SZTUKA I ARCHITEKTURA GRECJI
dr. Machowski
WYKA
AD Z 17.X.2009
Ateny
ATTYKA
Kraina w Grecji, ograniczona od zachodu przez Beocję i Megarydę, od południa przez zatokę Sarońską, a od
północy przez wąski przesmyk oddzielający ją od wyspy Eubei.
Najważniejsze stanowiska Ateńskie:
- Eleusis, miasto na zachód od Aten, z którymi była połączona świętą drogą
- Pireus, port handlowy należący do Aten
- Sunion - świątynia Posejdona, jedna z najstarszych, na Istmie Korynckim z II ćwierci VII wieku
- Toikos lub Torikos, od epoki brązu związane z kopalniami srebra i ołowiu sw Demeter i kory
- Brauron?  Sanktuarium Artemidy
- Maraton  znaleziska z epoki brązu i żelaza, z bitwy dwa zabytki: kopce Ateńczyków i Plateńczyków oraz
Ramnus, miejsce słynnego sanktuarium bogini zemsty, czyli Nemezis
Ateny  najważniejszy ośrodek sztuki Greckiej. Mitycznym założycielem był Kekros (Kekropia). Centrum
stanowiło skalne wzniesienie, czyli Akropol, zamieszkany już od okresu neolitu. W epoce brązu znajdowały się
tam cytadele okresu kultury mykeńskiej. Znaleziono mury i podziemne galerie prowadzące do z
ródeł.
Na północy  Agora  centrum polityczne i społeczne.
Od strony zachodniej Akropol. Po południowej stronie Akropolu:
 teatr Dionizosa z połowy IV wieku p.n.e.
- Odeon Herodota Attykusa z 160/174 r. n.e.
- Sanktuarium Asklepiosa z II w. p.n.e.
- portyk Eumenesa
Wzgórza: Akreopag, Pnyks i Ninfejon, Filopappou
Pozostałości:
- Świątyni Appolina Delfinosa z V w. p.n.e.
- Świątyni Kronosa i Rei z ok. II w. n.e.
- Świątyni Zeusa Olimpijskiego, którą ukończył Hadrian.
- brama w kształcie łuku (Hadrian)
- stadion Panatenajski  odnowiony w całości
Ateny były podzielona na sześć dzielnic. Za panowania Hadriana powstała siódma dzielnica  słynne miasto
Hadriana.
Ateny posiadały dwa porty: Pireus  port handlowy i Munichia. Ponadto posiadały port wojenny  Zea
Ateny zamieszkane już od neolitu.
1
160 m n.p.m.
Od VIII w. p.n.e.  religijne centrum miasta na Akropolu.
W 480 r.  bitwa pod Salaminą.
Najlepiej zachowały się:
- Erechtejon, budowla sakralna, portyk Kariatyd.
- Propyleje, monumentalna brama prowadząca na Akropol.
- Świątynia Nike
- Partenon.
Teatr Dionizosa na południowym stoku Akropolis. Początki jego sięgają VI w. p.n.e. Przebudowany w IV w. p.n.e.
Budowę ukończono w 330 r. p.n.e. Budynek sceniczny miał 46/6 m. 64 miejsca siedzące, mógł pomieścić 17 tyś.
widzów. Jeden rząd wykonany z marmuru, były to specjalne siedzenia dla gości honorowych, centralne miejsce
dla Kaplana Dionizosa. Z budynku scenicznego zachowały się tylko fundamenty i fragmenty dekoracji
architektonicznych.
Odeon Herodota/Herodesa Attykusa, wzniesiony na cześć małżonki. Fasada, prawie 30 m z marmuru. W niszach
posągi. Przeznaczony na ok. 5 tyś. widzów. Prawdopodobnie w całości pokryty był drewnianym dachem.
Agora  zasiedlona od okresu neolitu. W okresie kultury mykeńskiej chowano tam zmarłych. Dopiero w okresie
geometrycznym powstały pierwsze zabudowania mieszkalne. W początkach VI w. zaczęto budować budynki
użyteczności publicznej i ołtarze. Zniszczona podczas najazdu Perskiego i odbudowana.
Najwcześniejsze budynki:
- stary buleuterion, nowy buleuterion  wzniesiony pod koniec V w.
- monumentalny Tolos, zachowały się fundamenty
- Świątynia Aresa  ok. V w. p.n.e.
- Hefajstejon z II połowy V w. p.n.e.  świątynia Hefajstosa najlepiej zachowana
- Stoa południowa
- Stoa Zeusa
- Portyk Pstry
- Portyk Królewski
- Portyk Środkowy i Attalosa  wzniesione w okresie hellenistycznym, stoa Attylosa - najlepiej zachowana i
odrestaurowana, obok muzeum.
- Odeon Agryppy  na planie kwadratu. W całości był pokryty dachem. Mógł pomieścić do 1000 osób. Posiadał
kryptoportyk, wejście znajdowało się od strony północnej. Przebudowany i rozbudowany w II połowie IV w. n.e. 
dodano posągi tytanów i gigantów.
Agora rzymska, na wschodzie. Wymiary 110/100 m. składała się z prostokątnego dziedzińca otoczonego
portykami. Od wschodu  propyleje jońskie, od zachodu  propyleje doryckie, brama Ateny Archegetis?. Portyki
wybudowano pomiędzy X a XI w. p.n.e. i przebudowano je w czasach Hadriana. Na agorze rzymskiej znajdowała
się też biblioteka Hadriana. Znajduje się tam też zegar wodny z I w. p.n.e. wzniesiony przez Andranikosa z
Ksylos. Obecnie w tym miejscu znajduje się Wieża ośmiu wiatrów  stacja meteorologiczna.
2
Nekropole  jedną z najbardziej znanych jest Keramejkos przy murach Aten przed tzw. Bramą Dipylońską. Na
nekropoli ateńczycy chowali swoich najpopularniejszych zmarłych. Nekropola była przecinana przez dwie rzeki.
Najwcześniejsze groby pochodzą już z neolitu i epoki brązu.
Na początku były to groby jamowe, a od okresu protogeometrycznego  pochówki ciałopalne.
W okresie geometrycznym wzrasta ilość wyposażenia w grobach, pojawiają się kratery i amfory.
W okresie archaicznym, po 700 r. p.n.e.  pojawiają się tumulusy  nasypy ziemne nad grobami, z kamiennymi
posągami i płaskorzez
bionymi Stellami. Tumulusy były miejscem pochówku całej rodziny.
W okresie klasycznym i hellenistycznym  dalej tolosy i stele.
Świątynia Zeusa Olimpijskiego  na wschód od Akropolu. Zachowało się 11 potężnych kolumn.
Wymiary to 110/140 m.
Monumentalna podstawa pod trójnóg, na wschód od Akropoli, wybudowany w 330 r. p.n.e.  miał to być pomnik
Izykratesa.
Nyfajon  pomnik grobowy Gajusza Filopoposa, wzniesiony w 114-116 r. p.n.e. W 294 r. ufortyfikowany przez
Gazjosa.
Nyks  znajdował się na zachód od Akropolu, odbywały się tam zgromadzenia ludowe  elekcje. Znajdował się tu
półkolisty taras z 330 r. p.n.e. Z tarasu zachował się potężny mur podtrzymujący audytorium. Wybudowano tu
też ołtarz Zeusa Agamojosa/Agamejosa???
