanu wpływów mezopotamskich,
huryckich, egipskich i egejskich. Dużą rolę w 1 poł. II tysiąclecia odegrało miasto Mari. Stworzony został tu
tzw. Alfabet ugarycki, alfabetyczny, będący jednym z największych osiągnięć mieszkańców Syro-Palestyny.
3.4.6.1 Piśmiennictwo Literackie
Poznanie literatury Syryjczyków ogranicza się do tekstów mitologicznych z Ugarit.
3.4.6.2 Architektura i Sztuka
W tej dziedzinie mieszkańcy Syro-Palestyny nie mieli większych osiągnięć. Drobna formy plastyczne i
architektura zdradzają wpływy egipskie, mezopotamskie, minojskie i mykeńskie. Domostwa nawiązują do
wpływów mezopotamskich, zaś świątynie do egipskich.
4. CZASY WIELKICH PRZEMIAN  MIGRACJE Z PRZEA
OMU II i I TYSI
CLECIA I SKUTKI
Schyłek XIII w. przyniósł wielkie przemiany polityczne, etniczne i kulturowe. Ich przyczyną była dwa nurty
migracyjne które w sposób zaborczy wpłynęły na los BW.
Pierwszy z nich to przesunięcie się na tereny Azji Mniejszej ludów indoeuropejskich co zmusiło ludy
anatolijkie do przemieszczenia się na południe i zachód. Nazywa się to wędrówką Ludów Morza. Drugi nurt to
potężna ale rozłożona w czasie migracja koczowniczych ludów semickich, głównie aramejczyków, stąd nazywa
się ją wędrówką Aramejczyków. Prócz pojawili się też Hebrajczycy, Chaldejczycy, Moabici, Ammonici i
Edomici.
4.1 Migracje Północne  Wędrówki Ludów Morza i innych Plemion
Ich przyczyny są do dziś osnute tajemnicą. Nastąpiło przesunięcie na południe ludów zamieszkujących
Bałkany, w kierunku Anatolii i basenu Morza Egejskiego.
PodstawÄ… wiedzy o tych migracjach jest fragment inskrypcji Ramzesa III z Medinet Habu.
Faraon ten rozbił najez
dz
ców u samych bram Egiptu, ok. 30 lat wcześniej za faraona Merenptaha Egipcjanie
po raz pierwszy starli się z tymi ludami północy. Dotarły one drogą morską do Libii i wsparły atak miejscowej
ludności na deltę, wyprzedziły one główną falę Ludów Morza które podążały wybrzeżem. W bitwie pod Memfis
Merenptah rozbił najez
dz
ców. Ludy Morza dotarły do Egiptu w dwóch falach: drogą morską bezpośrednio z
Krety, Cypru lub wybrzeży anatolijskich i syryjskich a druga drogą lądową wzdłuż wschodnich wybrzeży
Morza Śródziemnego, łupiąc Syrię i Palestynę.
Tyle wiadomo ze z
ródeł pisanych. Ludy Morza reprezentują ludność egejsko-bałkańsko-anatolijską i byli na
obszarach BW postrzegani jako obcy przybysze.
Nie wiadomo co spowodowało te migracje.
Pod koniec II tysiąclecia na zachodnich Bałkanach pojawiły się ludy iliryjskie powodując przemieszczenie
ludności tracko-frygijskiej. Plemiona frygijskie, protoormiańskie zaczęły przesuwać się na południe w
kierunku Morza Egejskiego. Elementem tych wędrówek były migracje greckich plemion doryckich.
W Egei najez
dz
cy natrafili na niestabilną sytuację, co było dla nich ułatwieniem. Pod naporem ludów idących
z Bałkanów ustępowali mieszkańcy wysp Morza Egejskiego oraz zachodnich wybrzeży Anatolii. Owocem
zamieszania w świecie egejskim był upadek kultury mykeńskiej.
W XII w. przez Anatolię przeszły dwie fale. Ludy Morza poszły drogą południową do Syrii, Palestyny i
Egiptu. Niewielka ich grupa ruszyła na wschód dochodząc do Mezopotamii i osiadając we wschodniej Anatolii i
płn Syrii.
Druga fala składała się z przybyszów bałkańskich i Protoormian, uderzyła na płn i środkową Anatolię, wśród
nich należu upatrywać pogromców Hetytów.
Ostatecznie wiele spośród Ludów Morza znalazło siedziby na trasie swych przemarszów.
4.2 Migracje Ludów Semickich  Aramejczycy, Hebrajczycy i Inni
Pierwsze wzmianki o aramejczykach pochodzą Asyrii z końca XIV w. Są oni grupą aktywnych,
koczowniczych plemion semickich które od XIII w. opuszczały siedziby na północy pustyni syryjskiej i
przenikały na tereny syryjskie i mezopotamskie.
Od XII w. przybysze byli liczniejsi i agresywniejsi, rozpoczęły się napady poszczególnych plemion.
Tiglatpilesarowi I z Asyrii (1115-1077) udawało się odpierać koczowników na linii Eufratu, po jego śmierci
aramejczycy i chaldejczycy przeszli Eufrat i wdarli siÄ™ do Mezopotamii.
Asyrii udało się przetrwać w swych naturalnych granicach, Babilonia jednak była bezbronna. Zaczął się
dwustuletni okres wędrówek aramejskich po Mezopotamii. Chaldejczycy skupili się na terenach babilońskich.
