barok015aangelsa

Temat: Barok - architektura i sztuka.

Spośród wielkich stylów kolejno występujących w Europie to znaczy stylu
romańskiego, gotyku, renesansu i baroku, właśnie Barok jest najżywszy. Jest to
jeden z nielicznych stylów, który w szybkim czasie opanował Europę i dotarł
nawet do Ameryki. Barok wprowadził nowe odczucie sztuki, zmiękczył formy
renesansu i klasycyzmu. W naszym życiu ciągle pojawiają się pewne barokowe
efekty i jeśli ich zabraknie w wystroju jakiegoś wnętrza, brak w nim ciepła lub
rozmaitości. Nazwa stylu pochodzi od portugalskiego słowa barocco oznaczającego
nieregularnie rozwiniętą perłę. Do dziś spotyka się określenie baroku jako
synonimu przesady, dziwacznych pomysłów. Barok w dzisiejszym rozumieniu jest to
styl trwający od drugiej połowy XVIw. do roku ok. 1760. Styl ten jest wyrazem
przemian religijnych, filozoficznych i społecznych w XVIw. narodził się we
Włoszech jako następstwo form renesansowych stworzonych w Rzymie i Florencji.
W połowie XVI w nie brakowało sztuce włoskiej artystycznych tradycji. Pracowało
tam wielu uczniów i następców wielkich mistrzów renesansu, którzy przede
wszystkim starali się opanować sposób malowania swych nauczycieli, ich manierę.
Stąd przyjęto określać ten kierunek jako manieryzm. Przekształcenie żywych
wrażeń w artystJegoą formułę stało się niezwykle ważne. Zaczęto naśladować
Michała Anioła. o-pr sztuka stanowiła w całej Europie, a w Toskanii przede
wszystkim punkt wyjścia dalszego rozwoju. W Rzymie powstała szkoła Rafaela,
której podstawą były wykonane pod kierunkiem tego artysty ścienne malowidła w
loggiach Watykanu i ostatnie jego dzieło Przemienienie. W północnych Włoszech,
śladami kolejnych znakomitych artystów czyli Leonarda i Coreggia rozwiajano
problemy światłocienia. Tradycje renesansu najsilniej przetrwały w Wenecji, ale
i tam dochodziły do głosu nowe tendencje. Życie na dworach coraz bardziej
pozbyte było treści. Artysta Bronzino dał temu wyraz na licznych portretach,
którymi książęta ozdabiali galerie swych przodków. Architektura w tle wydaje się
pusta, zimna i niezamieszkała. Jeszcze bardziej wyraźnie przejawia się nowy styl
w malarstwie historycznym u artystów takich jak wspomniany już wcześniej
Bronzino i Rosso. Podsunięte na pierwszy plan figury w jego dziele Alegoria
miłości są spłaszczone i splecine w dekoracyjnym układzie. Manieryści w
przeciwieństwie do artystów renesansu wysuwają na pierwszy plan arabeskę i
ornament. W dziełach artystów renesansu fałdy szat uwydatniają kształty
ludzkiego ciała, podczas gdy w połowie wieku XVI ciało jest pod fałdami ukryte.
Manieryzm okazał się szczególnie owocny w dziedzinie sztuki dekoracyjnej, gdzie
najróżniejsze groteskowe, na pół fantastyczne wyobrażenia powstawały z
wyszukanych kombinacji motywów ludzkich i zwierzęcych. Często spotykają się ze
sobą formy realistyczne z nieprawdopodobnymi wytworami. W świecie tym dominuje
żart, wobrażnia i ironia. Przejawiająca się w tego rodzaju dziełach siła
wobrażni przypomina fantastykę swiata starożytnego.
Najwybitniejszym spośród artystów połowy XVI wieku we Włoszech był Tintoretto.
Na jego obrazach wszystko dzieje się z woli wyższych i tajemniczych mocy. Ludzie
w dziełach Tintoretta zawsze przedstawieni są w ruchu, który jest wyrazem
duchowych uniesień. Spośród wszystkich weneckich artystów najbliżej był
mniemania, że portret powinien odzwierciedlać wszystko, co zostało przeżyte,
przemyślane oraz doznane.