Areopag  na północny-zachód od Akropolu, poświęcony Aresowi i Euryjowi??, gdyż jest to mityczne miejsce
gdzie sądzono Aresa po tym jak zabił syna Posejdona, dlatego odbywały się tu zgromadzenia poświęcone sprawom
sądowniczym.
Eleusis  miasto położone w południowo-zachodniej Attyce. Odkryto tu osady już z okresu neolitu. Jedno z
najwcześniejszych stanowisk. Z okresu mykeńskiego pochodzą cytadele i nieliczne groby. Od epoki brązu
zachowały się fragmenty zabudowań mykeńskich, być może związane z kultem.
Sanktuarium bogini Demeter i Kory  odbywały się tu najstarsze misteria w Grecji, których początki sięgają
750 r. p.n.e. W sanktuarium na dziedzińcu, ograniczonym dwoma portykami i dwoma łukami kończyła się święta
droga z Aten, zakończona schodami w kierunku Propylei.
Wielkie Propyleje, wejściem na sanktuarium od II w. p.n.e.
Po środku dziedzińca znajdowała się świątynia Artemidy i Posejdona.
Obok Kalichoron??  znajduje się święta studnia, odbywały się tu rytualne tańce.
Najstarsze budowle:
- Propyleje
- Pytanejon
- okręg kultowy poświęcony Hadesowi, niedaleko niego znajdowała się jaskinia, która uważana była za wejście do
Hadesu, gdzie Demeter opłakiwała odejście córki  skała płaczu.
Kalikrochon  święta studnia, otoczony całą serią murów.
Telesterion  na planie kwadratu z 42 kolumnami oraz schodkową widownią dla biorących udział w misteriach z
IV w. p.n.e.
3
Egina  mała górzysta wyspa u wejścia do Zatoki Sarońskiej. Pozostałości osad z okresu neolitu i epoki brązu.
Biały dom typu kontynentalnego i pozostałości fortyfikacji. Ważny ośrodek w okresie mykeńskim. W okresie
archaicznym  szybki rozwój  pierwsze greckie miasto-państwo, które zaczęło bić własną monetę. Rywalizacja
Aten z Koloną (Eginą), potem zależność Kolony od Aten.
Nieco powyżej miasta wzniesiono dorycką świątynię Apollina  VI w p.n.e.  kepidroma, jedna kolumna zachowała
się do naszych czasów.
Sanktuarium i świątynia Fajum  początkowo ołtarz pod gołym niebem. Pierwszą świątynie wzniesiono w
570 r. p.n.e. Uległa zniszczeniu ok. 510 r. p.n.e. 470-480  wzniesiono dorycki peryptelos, z bardzo dobrze
zachowaną dekoracją przyczółków świątyni. Znajdowały się tu też Propyleje, ołtarz, łaz
nie oraz domy kapłanów.
Słynne Sanktuarium Zeusa Hellenosa.
Rammus  północny-wschód. Jest to miejsce, gdzie znajdowało się sanktuarium Nemesis, w środku świątynia
Nemesis i Temida, wybudowana do 500 r. p.n.e.
Dorycka świątynia Nemesis  początki ok. 430 r. p.n.e. W świątyni  Agaraklitos  posąg Nemesis z gałązką
jabłoni i tiale?? Przed świątynią ołtarz. Sanktuarium zostało wzniesione na murze oporowym.
Na drodze do świątyni, grobowce komorowe z IV w. p.n.e. Droga kończyła się portykiem wzniesionym w V w. p.n.e.
Działała do III w. p.n.e.
Równina Maratońska  miejsce słynnej bitwy. Liczne stanowiska archaiczne wokół tej równiny.
Rana  nekropola cumulusowa ze środkowej epoki brązu. W jej pobliżu znajduje się duży mykeński grób tolosowy.
Sarosz  tumulus/kurhan, gdzie pochowano poległych w bitwie z Persami, Ateńczyków.
Tumulus Plateńczyków- pochowano tu sprzymierzeńców Aten. Znajdują się tam nawet pochówki dzieci, które były
zwiadowcami podczas bitew.
Pod tumulusami chowano bohaterów.
Na tej równinie znajduje się również: sanktuarium Heraklesa, Temenos Ateny oraz sanktuarium bogów egipskich.
Brauron  Sanktuarium Artemidy Brauronium. Pierwsze ślady osadnictwa pochodzą z neolitu. Cmentarzysko
grobów komorowych. Erainos do morza  podmokły teren. Do naszych czasów przetrwała świątynia z V w. p.n.e.
Grób Infigenii córki Agamemnona.
Najlepiej zachowany budynek z V w. p.n.e.  Stoła  fundamenty świątyni identyfikowane jako amfipeon 
miejsce, gdzie mieszkały małe dziewczynki służące w świątyni  arkton (niedz
wiadki). Świątynia ta przestała
działać jeszcze w okresie archaicznym, ten podmokły teren był często zalewany i tak się dzieje do dnia
dzisiejszego.
Toikos/Torikos  zamieszkałe od neolitu, centrum wydobycia ołowiu i srebra.
Z okresu środkowego brązu pochodzą dwa potężne groby cumulusowe, z okresu kultury mykeńskiej  dwa tolosy.
No dwóch wzniesieniach  nekropole w Epoce brązu. U podstawy wzniesień, znajduje się póz
niejsze miasto, z
którego zachowały się pozostałości. znajduje się tu również: jeden z najwcześniejszych teatrów, ukończony w V
w. p.n.e., pozostałości warsztatów kowali, świątynia dedykowana Hideli, dorycka świątynia Demeter i Kory z końca
V w. p.n.e.
4
Przylądek Suvion/Sunion  znajdujż się tutaj dwa sanktuaria poświęcone Atenie  mała jońska świątynia z
II połowy V w. p.n.e. i ołtarz.
Na górze temenosie  pozostałości doryckiej świątyni Posejdona z IV w. p.n.e. (ok. 440 r. p.n.e.). Początki kultu
Posejdona sięgają II w. pn.e. Do naszych czasów przetrwały pozostałości świątyni, propylei oraz pomieszczeń dla
kapłanów.
PELOPONEZ
Koryntia i Argolida.
Stanowiska:
- Korynt
- Perachora
- Sykion
- Istmia
- Nemea
- Mykeny
- Tirens
- Epidauros
- Lakonia
- Sparta
- Messena
- Bassai
- Mantineja
- Megalopolis
- Olimpia
- Delfy.
Perachora  na północy Peloponezu.
Budowle:
- Sanktuarium Hery: świątynia Hery Achaja z V w. p.n.e. oraz świątynia Hery Limenia z VII w. p.n.e., która
została przebudowana w 520 r. p.n.e.
- Ołtarz
- Stoła, dorycka, L-kształtna
- cysterna z 525 r. p.n.e.
- pomieszczenia służące do spożywania posiłków
Odnaleziono tu terakotowe modele domów.
Korynt  otoczony przez dwie zatoki: Koryncką i Sarońską. Ośrodek cywilizacji greckiej. Pierwsze ślady
osadnictwa pochodzą już sprzed 6 tyś. lat p.n.e., a także z okresu kultury mykeńskiej.
W trakcie wojny peloponeskiej najpierw po stronie Sparty przeciw Atenom, póz
niej po stronie Aten przeciw
Sparcie.
W 146 r. mieszkańcy nie chcieli się poddać rzymianom  miasto zostało zniszczone i odbudowane w 134 r.
Akrokorynt  wzgórze nad Koryntem, na które prowadziły święte schody
Budowle na Koryncie:
5
- dorycka świątynia Apollina  wybudowana w 680 r. p.n.e. Ok. połowy VI w. p.n.e. spłonęła i została odbudowana,
po dzień dzisiejszy zachowała się część perystazy.