Były to wieki ciemne, pełne rozbojów. Administracja państwowa w Babilonii przestała istnieć. Niektóre miasta
babilońskie korzystając z poróżnienia najez
dz
ców kierowały poszczególne plemiona przeciw sobie.
Przekupstwem lub kontrybucją ratowano się od ataków na miasta. Choć koczownicy nie byli przygotowani do
oblężeń to nich nie chroniło gospodarki kraju (pól, sadów). W XI-IX w. klęski głodu stały się powszednie.
Na przełomie IX i VIII w, koczownicy znalez
li sobie siedziby i sytuacja się poprawiła.
Innym czynnikiem stabilizującym sytuację w regionie było odradzanie się Asyrii.
Do Kanaanu Aramejczycy wdarli się w XI i X w.. W zasadzie niedługo po ciosach zadanych temu krajowi
prez ludy północne. W Palestynie osiadły w XIII i XII w. ludy: Hebrajczycy, Ammonici, Edomici. Wszyscy
zagarniali ziemię kosztem miejscowej ludności.
4.3 Skutki Wielkich Migracji oraz Powstanie Nowego Porządku Politycznego i Etnicznego w 1 Połowie I
Tysiąclecia w Zachodniej Części Starożytnego Bliskiego Wschodu.
W wyniku migracji na całym BW nastąpiły zmiany polityczne, etniczne i kulturowe. Pojawiła się hebrajska
Palestyna, aramejsko-posthetycka Syria, zarameizowana Mezopotamia zachodnia, chaldejsko-aramejska
Babilonia, frygijsko-lidyjska Anatolia i klasyczny świat grecki. Od poł. VIII w. pozostałe obszary BW rozwijały
siÄ™ w cieniu Asyrii.
Rozpowszechnił się język aramejski, stał powszechnym językiem mieszkańców Bliskiego Wschodu.
Dominacja języka aramejskiego nie upadła nawet w czasach greckich i rzymskich. Dopiero na początku
wieków średnich zmieniło się to z powodu Arabów.
4.3.1 Księstwa Aramejskie i posthetyckie w Syrii i Cylicji
Dla państewek posthetyckich tereny cilycyjskie oraz północnosyryjskie były obszarami występowania.
Syryjskie państwa aramejskie rozwijały się w otoczeniu księstw aramejskich Mezopotamii. Od pocz. IX w.
znalazły się pod presją Asyrii, która w VIII zaczęła ich podbój. Kres istnieniu tych państewek przynieśli:
Tiglatpilesar III i Sargon II.
Podstawą rozwoju księstw posthetyckich była zhurytyzowana ludność miejscowa. Dzięki nim społeczeństwa
posthetyckie przejęły anatolijskie pismo obrazkowe. Jedno z głównych państw okręgu to Karkemisz, inne to:
Hilakku, Tabal, Que, Gurgum, Melid, Kimmuhu i Unki.
Obszar występowania państ aramejskich w Syrii od płd był ograniczony granicami państwa żydowskiego, od
północy strefą aramejsko-posthetycką. Najważniejszym z państewek Aramejskim był Aram, rozwinął się w X
w. po odzyskaniu niezależności od królestwa żydowskiego. Jego najwybitniejsza władca Ben-Hadad II (880-
840) pogromca Salmanasara III pod Karkar w 853.
4.3.2 Hebrajczycy w Palestynie
4.3.2.1 Historia Polityczna
Proces stabilizacji plemion hebrajskich przebiegał powoli. Pod koniec XI w. Hebrajczycy skonsolidowali się
wokół władzy królewskiej. Pierwszym królem był Saul.
Dawid (1000-960) objął królestwa z ugruntowaną sytuacją polityczną i podziałem na Izrael i Judę.
Hebrajczycy musieli bronić się przed sąsiadami, głównie przez Filistynami. Ustanowili stolicę w Jerozolimie.
Król organizując administrację korzystał z wzorców kananejskich. Dawid utrzymał odrębne dowództwo armii
i dwóch arcykapłanów do kultu oficjalnego. Odniesiono zwycięstwa nad Ammonitami, Edomitami i
Aramejczykami.
Salomon (960-932) poświęcił panowanie polepszeniu obronności państwa i gospodarki. Zbudował fortyfikacje
m.in. w Jerozolimie, Gezer i Megiddo i nawiązał kontakt z Fenicjanami z Tyru. Wyrazem potęgo państwa była
budowa świątyni w Jerozolimie. Salomon rozwinął system administracyjny Dawida.
Konflikty religijne, społeczne i plemienne, po śmierci króla w 932, doprowadziły do rozpadu na dwa
królestwa: północny Izrael ze stolicą Sychem i południową Judeę ze stolicą w Jerozolimie. Rozłam okazał się
trwać 700 lat.
Izrael padł ofiarą Asyrii w 722, Judea zaś Babilonii w 586. Będąca skutkiem nieudanego powstanie deportacja
dużej części ludności Judei przeszła do historii pod mianem  niewoli babilońskiej . Wraz z powstaniem
imperium perskiego żydzi uzyskali wolność. W 538 Cyrus II Wielki zezwolił żydom wrócić do Palestyny i
odbudować świątynię Jerozolimską.