Dzieje architektury włoskiej w drugiej połowie XVI w kształtowały się podobnie
jak całej sztuki owego okresu. Inwencja artystów a zwłaszcza Vignioli,
przejawiła się najdobitniej w nowych typach pałaców i kościołów. Wybudował i
ukończył on budowę zamku Caparola koło Viterbo. Zamek ten został wzniesiony na
planie wielkiego pięciokąta z okrągłym dziedzińcem pośrodku. Parter jest
boniowany, obie górne kondygnacje wiąże kolosalny porządek kolumnowy. Formom
architektonicznym projektowanym przez manierystów brak jest siły materialnej.
Siła kształtów i brył architektury renesansowej ustępuje na rzecz wrażenia
bezcielesności.
Manierystyczna sztuka rozpowszechniła się w całej Europie. W Niederlandach
manieryści, których twórczość budziła wrażenie chorobliwej i wymuszonej,
zastÄ…pienii zostali przez Breula
malarza zwiÄ…zanego z prawdziwym pulsujÄ…cym
życiem. Z powyższych wywodów wynika, że manieryzm w całokształcie kultury
europejskiej nie stanowił okresu rozwoju tak doniosłego i owocnego jak np. gotyk
czy renesans. Początek wczesnsego baroku rozpoczyna się ponownym ożywieniem
realizmu. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Caravaggio, artysta o
wielkiej sile twórczej. Wczesny obraz Caravaggia Wróżka jest sceną rodzajową, a
więc należy do gatunku, jakiego dotąd w Italii nie znano. Obraz Caravaggia nie
jest ani narracyjny, ani literacki. ArtystÄ™ mniej interesuje to co siÄ™ dzieje,
lub też dziać się będzie, a bardziej same typy np. wróżka w białym turbanie. Na
ostatnich obrazach Caracaggia wszystko zanurzone jest w mroku, jakby cała akcja
toczyła się w głębokiej, ciemnej piwnicy. Jedynie jaskrawe boczne światło
efektownie wydobywa postaci z owej ciemności, przyczyniając się do zawartości
kompozycji. Pod koniec życia Caravaggio zaczyna tworzyć obrazy, w których
ciemność zwycięża światło. Przykładem tego może być Madonna Różańcowa oraz
Smierć Maryii. Twórczość Caravaggia najpełniej wyraziła zmianę upodobań i chęć
przezwyciężenia manieryzmu. Malarstwo włoskie XVIIw nie dotrzymywało kroku
większości innych współczesnych szkół europejskich: najwięksi malarze
siedemnastowieczni nie przynależą do włoskiej szkoły. Lecz właśnie we Włoszech
dokonuje się w tym czasie przełom, który stanie się podstawą rozwoju całego
zachodnioeuropejskiego malarstwa nowożytnego. Pojawia się dążenie do
wypowiadania w obrazie osobistych wrażeń artysty. W tym celu obierano szczególny
punkt widzenia, pewien określony układ postaci, które zwrócone do widza plecami
zdają się go zapraszać, aby sam wkroczył do obrazu. Sposób malowania nabiera
swobody. Malarzy XVIIw interesuje zjawisko zmiany barw w zależności od
oświetlenia i usiłują znależć na tej właśnie drodze jakąś ogólną tonację. Dzięki
Caravaggiowi malarstwo oparte na zasadzie światłocienia zyskuje powszechne
uznanie, którego nie osiągnięto nigdy wcześniej na przestzrenii całych dziejów
sztuki. Największe zasługi położyła siedemnastowieczna sztuka włoska w
dziedzinie architektury i na tym polu wysunęła się w tym okresie na czołowe
miejsce w Zachodniej Europie. Szczególną uwagę przywiązywano do budownictwa
sakralnego. Przeobrażenie stylistyczne dostrzegamy przedewszystkim w
ukształtowaniu fasady. Kolumny i ciężkie gzymsy dają na ścianie różnorodną grę
świateł i cieni, wywołując efekt głębi. Stylowi architektury XVIw odpowiada
włoska muzyka z epoki Palestriny. W XVIIw zaczyna się poszukiwanie harmomii
doskonałej. Każdy głos wykonuje swoją partię, choć jednocześnie współbrzmi z
głosami innych partii. Rozpowszechnia się coraz bardziej muzyka organowa.