Północna stoła z VI w. p.n.e.
y
ródło Glauke  VI w. p.n.e., z
ródło na Agorze i wyrocznia.
Forum otoczone portykami, w centrum usytuowana słynna mównica, z której przemawiał Paweł Apostoł.
Po zachodniej stronie szereg świątyń.
Monumentalna brama w formie łuku.
Droga Lechajońska??, prowadząca do portu, przy tej drodze z
ródło Herjena/Hadriana?? z czasów Augustyna.
Odeon z I w. p.n.e.
Akrokorynt  wzgórze  600 m n.p.m. Ślady osadnictwa sięgają kultury mykeńskiej, pozostał mur.
Mur z IV w. p.n.e.
Na szczycie świątynia Afrodyty z V w. p.n.e., która funkcjonuje po dzień dzisiejszy.
y
ródło Pirene.
Istma  niedaleko Koryntu, osadnictwo od kultury mykeńskiej.
Znajduje się tu sanktuarium Posejdona, z dorycką świątynia Posejdona z VII w, p.n.e., póz
niej przebudowana,
zachowały się ślady fundamentów i krepidomy. Odbywały się Igrzyska Istmijskie.
Stadion.
Na północy pozostałości łaz
ni i teatru.
Sykion  na zachód od Koryntu. Miasto to zostało zniszczone przez Demetriosa I w 303 r. p.n.e. W II w. n.e.
zniszczone przez trzęsienie ziemi.
Znajdował się tu teatr, otoczony jońskim portykiem, gimnazjon, budynek rady miejskiej oraz stadion z
III w. p.n.e.
Stynfalos  pozostałości z poki brązu. Taką nazwę nosiły ptaki na które polował Herakles.
WYKA
AD Z 21.XI.2009
Nemea  na pograniczu Koryntii i Argolydii. Osada ze środkowego okresu brązu w Petrii  3 tyś. p.n.e. Z okresu
kultury mykeńskiej pochodzi grobowiec komorowy.
Nemea związana jest z 12 pracami Heraklesa. Jaskinia w pobliżu miasta uważa się za siedzibę lwa pokonanego
przez Heraklesa.
W czasach historycznych powstało sanktuarium Zeusa, wybudowane w VI w. p.n.e. i przebudowane w IV w. p.n.e.
Był to dorycki peripteros  12x16 kolumn. Wydłużona cela i wydłużony przedsionek  pronaos. Abydos 
pomieszczenie, gdzie przebywała wyrocznia.
Na wchód od świątyni, ołtarz z VI w. p.n.e.
Na południe od świątyni znajdują się pozostałości 9 skarbców, wybudowanych w wieku od V do IV w. pn.e.
Leske  hotel dla wiernych przybywających do sanktuarium.
6
Jeszcze bardziej na południe znajdowały się prawdopodobnie siedziby dla kapłanów.
A
az
nie z czasów rzyskich z I i II w n.e., funkcjonowały do IV w. n.e.
Na północnym-wschodzie stadion, na 40 tyś. widzów i palestra do ćwiczeń z IV w. p.n.e.
Argos  Argolida. Od zachodu graniczy z Arkadią, od południowego-zachodu z Lakonią.
Stanowiska:
- Argos
- Epidauros
- Mykeny
- Tiryn
Argos  początki osadnictwa w okresie brązu. Antyczne miasto dominowalo w VIII w p.n.e.
Od VI do IV w. p.n.e.  rywalizuje ze Spartą.
146 r.  rzymianie przejmują miasto, które w IV w. p.n.e. zostaje zniszczone w trakcie najazdów barbarzyńców.
Najstarsze ślady osadnictwa na 2 skalnych wzniesieniach.
Na wzgórzu Larysa, znajdowała się twierdza i mur z V/VI w p.n.e.
Pozostałości sanktuarium Apollina i Ateny, były to dwie niewielkie świątynie.
Klasyczna agora  zachowało się tu sporo budowli niektóre o nieznanym znaczeniu. Pozostałości palestry, stadionu
 okres klasyczny.
W II/III w. p.n.e.  powstaje na pół okrągły rodeon.
U postawy Larysy, znajdowała się niewielka świątynia Ateny i teatr z IV w. p.n.e. Teatr mógł pomieścić do 40 tyś.
widzów. Częściowo wykuty w skale z IV/V w. p.n.e.
U podstawy teatru w I w. n.e. powstało sanktuarium Sasklepiosa?? i Sarafisa.
W II w. n.e.  postawiono termy.
Kilka kilometrów na północ znajdowało się sanktuarium bogini Hery  jedno z największych i najstarszych w
Grecji. W północnej części znajduje się taras, gdzie wybudowano dorycką świątynię w VII w. p.n.e. W centrum
kolejny budynek z V w. p.n.e, dorycki peripteros, cela z pronaosem i z tyłu predistemos??.
Portyki.
Sala hybostylowa.
Palestra, gimnazjon i rzymskie termy.
Epidauros  miasto nad zatoką Sarońską.
Fragmenty instalacji portowych, murów.
Teatr z IV w. p.n.e.
Pod współczesnymi zabudowaniami  domy rzymskie.
Trzecie sanktuaria:
- Artemidy z okresu archaicznego,
- Apollina Maleatasa,
- Asklepiosa.
Na szczycie wzniesienia odsłonięto mykeńskie sanktuarium  na szczycie , datowane na 1500/1200 p.n.e., i
funkcjonowało do końca epoki brązu.
Ołtarz, temenos poświęcony muzom.
Erechtejon.
A
az
nie, nimfejon i cysterny gromadzące wodę z czasów rzymskich z II w. p.n.e.
Sanktuarium Asklepiosa  z początków VI w. p.n.e., na sanktuarium prowadziło monumentalne wejście. Dorycka
świątynia Asklepiosa z 375/370 p.n.e.
7
Abaton w formie portyku z VI w. p.n.e.  pepton, etyrjon??  pomieszczenie, w którym wierni układali się spać i
albo budzili się już uzdrowieni, albo mieli sny wskazujące, w jaki sposób wyzdrowieć.
Tolos z 360/330 r. p.n.e., posiadał system podziemnych korytarzy
Pozostałości budowli z IV/III w p.n.e. oraz budowli z czasów rzymskich, nie wiadomo, jaką funkcję pełniło, może
składano tu dary lub forma grobowca, wszystko dedykowane Asklepiosowi.
Świątynia Artemidy z 330 r. p.n.e.
Stadion z IV w. p.n.e.
Palestry.
Budowla o nieznanym przeznaczeniu, może był to gimnazjon lub sala bankietowa z 330 r. p.n.e., z monumentalnym
wejściem i pośrodku niewielki rodeon.
Budynki łaz
ni z III w. p.n.e.
Termy z II w. p.n.e.
Na południowy-wschód od sanktuarium znajduje się teatr z 330/320 r. p.n.e. Mógł pomieścić do 14 tyś. widzów.
Widownia zachowała się w całości i odbywają się tam przedstawienia po dzień dzisiejszy.
Lakonia  jedno z najważniejszych stanowisk z epoki brązu.
Sparta  znajduje się w centrum Lakonii. Drugie najstarsze stanowisko w Grecji.
Zachowały się mury z czasów hellenistycznych i rzymskich.
Pozostałości sanktuarium Ateny Sallositios?? z VI w. p.n.e.
Teatr z czasów rzymskich, datowany na panowanie Augusta.