4.3.2.2 Religia i Społeczeństwo Żydowskie
Zorganizowani w plemiona i rody prezentowali strukturę ludów koczowniczych. Wiara w jednego boga,
stwórcę świata kształtowała się stopniowo, koncepcja taka znacznie ułatwiała żydom konsolidację ich
królestwa. Wykreowanie jednego boga, zbiegłoby się z czasem z pojawieniem się jednego króla.
Upadek królestwa Izraela w 2 poł. VIII w. umocnił proces wzmacniania wizerunku Jahwe. W okresie
rozwoju doktryny na straży jej aspektów stały 3 instancje: królowie, arcykapłani i prorocy. Błędy dwóch
pierwszych wzmagały aktywność proroków. Dzięki religii rozwój społeczeństwa żydowskiego następował nawet
po jego upadku.
4.3.2.3 Piśmiennictwo Hebrajskie  Stary Testament (Biblia)
Stary Testament w ostatecznej wersji został zredagowany w końcu I w. n.e.. Spisywano go klasycznym
pismem hebrajskim. Żydzi posługiwali się własnym pismem już od połowy I tysiąclecia.
Biblia to kanon żydowskiej literatury religijno-historyczno-etycznej. Poszczególne księgi Biblii powstawały
niezależnie od siebie. Najstarsze z nich zaczęsto spisywać od VIII w., najstarsza jej część miała powstać w XII
w..
4.3.3 Fenicja
4.3.3.1 Historia
Ostatnie grupy kananejskie znalazły w XIII w. na wąskim pasie wybrzeża środkowej Syro-Palestyny,
doskonałe warunki rozwoju. Izolacja geograficzna i polityczno-etniczna sprzyjały wytworzeniu się odrębnej
świadomości kulturowej. Otwarcie kraju na morze określiło jedyną drogę rozwoju miast.
Fenicjanie nie mieli wielkich osiągnięć w literaturze, sztuce i naukach teoretycznych. Słynęli z wyrobu
rzemiosła użytkowego (wynalez
li szkło), upowszechniania wynalazków, w tym alfabetu.
Najważniejsze miasta fenickie to Arados, Byblos, Sydon, Tyr i Akko. Póz
niej powstały Trypolis i Berytos.
Najstarszym miastem regionu było Byblos, potężne już w III tysiącleciu. Zniszczony w 1200 przez Ludy Morza,
oddał przodownictwo Sydonowi. Po pokonaniu Sydonu przez Filistynów w 1000 r. dominującym miastem stał
się Tyr. Miasta feniskie nie odegrały w regionie roli politycznej. Fenicjanie koncentrowali się na sprawach
gospodarczych.
W okresie naporu Asyrii miasta fenickie nie współtworzyły koalicji syryjskich i syro-palestyńskich, wolały
złożyć daninę i mieć względny spokój. W końcu VIII w. gdy Asyria zaczęła swój podbój to Fenicja włączyła się
do walki.
Za Asarhadona Fenicjanie buntowali się kilkakrotnie. Rywalizacja wewnętrzna nie pozwoliła im
skoordynować działań.
Wraz z nastaniem imperium perskiego, Fenicja weszła w skałd V satrapii obejmującej Syro-Palestynę.
Utrzymała wewnętrzną autonomię i swobodę w handlu. Powstała też wspólna zależność Persów i Fenicjan. Ci
pierwsi potrzebowali fenickiej floty i baz morskich, fenicjanie zaś zyskiwali potężnego sojusznika.
Odrębną rzeczą jest kwestia gospodarcza tych stosunków. Fenicjanie bez ograniczeń korzystali z możliwości
ogromnego rynku imperialnego. Współpraca trwała aż do IV wieku. Kiedy kryzysy w Persji zwiększające
obciążenia podatkowe dały się Fenicjanom odczuć.
4.3.3.2 Ustrój, społeczeństwo, gospodarka
W miastach-państwach władzę sprawowali dziedziczni królowie. Ich pozycja przypominała pozycję
najwyższego urzędnika. Do jego obowiązków należało prowadzenie polityki umożliwiającej mieszkańcom
miasta bogacenie się. Pomagała mu w tym rada starszych. Nieco inaczej wyglądał ustrój w koloniach
zachodnich. W Kartaginie władzę wykonawczą miała dwóch sufetów, a uchwałodawczą Rada Stu. Królowie
spełniali funkjce reprezentacyjne.
Nie widać sztywnych podziałów społecznych. Cała ludność miała swobodę działalności gospodarczej. Na
ekonomię miast fenickich wpływ miały rody kupieckie. Niewolnicy, liczniejsi niż w innych częściach BW, nie
odgrywali większej roli. W Fenicji rozwijało się też rolnictwo, sadownictwo i ogrodnictwo.
Fenicjanie słynęli z produkcji tekstyliów oraz wyrobów ze szkła. Obu technologii pilnowano.
Handel fenicki opierał się na kilku filarach: własnej wytwórczości, stałej współpracy z zakładanymi w tym
celu koloniami, handlu tranzytowym oraz niezwykłej wiedzy geograficznej. Ok. 600 żeglarze feniccy opłynęli
Afrykę. Kupcy feniccy operowali na całym Morzu Śródziemnym.
4.3.3.3 Kolonizacja Fenicka
Podstawą wielkości fenicji była liczba jej kolonii zamorskich. Prym w wyprawach zamorskich miał Tyr. W
końcu XII w. założono Gades w Hiszpanii i Liksus na wybrzeżu marokańskim oraz Utyka w dzisiejszej Tunezji.
Skolonizowany wówczas byÅ‚ caÅ‚y Cypr. Ok. 814 Tyr zaÅ‚ożyÅ‚ KartaginÄ™, swojÄ… najpotężniejszÄ… koloniÄ™, któ®a od
VII miała rolę koordynującą większość kolonii fenickich na zachodzie. Utrzymała jednak związki z metropolią.
Kolonizacja fenicka objęła północne wybrzeża Afryki, Iberię, Baleary, Sardynię, NW Sycylię. W VIII w. zyskali
groz
nego konkurenta, Greków.
4.3.4 Państwa Anatolii  Frygia i Lidia
Wschodnia Anatolia pozostawała w kręgu kulturowym Syrii lub Mezopotamii, zachodnia i środkowa część
związane były ze światem egejskim, w ramach którego stworzyły własną kulturę.
Frygowe w VIII w. utworzyli swe państwo ze stolicą Gordion nad Sangarios. y
ródła asyryjskie podają
najstarsze wzmianki o Frygach. Niewiele wiadomo o historii tego paÅ„stwa któ®ego rozkwit zostaÅ‚ w VII w.
przerwany najazdem Kimmerów.
Lidyjczycy stworzyli swe państwo po upadku państwa Frygów. Jego stolicą było Sardes. A jego twórcą w 1
poł. VII w. miał być Gyges. Lidia wyparła Kimmerów i stała się dominującą siłą Anatolii.
4.3.5 Egipt w Pierwszej Części Okresu Póz
nego
Dynastia XXI (1085-935) to okres rozbicia kraju na Egipt Górny rządzony przez kapłanów Amona z Teb i
Egipt Dolny podległy dynastii. W 935 do władzy doszedł Szeszonk I, rozpoczął on trwające 200 lat panowanie
dynastii libijskich  XXII i XXIII. Szeszonk dokonał udanej wyprawy do Palestyny gdzie złupił wiele miast
izraelskich.
Póz
niej kraj, choć zjednoczony, był słaby. Kres panowaniu libijczyków w 730 r. położył Tefnacht, książę Sais.
Ok. 715 r. król kuszycki, Szabaka po zajęciu Górnego Egiptu rozbił wojska księcia saickiego. Rządy
libijczyków zostały zastąpione rządami etiopczyków (kuszytów). Przedstawiciele XXV dynastii kuszyckiej,
Taharka i Tanetamun dzielnie bronili Egiptu przed AsyriÄ….
5. BLISKI WSCHÓD W CZASACH DOMINACJI ASYRYJSKIEJ (IX-VII w. P.N.E.)
5.1 Fenomen Asyrii
Po raz drugi Asyria utworzyła potężne imperium na pocz. I tysiąclecia, Ludy Morza wyłączyły z walki o
supremację wszystkie liczące się potęgi. Asyria miała wolną rękę.
Asyria w Syrii, Palestynie, Mezopotamii i wschodniej Anatolii za przeciwników miała plemiona koczownicze i
wiele niewielkich księstw aramejskich, chaldejskich, posthetyckich i państwa hebrajskie.
Asyria pozbawiona bogactw naturalnych musiała prowadzić politykę zaborczą by znaczyć więcej niż
przeciętne państewko.
5.2 Odrodzenie siÄ™ Asyrii
Od poł. XI w. po śmierci Tiglatpilesara I Asyria przez 100 lat powstrzymywała napór plemion aramejskich.
Odrodzenie zwiastujące okres nowoasyryjski (935-612) wiąże się z osobami 3 kolejnych władców: Aszur-adana
II, Adad-nirari II i Tukulti-Ninurty II. Pierwszy uporządkował sytuację wewnętrzną państwa, co pozwoliło
drugiemu z kolei przejść do działań ofensywnych, najpierw wymusił od Babilonii tereny od Zagrosu po
środkowy Tygrys, potem opanował kraj Hanigalbat i złupił kraj Nairi.
W ten sposób rozpoczął zdobywanie północnych szlaków handlowych. Trzeci z nich utrwalił zdobycze ojca.
5.3 Walka o WÅ‚adzÄ™ nad  Åšwiatem
5.3.1 Etap 1: Czas Wielkich Zwycięstw i Chwały
Aszur-nasir-apli II (884-858) musiał najpierw potwierdzić panowania asyryjskie między Chaburem a
środkowym Eufratem, gdzie tamtejszego plemiona aramejskie szukały okazji by zrzucić obce zwierzchnictwo.
Po przejściu Eufratu na wysokości Karkemisz przeszedł całą płn Syrię zmuszając tamtejsze miasta do
kontrybucji, m.in. Tyr, Sydon, Byblos i Arados.
Państewka i plemiona aramejskie, zaskoczone, nie stawiały oporu. Król ten był znany z okrucieństwa.
W polityce wewnętrznej król rozbudował Kalchu które uczynił stolicą. Miasto cechuje znakomicie
rozplanowana infrastruktura miasta zaopatrzonego w sieć wodną. Inwestycje możliwe były dzięki
kontrybucjom i Å‚upom.
Salmanasar III (858-824) spacyfikował aramejskiej Bit-Adini w rejonie Chaburu, usiłujące uzyskać
niezależność. Następnie zbuntowali się wasale syryjscy którzy wystąpili na jednym antyasyryjskim froncie pod
przewodem Ben Adada II z Aramu. W 853 pod Karkar Asyryjczycy ponieśli klęskę. Śmierć Ben Hadada i
rozpad koalicji pozwolił im odzyskać utracone wpływy w Syrii i Fenicji. W 851 Salmanasar interweniował w
Babilonii w kwestii następstwa tronu.