Tolos Zeusa Pelipterosa oraz łaz
nie z czasów rzymskich.
Fundamenty kościołów bizantyjskich.
Zachodni brzeg rzeki Euby?, znajdowało się tu sanktuarium Ateny Eorchia/Orthia?? z niewielką dorycką
świątynią z VII w. p.n.e. Odnowiona w II w. p.n.e. przed świątynią  ołtarz z VIII w. p.n.e. oraz amfiteatr, który
był budowlą rzymską z III w. n.e.
Messena  znajduje się w południowo-zachodniej części Peloponezu. Założone u stóp góry Iterome/Itome??.
Od roku 146 r. p.n.e. przeszło pod panowanie rzymskie, stało się wówczas centrum rzymskim.
Do czasów dzisiejszych przetrwały pozostałości murów miejskich  imponujące mury i baszty.
Znajdował się tu także:
- Teatr.
- Agora.
- Gimnazjon ze stadionem.
- Sanktuarium Asklepiosa Asklepie?? (Asklepejon)  kult Asklepiosa, ale z założenia dedykowana różnym
bóstwom. W centrum znajdowała się świątynia Messeny.
- Niewielki hellenistyczny grobowiec.
- A
az
nie.
Bassai  w Arkadii. Znajdowała się tutaj słynna świątynia Appolina Epikurosa z VIII w. p.n.e.  ślady kultu
pochodzą już z 625 r. p.n.e., wtedy została wzniesiona pierwsza świątynia. Druga świątynia pochodzi z 430/400
p.n.e., był to dorycki perypteros z pronaosem, cellą z adytonem i epistodomosem.
Mantineja  wschodnia Arkadia, nad rzeką Ofis. Powstał z łączenia się niewielkich osad w ok. VI w. p.n.e. była
sprzymierzeńcem Sparty a póz
niej po stronie Ateńczyków. Antygonea  nowa nazwa miasta.
8
 Do naszych czasów dotrwały potężne fortyfikacje o długości 4 km, z 9 bramami i 120 basztami z IV w. p.n.e.
Z IV w. p.n.e. pochodzi także agora z portykami i teatr.
Megalopolis  znajduje się w pobliżu góry Nainalos?? Założone w 370 r. p.n.e., przez mieszkańców Arkadii. Było
pod protektoratem Filipa Macedońskiego. W 146 r. p.n.e., została zdobyta przez rzymian.
Tatr z 350 r. p.n.e., mógł pomieścić ok. 20 tyś. widzów.
Pozostałości tensijonu/pensyjonu??. Był to prostokątny budynek, który był miejscem spotkań i zgromadzeń. We
wnętrzu mogło przebywać do 10 tyś. osób.
Fortyfikacje i miejska Agora z portykiem na cześć Filipa Macedońskiego z IV w. p.n.e.
Tegea  południowy-wschód Arkadii. Powstała ok. 600 r. p.n.e. 9 wiosek połączyło się w jedno miasto 
senekyzm?? W 222 r. p.n.e.  miasto zostało zdobyte przez Antygonosa.
Sanktuarium Ateny Alea: początki kultu sięgają tutaj już IX w. p.n.e., pierwsza świątynia została wybudowana w
VIII w. p.n.e., przebudowano ją w VII w. p.n.e., i spłonęła w IV w. p.n.e. Nowa świątynia została wybudowana w
345/346 r. p.n.e., wtedy to wybudowano Skopas, peripteros.
Ocalały także niewielkie fragmenty Agory i teatru z IV w. p.n.e.
Olimpia - najważniejsze dla Grecji miejsce kultu, poświęcone Zeusowi Peloponeskiemu. Znajdowało się u stóp
Kronosu. Znaleziono tu domy zakończone absydą, datowane na początek okresu brązu. Olimpia miała charakter
kultowy już od pierwszego tysiąclecia p.n.e.
Pelohjon  główny Heros Elidy.
Pelopjon  naturalny pagórek, powiększony przez człowieka i rozbudowany w nieregularny wielobok z VI w. p.n.e.
Igrzyska Olimpijskie  pierwsze igrzyska odbyły się w 776 r. p.n.e. i odbywały się, co 4 lata, pomiędzy 27 lipca, a
27 września. Igrzyska trwały 5 dni. Jedynie Grecy brali w nich udział, a dyscypliny to np.: biegi, pięciobój,
pięściarstwo, wyścigi rydwanów. Zwycięscy otrzymywali wieniec z gałązek oliwy. Stadion miał 600 stóp, i mógł
pomieścić 45 tyś. widzów.
Stadion połączony był z sanktuarium krytym pasażem z III w. p.n.e.
Tuż obok wejścia na stadion znajdował się portyk Echo  heptaechos/heptaedos??  echo miało tu odpowiadać
7 razy.
Sercem sanktuarium był okręg nazwany Alti.
Wzgórze Knosos, otoczony murem od zachodu portyk nimfy Echo z IV w. p.n.e.
Świątynia Hery  Herajon  z I połowa VII w. p.n.e. Składała się z trzech części: celli, przedsionku, i niewielkiego
epistomosu. Druga świątynia powstała ok. 600 r. p.n.e. był to typowy dorycki peripteros z opistodomosem  tylnim
przedsionkiem. Kolumny w peripterosie stopniowo wymieniane były na kamienne. Miała dwu spadowy dach pokryty
terakotowymi dachówkami z akroterionami. Jest jedną z najstarszych monumentalnych budowli.
W pobliżu pozostałości nimfejonu, stoi ołtarz.
Znajdowało się tu kulka skarbców w tym dwunasty, dorycki z VI w. p.n.e. ze słynną dekoracją przedstawiającą
gigantomachię.
Z VI w. p.n.e. pochodzi erechtejon, buleuterion oraz budynki zakończone absydami.
Świątynia Zeusa z 460/466 r. p.n.e. (V w.). był to dorycki peripteros  trój nawowa cela, pronaos, epidestemos,
podium na stylobacie z monumentalnym posągiem Zeusa Olimpijskiego.
Metron  świątynia matki bogów z IV w. p.n.e.  był to peripteros, filipejon  tolos ufundowany przez Filipa
Macedońskiego.
Leojdajon?? Z 330 r. p.n.e.  hotel i palestra z III w. p.n.e., gimnazjon obok.
Nimfa jon, ufundowany przez Herodota w II w. n.e.
9
Dom Nerona z II w. n.e.
A
az
nie z III w. n.e.
Warsztat Fidiasza, nazwa jest błędna, ale już jej nie zmieniono. W tym miejscu przerabiano stare rzez
by na
nowe.
Sanktuarium funkcjonowało do VI w. n.e., zostało zniszczone przez trzęsienie ziemi.
Delfy - drugie, co do znaczenia sanktuarium. Położone na zboczu góry Parnas. W okresie mykeńskim
zamieszkane do 1000 r. p.n.e. Pierwsze sanktuarium, powstało w VIII w. p.n.e.
Odbywały się tu pierwsze Igrzyska - Igrzyska Pytyjskie, po raz pierwszy odbyły się one w 576/571 r. p.n.e.
Okres największej świetności sanktuarium przypadł na VII w. p.n.e.
Kiedy Delfy zostały zniszczone, zaczął je odbudowywać Neron, a skończył Hadrian.