W drugiej części panowania Asyria była w defensywie. Przyczyną było pojawienie się armeńskiego państwa
Urartu. Pierwszym znanym władcą urartyjskim był Saduri I, jednego z jego następców, Saduri III,
Tiglatpilesar III rozbił pod Kisztan.
Pod koniec panowania wybuchały liczne bunty w Asyrii. Walki trwały kilkat po objęciu tronu przez Szamszi
Adada V. Dzięki poparciu Babilonii udało się opanować sytuację. Pod koniec panowania podporządkował sobie
BabiloniÄ™.
Adad-nirari III (810-780) zdobył Damaszek i na krótko opanował Syrię. Mimo to kraj pogrążył się w
kryzysie. Urartu odebrało Asyrii pozycję hegemona. Na NE granicach pojawili się Medowie. Apogeum walk
wewnętrznych nastąpiło po śmierci króla, epidemie i nieurodzaj wyludniły dużą część obszaru Asyrii.
5.3.2 Etap 2: Podbój Świata Bliskowschodniego i Utworzenie Imperium
Tiglatpilesar III (745-727) zasiadł na tronie w chwili upadku kraju. Przeprowadził reformę wojskową i
przywrócił autorytet monarchy. Stworzył najpierw elitarny pułk królewski a następnie podobnie zreformował
całą armię. Najpierw wyprawił się przeciw aramejczykom, wyprawa przyniosła opanowanie wschodniej
Mezopotamii. W 743 najechał na Syrię i rozbił koalicję pod przywództwem Urartu w bitwie pod Kisztan.
Opierające się miasta łupiono, większość jednak płaciła kontrybucję. W 735 ruszył przeciw Urartu, opanował
krainę Nairi. Gdy wasale syryjscy w tym czasie podnieśli bunt to błyskawicznie przesunął wojska na południe i
ich spacyfikował.
W 729 ruszył na południe zwyciężając chaldejczyków i zajmując Babilon. Koronował się na króla Babilonii
nadając stosunkom asyryjsko-babilońskim status unii personalnej.
Jego podbojom towarzyszyły deportacje.
Salmanasar Vzwyciężył buntowników izraelskich, w latach 725-722 oblegał Samarię, ocalałą z pogromu
ludność wysiedlił. Jego polityka wewnętrzna likwidowała przywileje świątyń i doprowadziła do buntu i
usunięcia go od władzy.
Sargon II (722-705), były dowódca Salmanasara, za jego panowania wiele ludów chciało zrzucić zwierzchność
Asyrii. Wybuchły zamieszki w Syrii i Fenicji, uniezależnił się Babilon. Opanowanie sytuacji zajęło mu kilka lat.
Po bitwie pod Karkar (720) gdzie zwyciężył koalicję syryjsko-palestyńską i masowych deportacjach przywrócił
spokój na zachodzie imperium.
W 714 uderzył na Urartu, opanował główne twierdze wraz z stolicą Musasir. Złupione państwo nie odzyskało
swej siły.
W 709 odzyskał władzę nad Babilonią usuwając chaldejskiego uzurpatora. Wzniósł od podstaw stolicę Dur-
Szarukkin. ZginÄ…Å‚ w czasie jednej z wypraw przeciw Frygom i Kimmerom.
Sanherib (704-681), na początku panowania wybuchły bunty w Judei i Babilonii. Król Asyrii rozbił najpierw
Chaldejczyków, odzyskał Babilon i zaatakował Judeę, rozbił armię egipską pod Elteke w 701 i przywołał do
porządku Judejczyków deportując 200 tys. Ludzi.
W 689 złupił Babilon i w dużej części zniszczył .
5.3.3 Organizacja Imperium Asyryjskiego
Księstwa które zgadzały się na supremację asyryjską, dostarczały kontynegenty wojskowa, płaciły
kontrybucje, miały status państw zależnych, zachowały własną strukturę. Państwa podbite stawały się
asyryjskimi prowincjami.
U steru władzy pozostawiano lokalnego władcą wraz z asyryjskim namiestnikiem bądz
usuwano go
całkowicie.
Twórcą asyryjskiej polityki prowincjonalnej był Tiglatpilesar III który wprowadzał na podbitych ziemiach
bezpośredni zarząd administracji asyryjskiej. Wszelkie bunty były bezwzględnie tłumione.
Na czele imperium stał król, jego najbliższe otoczenie to urzędnicy władz centralnych i funkcjonariusze
pałacowi. Kontakt między władzami centralnymi a prowincjami możliwy był dzięki świetnemu systemowi dróg,
poczcie i królewskim posłańcom.
5.4 Nowe Zagrożenia w VII w.p.n.e. i Upadek Państwa
Asarhadon (680-669), za jego panowania wzrosła aktywność Scytów, Kimmeriów i Medów. Król starał się
neutralizować niebezpieczeństwo z ich strony drogą dyplomatyczną. Mimo to tracił kolejne okręgi
przygraniczne.
Jego panowaniu w Syrii, Palestynie i Fenicji przeszkadzał tylko Egipt. W 671 dokonał inwazji na Egipt.