Sanktuarium Appolina znajdowało się na sześciu tarasach. W VI w. p.n.e. zostało otoczone murami. Głowne
wejście znajdowało się od strony południowo-wchodniej. Zaczynała się tu święta droga, która prowadziła do
świątyni Appolina. Budowana wzdłuż niej liczne posągi, jak np. pomnik Libigonów??  wybudowany przez
mieszkańców Argos, a w VI w. p.n.e. wybudowano tu wiele skarbców różnych miast. Skarbców było 21 np. dorycki
skarbiec Ateńczyków, joński  Syfnijczyków  z 520 r. p.n.e., z marmuru w formie templum-antis??, ten skarbiec
posiadał dużą dekorację przyczółka, w formie fryzu ukazującego gigantomachię oraz wojnę Aten z Troją.
Skarbiec Ateńczyków został wybudowany ok. 500 r. p.n.e. z marmuru w formie temlum-antis??, ozdobiony on był
24 metopami, przedstawiającymi czyny Heraklesa i Tezeusza. Znajdował się tutaj także dorycki skarbiec
Syleńczyków oraz joński skarbiec Kurdyjczyków.
W 478 r. p.n.e. Ateńczycy wznieśli portyk, upamiętniający zwycięstwo Aten nad Persami.
Wokół świętej drogi znajdowało się wiele pomników i kolumn.
Przed świątynią znajduje się ołtarz.
Świątynia Appolina została wzniesiona w 525 r. p.n.e., wcześniejsza pochodziła z VIII w. p.n.e. póz
niejsza
świątynia to dorycki peripteros. W tylnej części, poniżej powierzchni znajdował się adyton  miejsce gdzie
przebywała Pytia  odczytująca słowa wyroczni.
Na najwyższym tarasie znajduje się teatr pochodzący z II w. p.n.e. Był przeznaczony na ok. 5 tyś. widzów.
Stadion z III w. p.n.e., w V w. p.n.e. został wydłużony do 180 m., znajdowała się tu również bieżnia  ksystos.
Sanktuarium Ateny Pronaja  funkcjonowało od VII do IV w. p.n.e. Znajdowały się tu 2 skarbce, jeden był z
Mesali. Tolos z IV w. p.n.e., zdobiły go 2 fryzy, jeden z nich to była centauromachia.
Pomiędzy dwoma szczytami znajdowało się z
ródło Kastalia.
Delfy były uważane z  pępek świata  ofalos.
Znajdowała się też w Delfach rzymska Agora.
WYKA
AD  22.XI.2009
WYSPY MORZA JOC
SKIEGO
Itaka  na północnym-wschodzie wybrzeża Grecji. Królestwo i siedziba Odyseusza. Znajdują się tu osady ze
środkowego brązu oraz kultury mykeńskiej. Znaczne pozostałości ruin twierdzy z V w. p.n.e.
10
Kofru  (Korkera). Pierwsze osadnictwo pochodzi już z okresu neolitu. W epoce żelaza zasiedlone przez Lirów ii
Popalianów?? W I w. skolonizowane przez Korynt. W 166 lub 664 ?? r.  odbyła się pierwsza bitwa morska
pomiędzy Koryntem a Kofru. W 373 r. wyspa przyłączyła się do 2 związku morskiego. W 224 r. n.e.  na Kofru
zaczęli przybywać rzymianie.
Znajdują się tu także pozostałości świątyni Appolina, pochodzące z przełomu IV i V w. p.n.e.
Dorycka świątynia Artemidy, która powstała pomiędzy 590 a 580 r. p.n.e.  był to dorycki peripteros o
wymiarach 90 m na 25 m. Znana jest z płaskorzez
b z zachodniego przyczółka  przedstawiającego Gorgonę i jej
dzieci.
MORZE EGEJSKIE
Tazos  posiadała złoża złota. Była zamieszkana dość wcześnie, w Tekrogos znaleziono osady z okresu Póz
nego
brązu i żelaza. W Kastri skała soflitos.
Tazos znajdowało się w południowej części wyspy  założone w 680 r. p.n.e.
W 441 r. p.n.e.  poddała się Persji.
W 404 r. p.n.e.  udało się im uwolnić od Aten.
W 377 r. p.n.e.  przystąpiła do 3 związku morskiego.
W 340 r. p.n.e.  podporządkowana królestwu macedońskiemu a póz
niej rzymianom.
Szczyt rozwoju osiągnęła w V i IV w. p.n.e.
Zachowało się dużo pozostałości, najwięcej n terenie Agory.
Odsłonięto między innymi temenos wokół świątyni Zeusa, Agoroso?? z IV w. p.n.e., propyleje oraz podstawy
pomników.
Na wschodzie od Agory znajdował się Artemizjon  świątynia Ateny, posiada ona kilka faz rozwoju od VI do
II w. p.n.e.
Od północy znajdowało się sanktuarium Posejdona z IV w. p.n.e.
Teatr z II w. p.n.e.
U wybrzeży znajdowały się pozostałości po kamieniołomach.
Współczesny port znajduje się w tym samym miejscu, co starożytny.
Powyżej miasta znajdował się Akropol, otoczony był murem miejskim z VI i V w. p.n.e., który zachował się dobrze
do naszych czasów. Na Akropolu znajdowało się sanktuarium Ateny z V w. p.n.e., kaplica poświęcona Panowi z IV
w. p.n.e., sanktuarium Heraklesa i fragmenty zabudowy mieszkalnej od VIII w. p.n.e. aż po czasy rzymskie.
Samotraka  znajdowała się 40 km na północ od Tracji, na szlaku handlowym do Morza Czarnego.
Najwcześniejsze stanowiska pochodzą ze schyłkowego neolitu i okresu brązu.
W mieście Paleopolis, znajdowała się tu cytadela mykeńska, oraz mury oporowe. Miasto zostało założone
ok. 700 r. p.n.e. i funkcjonowało do I w. p.n.e., kiedy to zostało zniszczone przez trzęsienie ziemi.
Sanktuarium Wielkich Bogów  miało ono oddawać cześć Akselos (wielka matka), jej małżonkowi oraz synom.
Wybudowane w VII w. p.n.e., popularny w okresie hellenistycznym. Istniało od IV do III w. p.n.e., do naszych
czasów zachowały się fundamenty pałacu ze świętym domem. Oprócz tego znajdowała się tam święta skała,
dziedziniec z ołtarzem i teatr.
Właśnie tutaj, pod portykiem odnaleziony został posąg Nike z Samotraki.
Eubea  jest jedną z największych wysp Morza Egejskiego. Główne stanowiska to Eretria i Lefkandi.
11
Eretria  jest to dobrze zachowane stanowisko. Znaleziono tu ślady osadnictwa od neolitu aż po kulturę rzymską.
Założone zostało w 742 r. p.n.e. największy rozkwit przypada na VII do VI w. p.n.e. W 506 r. p.n.e. została zajęta
przez Ateny, a w 490 r. p.n.e. została zniszczona przez Persów w czasie wojny perskiej.
W centrum wyspy znajdowało się sanktuarium Appolina Daufrenosa, budowane od VIII do V w. p.n.e. Znajdowała
się tu dorycka świątynia z 530/520 r. p.n.e. Mury obronne z czasów mykeńskich z IV i Vi w. p.n.e.
Herajon?? wzniesiony nad 15 pochówkami z lat 720-780 p.n.e. Były to pochówki rodzin arystokratycznych.
W zachodniej części znajdowało się miasto, domy mieszkalne z IV/III w. p.n.e., świątynia Dionizosa, ołtarz w
formie okrągłego tolosu, gimnazjon i teatr. Na wschodzie ołtarz poświęcony Heraklesowi, dom z mozaikami,
datowany na 370 r. p.n.e.
Lefkandi  drugie stanowisko na Eubei. Osadnictwo od neolitu aż po Vii w. p.n.e. Zachowały się domy zakończone
absydami.
Heroin z Lefkandi, wymiary 47/10 m., ściany wykonane z cegły suszonej, drewniane filary podtrzymujące dach.
We wnętrzu odkryto groby np. jeden pochówek ciałopalny. Mogło to być miejsce pochówków rodziny królewskiej,
panującej w tym okresie.
Salamina  znajduje się tuż u wybrzeży Attyki. Miejsce słynnej bitwy pomiędzy Persami a Grekami. Ślady
osadnictwa z epoki neolitu, brązu i kultury mykeńskiej.
Cmentarzysko grobów tolosowych i skrzynkowych.
Pozostałości antycznego miasta, odkryto po wschodniej stronie wyspy. Zachowały się fragmenty murów miejskich
w pobliżu rzeki Abeladii?? W pobliżu miasta odkryto pochówki Greków, zmarłych w czasie wojny z Persami 
tolosy.
Cyklady  obejmują kilka wysp w tym: Melos, Filakopi, Mykonos i Delos.
Melos  wyspa zamieszkała już od neolitu. Znajdowały się tutaj cenne złoża obsydianu. Odnaleziono sporo
nekropoli w m.in. Tylos, Pentelaon.
Filakopi  zamieszkała od III tysiąclecia, aż po okres póz
no cykladzki. Wyspa pochodzenia wulkanicznego. W
początkach I tysiąclecia, przybyli tutaj koloniści z Lakonii. Szczyt rozwoju przypada na okres hellenistyczny i
rzymski. Z tego okresu pochodzą 2 miasta& & & & & & & & & & & & & & & & & & .
Mykonos  obecnie na wyspie odbywają się zabawy i dyskoteki. =p
Delos  mityczne miejsce narodzin Appolina i Artemidy. Znajduje się tu panhellenistyczne sanktuarium Appolina.
Odsłonięto osady z okresu brązu i kultury mykeńskiej. Odkryto ufortyfikowaną osadę z okresu nowo
cykladzkiego.
Z okresu dominacji Naksyjczyków  z VI w. p.n.e., pochodzi: świątynia Artemidy z VII w. p.n.e., portyk,
buelterion, sanktuarium Afrodyty i Hery z aleją lwów pomiędzy tą świątynią a świętym jeziorem, miejscem
urodzenia Apollina i Artemidy.
W 540 r. p.n.e.  docierają tu Ateńskie wpływy, w tym czasie, w roku 425/420 r. p.n.e. powstaje druga świątynia
Appolina, Prytanejon.
W 478 r. p.n.e.  Delos zostaje siedzibą I i II związku morskiego.
W 314 r. p.n.e. zostaje wybudowana trzecia świątynia Apolina a w III w. p.n.e., zostaje dobudowany teatr.
W 167 r. p.n.e. Delos zyskuje wolność i niedługo potem staje się centrum handlu niewolnikami.
Na wyspie znajdowało się wiele świątyń różnych kultur jak np.: sanktuarium bogów egipskich, syryjskich z
VII w. p.n.e., synagoga żydowska  jedna z pierwszych, sanktuarium Djonizosa.
Odkryto tutaj też domy mieszkalne np. Kleopatry czy Dionizosa. Posiadały one kilka pomieszczeń zgromadzonych
wokół głównego dziedzińca, ściany domów były kryte mozaikami.
W 69 r. p.n.e.  napadnięta przez piratów, co zapoczątkowało jej upadek.
Obecnie cała wyspa to jeden wielki park archeologiczny.
12
Naksos  zamieszkane od okresu neolitu. Z okresu wczesno cykladzkiego, 3-2 tyś. p.n.e., pochodzą nekropole,
pozostałości osad, ufortyfikowane, nieliczne cytadele.
Z okresu mykeńskiego pochodzą groby komorowe.
Nie odkryto osad z XI do IV w. p.n.e., a znane są nekropole z tego okresu.
Z okresu archaicznego, z lat 570/575 pochodzi sanktuarium Dionizosa, oraz świątynia Apolina Askotiosaz
540/535 r. p.n.e.
Odkryto miasto z okresu hellenistycznego i rzymskiego, odkryto tu domy mieszkalne, niedaleko liczne
kamieniołomy, z których pozyskiwano wapno. Odkryto wśród skał wiele leżących fragmentów kurosów.
Paros  znane centrum w okresie wczesno cykladzkim. Znajdują się tutaj liczne nekropole, oraz stanowiska
osadnicze  np. Pyrgos. Odkryto pozostałości cyklopowych murów, miała tu istnieć cytadela mykeńska. Poniżej
świątynia Ateny.
Paroitia??  nowe miasto. Odkryto tutaj trzecią świątynię z okresu hellenistycznego, pochówki  tolosy. Na
Akropolu znajdowała się jońska świątynia Ateny z VI w. p.n.e. Pozostałości murów miejskich  wtopionych we
współczesną zabudowę miasta. Przed murami sanktuarium Artemidy i Apolina  dorycka świątynia z V w. p.n.e.
Asklepiejon  sanktuarium Demeter oraz Herajon Asklepiosa. Odkryto także antyczne kamieniołomy.
Samos  duża wyspa w pobliżu zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej. Zachodnia strona wyspy zamieszkana od
neolitu. Odkryto pozostałości ufortyfikowanej osady z okresu brązu i kultury mykeńskiej. Rozkwit wyspy
przypada na VII-VI w. p.n.e. Największą świetność osiągnęła w latach 538-532 r. p.n.e.
W 480 r. p.n.e.  po stronie Persów.
W 440 r. p.n.e.  zbuntowali się przeciw Atenom.
W 335 r. p.n.e.  Ateńczycy zajmują wyspę.
W 127 r. p.n.e.  zajęta przez rzymian.
W czasie rządów Pyrokratesa, powstały mury i port. Podziemny tunel o długości 1 km, docierający wprost do
miasta z VI w. p.n.e.
Domy hellenistyczne i rzymskie, podobne do tych z Delos.
Teatr.
Gimnazjon.
Port połączony świętą drogą z sanktuarium Hery, jednego z najważniejszych w Grecji.
4 kolejne świątynie poświęcone Herze:
1  z początku VIII w. p.n.e., prosta budowla w formie wydłużonego prostokąta. Otoczona murkiem, który mógł
zostać wzniesiony pod koniec wieku.
2  z 670 r. p.n.e., wymiarowy Herajon, 6 kolumn na krótszych bokach i 18 na dłuższych.
3  z 570/560 r. p.n.e., wzniesiona przez Rojkosa i Teodonosa. Była to pierwsza Grecka świątynia otoczona
kolumnadą  dypteros. Podzielona na trzy nawy.
4  530 r. p.n.e., budowy tej świątyni nie ukończono. Stylobat o wymiarach 55/100 m. przez świątynią znajdowały
się ołtarze.
Lemnos  w pobliżu zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej. Strategiczne miejsce na szlaku handlowym w
kierunku Morza Czarnego. zasiedlona już od wczesnej epoki brązu.
Poliwdni/Poliochni??  duża osada z prostokątnymi ulicami. Pozostałości budowli użyteczności społecznej jak np.
buelterion. Zostało zniszczone przez trzęsienie ziemi i już nie odbudowane.
Ok. 510 r. p.n.e.  Ateńczycy przybywają na wyspę i pozostają tam do 450 r. p.n.e.
13
Dominowała Hefesteja?????????