Faraon Taharka z XXV dynastii nie oparł się najazdowi. W 2 lata póz
niej gdy Taharka odzyskał deltę to
Asarhadon zmarł w czasie wyprawy odwetowej.
Asurbanipal (668-627) teoretycznie zaczął panować w okresie sukcesów imperium. Po 4 latach walk zajął
ponownie Egipt zdobywajÄ…c ostatecznie Teby w 663.
Kilkakrotnie interweniował przeciw Elamowi i Chaldejczykom. W 652 wystąpił przeciw niemu starszy brat,
król Babilonu, Szamasz-szum-ukin, stanął on na czele koalicji: Babilonii, Elamu i Chaldejczyków. Rok
wcześniej Egipt wyparł wojska asyryjskie.
Asurbanipal w 648 rozbił Chaldejczyków i zajął Babilon. Uderzył na Elam. Opanował sytuację kosztem
dużych strat. Wojny zrujnowały ekonomię i gospodarkę kraju. Wiele prowincji uniezależniło się.
Sin-szar-iszkun, ostatni władca Asyrii, nie opanował sytuacji. W 626 stracił Babilonię. W 614 roku Medowie
zaatakowali AsyriÄ™ zajmujÄ…c Aszur  jednÄ… ze stolic. W 612 chaldejczycy i medowie zdobyli NiniwÄ™. Asyria
przestała istnieć.
6. OSTATNI WIEK NIEPODLEGA
OÅšCI  PAC
STWA SUKCESYJNE PO UPADKU ASYRII
6.1 Potęga Chaldejskiej Babilonii
Nabopolasar (626-605), twórca państwa neobabilońskiego, założyciel dynastii chaldejskiej. Początkowo
lojalny wobec Asyrii, po śmierci Asurbanipala opanował Babilon i doprowadził do sojuszu z Medami,
mającemu na celu zniszczenie Asyrii. Po zdobyciu Niniwy w 612 i upadku Asyrii, stał się panem prawie całej
Mezopotamii.
Dążył do walnej rozprawy z Egiptem dążącym do odzyskania mocarstwowej pozycji za faraona Necho II.
Przygotował walną wyprawę na Egipt którą po jego śmierci poprowadził jego syn.
Nabuchodonozor II (605-562), wyprawa syryjska to początek jego rządów. W 605 przekroczył Eufrat, pod
Karkemisz rozbił Egipcjan. Król spacyfikował Syrię i Fenicję dochodząc na południe do Askalonu i narzucając
zwierzchnictwo Judei. W latach 598 i 586 zdobywał Jerozolimę, dokonując deportacji ludności.
W 586 król Judei przyłączył się do koalicji antybabilońskiej, armia babilońska po 1,5 roku zdobyła
Jerozolimę. Pozostała ludność żydowska została deportowana do Babilonu. Ostatni bastion buntu, wyspiarski
Tyr, został zdobyty w 571.
Król miał przyjazne stosunki z Medami, przedstawiciel Babilonu brał udział w rokowaniach medyjsko-
lidjskich w 585. Współpraca z Medami dawała dostęp do szlaków handlowych łączących Anatolię z Iranem.
Król podjął się rozbudowy i przebudowy Babilonu. Miasto stało się największą metropolią starożytnego
świata. Sytuacja była na tyle stabilna że nawet często zmiany władców po śmierci N. nie odbiły się negatywnie
na sytuacji państwa.
Narbonid (556-539), zaniedbał politykę zagraniczną, ujednolicił kult państwowy przez wywyższenie Sina,
boga księżyca.
Niechęć i wrogość odsuwanych od władzy kapłanów babilońskich spowodowała izolację króla i jego otoczenia.
Narbonid przyczynił się do upadku króla Medów, wspierając w krytycznym momencie perskiego Cyrusa II.
Pod koniec panowania nastąpiły klęski nieurodzaju. W 546 Cyrus podbił Lidię eliminując jedynego
sojusznika Babilonu. W 539 nastąpił atak perski, armia babilońska doznała porażki pod Opis. Babilon został
zajęty przez Cyrusa.
6.2 Rozwój Państwa Medów
Medowie i Persowie to ludy indoirańskie zamieszkujące Iran od końca II tysiąclecia. Ci pierwsi zasiedlili NW
i centralną część. Konsolidacja plemion medyjskich nastąpiła w VIII i VII w., pod wpływem zagrożeń
wewnętrznych.
Najazd scytyjski przerwał proces kształtowania się państwa, w 625 jednak Kyaksares zrzucił ich
zwierzchnictwo i stanął na czele plemion medyjskich ze stolicą w Ekbatana. Następnie podporządkował sobie
Persów.
Po upadku Asyrii pokonał Scytów i zajął dawne ziemie Urartu (w 590).
Potem ruszył przeciw lidyjczykom, walna bitwa w 585 przerwana została przez zaćmienie słońca.
Po śmierci Kyaksaresa władzę przejął Astyages, polityka wewnętrzna nie zaskarbiła mu sympatii arystokracji
plemiennej. Medowie potrzebowali króla-wojownika, a takim był Cyrus II.
6.3 Egipt w Czasach XXVI Dynastii z Sais
Dynastia z Sais była pierwszą rodzimą dynastią która po kilkuset latach zjednoczyła Egipt. Jej założyciel,
Psametyk I (664-610), dzięki pomocy Asyrii umocnił swoją pozycję w delcie a gdy ta zajęta była walkami z
Elamem i Chaldejczykami, to wyparł garnizony asyryjskie z Egiptu.