Pozostałości łaz
ni i teatru z okresu hellenistycznego.
Na północy sanktuarium Hefijów??????? 2 perestrejon?? Z VIII w. p.n.e. i okresu hellenistycznego.
Sanktuarium Artemidy z okresu hellenistycznego.
Chios  pozostałości z okresu neolitu, osadnictwo rozwijało się w okresie brązu.
Skolonizowana przez Jonów.
W 477 r. p.n.e.  stała się członkiem I związku morskiego.
W 411 r. p.n.e.  duże wpływy Sparty.
30 lat póz
niej wstąpiła do II związku morskiego.
W II w. p.n.e. zajęta przez rzymian.
Antyczne Chios, pod zabudową współczesną.
Cmentarzyska od IX w. p.n.e., aż po czasy rzymskie.
Osada z VIII i VII w. p.n.e.  odkryta na wzniesieniu.
Znajdowała się tutaj też świątynia Ateny z VI do IV w. p.n.e.
Megaron.
Lesbos  na wschodniej stronie wyspy znajdują się pozostałości z epoki brązu. Około VI w. p.n.e., dołączyła do
federacji 5 miast i była głównym ośrodkiem przymierza.
W 479 r. p.n.e.  dołączyła do I związku morskiego a potem do II.
Rozwój wyspy przypada na czasy hellenistyczne.
W 88 r. p.n.e.  dostała się pod panowanie rzymian.
Fragmenty fortyfikacji z VII w. p.n.e.
Znajdowało się tutaj prawdopodobnie sanktuarium Demeter i Kory.
Teatr.
Rezydencje z czasów hellenistycznych, zdobione mozaikami.
Pozostałości rzymskich akweduktów.
Kos  zamieszkane od neolitu. Serbio??  miejsce gdzie mieszkali ludzie z kultury mykeńskiej. Tworzyło
hektakopolis?? Była pod panowaniem rzymskim. Póz
niej odzyskuje niepodległość.
W 477 r. p.n.e.  wstępuje do I związku morskiego.
W 494 r. p.n.e.  wstępuje do II związku morskiego.
W 350 r. p.n.e.  wystąpili przeciwko Ateńczykom.
W 344 r. p.n.e.  dostali się pod dominację Macedońską.
W II w. p.n.e.  zdobyli ją rzymianie.
Miasto na planie hipodamejskim.
Dwie świątynie Artemidy z IV i III w. p.n.e.
Agora.
Świątynia Dionizosa z II w. p.n.e.
W północno-zachodniej części miasta znajdował się: gimnazjon, termy, stadion i niewielki rzymski odeon/teatr.
Ruiny hellenistycznego sanktuarium Asklepiosa z portykami, na trzech tarasach. Na najwyższym tarasie
znajdowała się świątynia Asklepiosa z II w. p.n.e.
Kefalos  pierwsza stolica wyspy, a w mieście: dorycka świątynia, teatr i mury obronne.
Kakdanero??  teatr i świątynia Appolina.
Kyparysja  sanktuarium bogini Demeter z okresu hellenistycznego.
14
Dode Kanes??
Rodos  zasiedlona od neolitu. Na szlaku handlowym.
Asonatos  osada z okresu środkowego brązu., w 1400 r. p.n.e.  zniszczona przez trzęsienie ziemi i opanowana
przez mykeńczyków  odkryto cmentarzyska.
W 1000 r. p.n.e.  Dorowie założyli trzy miasta: Lindos, Kamiros i & & & & & & & & & & & & .??
W 494-478 r. p.n.e.  pod panowaniem Perskim.
W 477 r. p.n.e.  wstąpiła do I związku morskiego.
Stolica w mieście-państwie Rodos. Zajęte przez Persów.
W 334 r. p.n.e.  zajęte przez Aleksandra Wielkiego.
Słynny pomnik Heliosa, miał ponad 30 m, wzniesiony w podziękowaniu za ocalenie tzw. Kolos Rodyjski.
Póz
niej podległa rzymianom.
Miasto na planie hipodamejskim. Zachowały się mury miejskie i zabudowa portu.
Znajdowała się tutaj: świątynia Zeusa, Ateny, Apolina, Sanktuarium Artemidy, gimnazjon, stadion, portyk i
odeon, jońska świątynia Artemidy, sanktuarium bogów Eleuzyjskich.
Lindos  znajduje się tutaj średniowieczna cytadela, a w jej obrębie pozostałości z czasów antycznych  2
reliefy obrazujące statek. Sanktuarium Ateny Lindi od IX w. p.n.e.  budowana na kilku tarasach ze świątynią
Ateny z IV w. p.n.e.
Jalisos  pozostałości doryckiej świątyni Ateny z IV w. p.n.e.
Kaminos  pozostałości miasta z okresu hellenistycznego, ze świątynią Ateny, Arropolem  w obrębie miasta.
12.XII.2009
AZJA MNIEJSZA
Stanowiska:
- Pergamon
- Efez
- Priene
- Milet
- Didyma
- Halikarnas.
Troja  na północy&
Pergamon  istnieje od IV w. p.n.e. Jedno z eockich miast greckich. Prawdziwa historia zaczyna się w
283/280-133 r. p.n.e. Attalos III ostatni władca Pergamonu, umiera i przekazuje miasto pod panowanie
rzymskie. Całe miasto otoczone było potężnymi murami z basztami, których fragmenty zachowały się w części do
15
naszych czasów, a także pozostałości akweduktu, gimnazjonu i odeonu. Zostało wybudowane na szczycie i
zboczach wzgórza nad rzeką Keikos. W trakcie rozbudowy powstają 3 części: górne, środkowe i dolne miasto.
Górne miasto najważniejsze, tutaj znajdował się Akropol. Fragmenty zabudowań z okresu hellenistycznego i
kultury mykeńskiej. Znajdowały się tutaj:
- Temenos Ateny z I w. p.n.e.
- Północna kaplica Attalosa I, Hermenesa II i jego następcy,
- Tracjaneum??  Świątynia Posejdona.
- Póz
niej teatr, który mógł pomieścić do 15 tyś. widzów i jońska świątynia Dionizosa z II w. p.n.e. i przed nim
długi portyk.
- Niżej pozostałości Agory  II połowa II w. p.n.e.  doryckie portyki oraz zachowane pozostałości świątyni
Hermesa.
- Słynny ołtarz Pergamoński wybudowany przez Hermenesa II  jest to jeden z najsłynniejszych zabytków.
Obecnie jego rekonstrukcja, zawierająca m. in. oryginalne płytki znajduje się w muzeum w Berlinie.
Środkowe miasto:
- Temenos ze św. Demeter i Hery
- gimnazjon
- dom Attalosa, dekorowany mozaikami.
- druga Agora z II w. n.e., znajdowały się tutaj: portyki z magazynami i sklepami, Serapeum/Serafeum??
Sanktuarium Asklepiosa (takie jest też w Epidauros i Koss)  pozostałości sanktuarium położone są na
południowy-zachód od Pergamonu. Znajduje się tutaj duży teatr, na zboczu wzgórza, który mógł pomieścić do 15
tyś. widzów, z okresu hellenistycznego św. Asklepiosa, z II w. n.e.  świątynia Zeusa Asklepiosa, portyki,
monumentalne propyleje prowadzące do sanktuarium. Znajdowała się tutaj też główna droga pomiędzy
Pergamonem a Asklepejonem.
Efez  zamieszkane już od wczesnej epoki brązu, odkryto osady z II połowy III tysiąclecia p.n.e. Z okresu
mykeńskiego odkryto osady i cmentarzyska.