Zajęty sprawami wewnętrznymi i unifikację kraju, biernie obserwował upadek Asyrii. Ułatwił osiedlenie się w
Egipcie Greków.
Jego syn, Necho II (610-595) zajął Palestynę, Fenicję i Syrię. Jednak w 605 został pokonany pod Karkemisz
przez babilończyków. Faraon skupił się na podnoszeniu poziomu gospodarczego. Rozpoczął budowę kanału
łączącego Morze Śródziemne z Czerwonym i zorganizował wyprawę Fenicjan wokół Afryki.
Apries (589-570), opanował Gazę, Sydon i Tyr. Po kontrataku Babilonu, w kilka lat utracono zdobycze. W
kraju w końcu wybuchł bunt armii, faraon dysponując tylko najemnikami grecki poniósł klęskę.
Amazis (570-526), skuteczny dyplomata i polityk, usunął przejawy uprzywilejowania Greków, środkami
dyplomatycznymi uzyskał kontrolę nad Cyprem. W obawie przed Persją związał się z królem Lidii, Krezusem.
Niestety w rok po jego śmierci na Egipt spadł perski cios.
7. IMPERIUM PERSKIE ACHEMENIDÓW
7.1 Historia Polityczna
7.1.1 Początki Państwa Perskiego
Persowie pojawili się w Iranie w I tysiącleciu. Zagrożenia zewnętrzne doprowadziły w VII w. do konsolidacji
plemion perskich. Założycielem dynastii Achajmenes, jego syn Teispes w 1 poł. VII w. zjednoczył plemiona
perskie. Po upadku Elamu syn Teispesa, Cyrus I, uznał się wasalem Asyrii i zajął ziemie elamickie. Persowie
popadli jednak w zależność od imperium medyjskiego na pół wieku.
Cyrus II mający i perskie i medyjskie korzenie, stał się w 550 władcą państwa medo-perskiego. Arystokracja
i wojsko obu ludów wymagało od niegomnowych podbojów.
7.1.2 Czasy Wielkich Podbojów
W 549 Cyrus zajął cały Elam, podbił Partię. W latach 547-546 poprowadził kampanię przeciw Lidii.
Krezus został pokonany w otwartej bitwie, dostał się do niewoli, miasta greckie Eolii, Jonii i Dorydy poddały
mu się bez walki. Cyrus miał dostęp do morza Egejskiego i Śródziemnego, .
Przyłączył ziemie wschodniego Iranu. Stosował łagodną politykę wobec podbitych ludów.
W 539 zaatakował Babilonię, kampania była szybka, Cyrus zwyciężył pod Opis.
W 538 Cyrus zezwolił żydom na powrót do Palestyny. Po upadku Babilonu przejął kontrolę nad Syrią,
Palestyną i Fenicją. Stolicą królestwa uczynił Pasargade. W ostatnich latach panowania umocnił fortyfikacje na
NE granicy. W 530 zginÄ…Å‚ tam podczas jednej z wypraw przeciw Massagetom.
Kambyzes II (529-522) ruszył na Egipt. W 526 pod Peluzjum pokonał Psametyka III i zajął Memfis.
Podporządkował sobie oazę el-Charga. Wyprawił się do Nubii. Greckie kolonie w Afryce same uznały jego
zwierzchnictwo. Kambyzes zginął wracając z Egiptu na wieść o buncie.
Dariusz I Wielki (521-486), zasiadł na tronie dzięki poparciu arystokracji. Pierwsze dwa lata tłumił bunty.
Niezależność ogłosiły: Babilon, Media i Elam. Kilkakrotnie buntowały się satrapie irańskie. Po tych dwóch
latach walk Dariusz stał się panem imperium. W 518 dokonał reformy podziału terytorialnego.
Po uporządkowaniu spraw wewnętrznych przekroczył Indus i zdobył obszar dzisiejszego Pakistanu, tworząc z
niego satrapię w 513. W tym samym roku podjął wyprawę przeciw Scytom, armia nie była w stanie pochwycić
szybkiej konnicy wroga. Persowie musieli wrócić do domu.
Lokalni satrapowie Lidii i Kapadocji opanowali większość ziem trackich, greckich kolonii i zmusili
Macedonię do uznania ich zwierzchnictwa. Póz
niejsze działania miały niewielki zasięg albo były to działania
obronne.
7.1.3 Organizacja Imperium
Zdobywcy perscy na zajętych ziemiach zostawiali organizmy państwowe i administracyjne. Podstawą
organizacji Achemenidów były satrapie. Dariusz I dokonał ostatecznej organizacji satrapii m.in. przez
określenie liczby, granic i roli administracyjnej. Były 23 satrapie, znane są nazwy 22.
Wyjątkową pozycję miała wśród satrapii Cylicja, cieszyła się dużą autonomią.
Zasługą Dariusza było określenie corocznych danin w złocie i srebrze. Satrapowie mieli dużą swobodę w
działaniach wewnętrznych, pod warunkiem lojalności i terminowego dostarczania danin. Satrapowie na
przygranicznych obszarach tworzyli własną politykę zagraniczną.
Władzę centralną stanowił sam wielki król i jego najbliższe otoczenie. Elementem spajającym państwo był
system dróg i poczty.