Zostało założone przez Jonów w 150 r. p.n.e.
W VII w. p.n.e.  oparło się najazdowi Kimeryjskiemu.
Póz
niej zajęty przez Lidyjczyków a następnie przez Persów.
W 479 r. p.n.e.  wyzwolony spod Perskiej okupacji.
Wstępuje do I związku morskiego.
Podczas wojny Peloponeskiej, po stronie Sparty, tu właśnie stacjonowała flota Sparty.
Znowu pod panowaniem Perskim.
W 434 r. p.n.e.  wyzwolone przez Aleksandra Wielkiego.
W 103 r. p.n.e.  pod panowaniem rzymskim.
Sanktuarium Artemidy  było to jedno z najsłynniejszych sanktuarium tej bogini. Pierwsza świątynia została
wybudowana pod koniec VIII w. p.n.e., została przebudowana na potężny dipteros w VI w. p.n.e., w
115/155 w. p.n.e.  kolejny raz przebudowana na stylobat z marmuru, stała się wtedy jedną z największych. W
358 r. p.n.e. została zniszczona  podpalona przez szaleńca  Teostradesa  w ten sposób chciał przejść do
historii. Niedługo potem wzniesiono jeszcze większą świątynię  w tamtych czasach była uważana za 7 cud świata
starożytnego. Zachowało się tylko miejsce, 1 kolumna, dolne bębny kolumn z dekoracją reliefową, potężny
Kapitol. W świątyni znajdował się nietypowy posąg Artemidy  wzorowany na posągach Lidyjskich, była boginą
urodzaju i płodności, zachowały się tylko kopie posągu, umieszczane na monetach i z tego są rekonstruowane.
Zachowało się kilka pozostałości z okresu rzymskiego.
Z czasów hellenistycznych zachowały się fragmenty murów obronnych wybudowanych przez Aleksandra
Wielkiego.
16
Oprócz tego zachowały się tutaj:
- W stronę portu wiodła droga Akadyjska  portu już nie ma w miejscu gdzie, znajdował się w starożytności,
ponieważ zmieniła się linia brzegowa. A została tak nazwana na cześć cesarza Arkadiusza, który przeprowadził
jej przebudowę.
- Teatr z okresu hellenistycznego, przebudowany w czasach rzymskich przez Klaudiusza, Nerona i Trajana. Duże
założenie, potężny teatr, mógł pomieścić do 25 tyś widzów. Zachowało się sporo dekoracji architektonicznych.
Na zachowanym fragmencie ściany zachowało się starożytne  graffiti  przedstawiające stopę  mógł to być
znak prowadzący do domu publicznego, obecnie na ten temat powstał lokalny przesąd  jak pójdziesz tą drogą to
spotkasz kogoś, kto cię pokocha.
- 4 kolumny ewangelistów przy drodze akadyjskiej.
- I Agora  w zachodniej części miasta, przebudowana w okresie hellenistycznym, przez m.in. Augusta, Nerona,
Karakalę, w IV w. też została przebudowana. Rozmiar  110/110 m.  niegdyś bogato zdobiona.
Biblioteka Celeusa/Celcusa??  dochodzi się tam idąc wzdłuż Agory  żył on pod koniec I i w początkach II w.
n.e., ale on tej biblioteki nie wybudował, zrobił to jego syn w 110 r. n.e. i dedykował ojcu, który został tu
pochowany.. w tej bibliotece mogło znajdować się ok. 15 tyś. zwojów. Dobrze zachowała się fasada budowli, w
niszach personifikacje cnót Celcusa.
Pomiędzy biblioteką a agorą znajduje się łuk bramny, dedykowany cesarzowi Augustowi  przedstawienie bogini
Hekate.
Ulica Uratów  byli oni kapłanami Artemidy, bogato zdobiona portykami, znajdowały się tutaj też domy
mieszkalne, hotele. W domach zostały odkryte mozaiki.
Powstała tu też świątynia  Hadraneum  dedykowana Hadrianowi. Mógł to być buleuterion lub odeon. Wiele razy
przebudowywana, ostatnia przebudowa  to pozostałości z około 150 r. n.e.
II agora:
- Świątynia Dolicjana  zachowało się tylko podium.
- Portyki.
- Świątynia Artemidy.
Priene  założone w IV w. p.n.e. na planie hipodamejskim. Jedno z najlepiej zachowanych miast antycznych
Świątyia Ateny  położona w centrum, z 340 r. p.n.e.  wybudowana przez Pyleosa.
Agora  z III w. p.n.e. z trzech stron otoczona portykami.
Świątynia Zeusa  niedaleko agory, z II w. p.n.e.
Świątynia Demeter, teatr, dwa gimnazjony, łaz
nie, pozostałości domów mieszkalnych.
Cytadele na szczycie skały, dobrze zachowane fragmenty murów miejskich, zachowała się taż część siatki ulic.
Całe miasto znajdowało się na stromym stoku i budowle wznoszone były na tarasach.
Znajdowały się utaj jeszcze: świątynia Ateny Polias, fragmenty posągu Juliusza Cezara z I w. n.e. Aleksander
mógł przebywać w jednym z domów, ponieważ odkryto tu fragment jego posągu.
Milet  okolice zamieszkane od epoki brązu, zamieszkałe w okresie kultury mykeńskiej  zachowały się budowle i
megarony.
Menelaus, syn króla Aten, miał założyć miasto w IX w. p.n.e.
Miasto zniszczone w 494 r. p.n.e.
Wstąpiło do I związku morskiego.
Podczas wojny Peloponeskiej po stronie Sparty.
Pod panowaniem Perskim i wyzwolone w 334 r. p.n.e. przez Aleksandra.
Od 133 r. pod dominacją rzymską.
17
Ma terenie miasta pozostałości z okresu hellenistycznego i rzymskiego: świątynia Ateny z V w., stela Apollina,
Serafeum z III w. p.n.e., rzymska agora, stadion, gimnazjon, buleuterion, zachowany we fragmentach portyk z
około 50 r. n.e., termy  fragmenty z II w. n.e., łaz
nie i teatr z IV w. p.n.e.  do 15 tysięcy widzów, był bogato
dekorowany architektonicznie.
Większość pozostałości znajduje się pod wodą  linia brzegowa się przesunęła.
Didyma  słynne sanktuarium poświęcone Apollinowi  600 r. p.n.e., dipteralna, z podwójną kolumnadą bez
zadaszenia nad celą. Po środku niewielka świątynia w formie templum in antis. Przed nią póz
niej ołtarz. Gzyms
dekorowany głowami gorgon i byków z II w. n.e.
Halikarnas  zamieszkała od 900 r. p.n.e.
475 r. pod panowaniem Perskim.
Ok. V w. p.n.e. wstępuje do I związku morskiego.
386 r.  panowanie Perskie.
334 r.  wyzwolił je Aleksander Wielki.
Koniec II w. p.n.e.  panowanie rzymskie.
Mauzoleum  7 cud świata, 40 m wysokości  zachowały się fundamenty  zachowały się fragmenty 24 lwów, 2
konie i 2 posągi Mauzolosa i jego małżonki
Zachowały się fragmenty murów miejskich, teatr z II w. p.n.e., świątynia Aresa i Demeter, domy miejskie 
głównie wille  zdobione mozaikami.
Pozostałości portu.
Teatr i akropol dominują nad miastem, odnaleziono sporo grobów.
Niewiele z miasta się zachowało.
18