Król i administracja rezydowali w stolicy. Imperium Perskie miało 3 stolice: Babilon, Ekbatan i Suzę. Dariusz
I wybudował na terenach rodzimej Persji tzw. Persepolis. Była to ogromna inwestycja a prace nad nią kończył
następca Dariusza.
Na straży granic stała potężna armia. Jej trzon stanowił elitarny korpus tzw.  nieśmiertelnych , pełniących
funkcję gwardii królewskiej, nazwę zawdzięczali możliwościom uzupełnienie natychmiast każdego zabitego
żołnierza.
Od V w. znaczną siłę w armii perskiej stanowili greccy najemnicy.
7.1.4 Imperium Achemenidów do Najazdu Aleksandra Macedońskiego
Kserkses (486-465) zwiększył represje i obciążenia podatkowe. Po buncie w Babilonie w 482 złupił miasto,
zburzył mury a satrapia babilońska została włączona do asyryjskiej. Chciał podbić Grecję, jednak kampania
480-479 zakończyła się klęską.
Pałac w Persepolis stał się widownią intryg dworskich. Zamordowano go w wyniku jednej z nich. Jego syn,
Artakserkses musiał wywalczyć sobie tron.
Artakserkses I (465-424) był ostrożnym władcą. Walki prowadził tylko w obliczu buntów w satrapiach. W 460
w Egipcie wybuchło powstanie. Powstańcy uzyskali wsparcie floty ateńskiej która przyczyniła się do klęski
Persów pod Papremis.
Przełom jednak nastąpił w 449. Ateńczycy po nieudanej wyprawie na Cypr przyjęli warunki pokojowe (pokój
Kalliasa. Wojna peloponezka która wybuchła w 431 uzależniła obie strony konfliktu od króla perskiego.
Dariusz II (423-404) był słabym władcą, gdyby nie wojna domowa wśród greków to persja poniosłaby stratyu
terytorialne.
W 405 wybuchło w Egipcie najpotężniejsze z dotychczasowych powstanie antyperskie. Amyrtajos z Sais
przejął kontrolę nad Egiptem i rządził jako jedyny przedstawiciel XXVIII dynastii.
Artakserkes II (404-359) musiał stoczyć walkę z bratem, Cyrusem Młodszym. Do starcia doszło w 401 pod
Kunaksą. Cyrus zginął w trakcie starcia. Następstwem tego buntu była niemożność odzyskania Egiptu. Będący
w latach 399-387 konflikt między Spartą a Persją okazał moc i siłę perskiego złota. To ono rekompensowało
straty perskie, wywoływało niepokoje w Grecji i doprowadziło do wojny korynckiej (395-387) gdzie Grecy
walczyli ze Spartą tak naprawdę w interesie Persji.W 387 w wyniku pokoju królewskiego, Persja odzyskała
miasta greckie w Anatolii.
Podjęta w 374 próba podboju Egiptu zakończyła się niepowodzeniem. Do końca panowania Artakserkses
zajęty był tłumieniem buntów.
Artakserkes III Ochos (358-338) rządy zaczął od wymordowania krewnych, co uzdrowiło państwo. Król
uzyskał szacunek satrapów. W 351 poprowadził wyprawę na Egipt która zakończyła się fiaskiem. Bunt miast
fenickich zmusił go w 345 do ruszeniu mu naprzeciw. Po krótkich walkach bunt został zażegnany. W 338 został
otruty. W 335 gdy Dariusz III Kodoman zasiadł na perskim tronie to wojska macedońskie rozpoczęły już
marsz na PersjÄ™.
7.2 Integracja Społeczeństw Bliskowschodnich w Monarchii Perskiej
Imperium Perskie złożone było z dziesiątków ludów. Władza perska nie ingerowała i nie wpływała na
stosunki społeczne w podporządkowanych krajach. Nie doszło do wyrównania się poziomu gospodarczego, np.
między Baktrią a Babilonią.
Wszystkie prowincje zmuszone były składać coroczne daniny, obciążało to znacznie ich ekonomikę. Za czasów
Dariusza I na całym BW obowiązywały ujednolicone wagi i miary.
Dariusz wprowadził nowy kodeks praw. Udział ludności w wielonarodowej armii przyspieszał przepływ idei.
Miasta imperium stawały się międzynarodowymi aglomeracjami
7.3 Religia i Kultura Perska
7.3.1 Wierzenia Religijne
Medowie i Persowie byli wyznawcami Mazdaizmu. Na czele panteonu stał Ahuramazda, bóg Dobra i Światła,
którego konkurentem był zły duch Angramajniu. Kultem zajmowali się kapłani z medyjskiego rodu Magów.
Oni opracowali reguły. W 2 poł. VII w. wśród E plemion irańskich działał prorok Zaratusztra.
Głosił on mazdaim w zmodyfikowanej wersji, głosił dualizm dobra i zła. Decydujące starcie między dobrem a
złem miało nastąpić przed końcem świata, wcześniej dojdzie do zmartwychwstania zmarłych i nadejścia
Mesjasza.
Zaratusztrianizm dzielił się wśród ludów irańskich. Spośród jego póz
niejszych odłamów największe znaczenie
miał: manicheizm, nurt religijny opierający się na nauce Maniego z III w..
7.3.2 Piśmiennictwo Religijne
Świętą księga mazdaizmu i zaratusztrianizmu jest Awesta którą można przyrównać do Biblii. W póz
niejszych
czasach do Awesty spisywano rozliczne komentarze i rozwinięcia.