Powstają oratoria i opery, z pełnym wyrazu śpiewem solowym przy akompaniamencie
instrumentów. Historia sztuki nadała siedemnastowiecznej muzyce nazwę barokowej.

Rozpoczęta przez Barmantego i prowadzoną dalej przez Michała Anioła budowę
kościoła Św. Piotra ukończył rzymski architekt Maderna. Wprowadził on dość
znaczące zminay, polegające na tym, że np. do części z kopułą dołączono część
podłużną oraz wielki przedsionek. Dzięki temu kościół stał się przestronniejszy,
lepiej odpowiadający swemu przeznaczeniu. W porównaniu z architekturą
szesnastowiecznÄ… wszystkie formy nabierajÄ… mocy, rytm zaÅ› odznacza siÄ™
majestatycznym umiarem. Powierzchnia ściany staje się prawie niewidoczna. Nad
attyką ustawiono posągi, które przerywają podziały horyzontalne. Liczne place
rzymskie uzyskały swój kształt architektoniczny w XVIIw. Piazza Navola jest
owalem z trzema ogromnymi fontannami pośrodku. Na Piazza Trevi olbrzymia
fontanna ozdobiona jest wspaniałymi rzeżbami i ukazuje oczom zwiedzających
niezrównany widok. W wymienionych placach podkreślano nadmierne efekty czysto
wizualne. Tak zwarte zespoły architektoniczne nie powstawały w Europie od czasów
średniowiecza. W porównaniu z sytuacją w budownictwie sakralnym zewnętrzny
wygląd zamku barokowego nie różni się zbytnio od pałacu renesansowego,
przetrwały tam formy wyrażnie surowe. Na jego planie dostrzegamy, że
poszczególne pomieszczenia grupują się wokół owalnej sali głównej. W
przeciwieństwie do spokojnych, zamkniętych i zaokrąglonych komnat pałacu
renesansowego, architekci epoki baroku budują długie amfilady i łączą wspaniałe
sale w imponujące ciągi, ukazując widzowi jednolity, płynny rytm uroczystego
ruchu, który z jednej sali przenosi się do następnej. Obok rzymskich,
szczególnie piękne są położone na zboczach pagórków pałace genueńskie. Mają one
na wpół ciemne przedsionki, jasne, otwarte dziedzińce z widocznymi za nimi
ogrodami. Najpiękniejsze dzieła architektury XVII wieku to podmiejskie palazzi
czyli luksusowe wille rzymskich magnatów. Powstawały na zamówienie właścicieli,
spragnionych życia w beztrosce i bogactwie, a także dzięki bujnej wyobraźni
budowniczych. Najwybitniejszymi architektami XVII wieku byli Lorenzo Bernini i
Francesco Boromini. Byli oni rówieśnikami i często ze sobą współpracowali,
niekiedy na zamówienie tego samego zleceniodawcy. Jednak ich dzieła znacznie
różnią się od siebie i każde nosi indywidualne piętno swego twórcy. Od swojej
epoki wziął Bernini zamiłowanie do pozorów zewnętrznych i do przepychu. Artysta
ju Żył życia cieszył się uwielbieniem i sławą. i p szczęśliwie i w dobrobycie.
Miał wielu uczniów i kierował dużą pracownią wykonującą liczne zamówienia.
Służąc przez wiele lat stolicy apostolskiej, Bernini musiał zadowalać kaprysy
licznych papieży, którzy w owym czasie kolejno po sobie następowali. Niewiele
gmachów wzniósł samodzielnie od fundamentów, za to bardzo często przerabiał lub
wykończał budowle już rozpoczęte, przejawiał przy tym niespożytą inwencję i
zręczność. Należał do mistzrów dekoracj, jacy wówczas byli potrzebni na każdym
dworze.
Twórczość Berniniego rozpoczyna wielkie cyborium z ołtarza kościoła Św. Piotra.
Kręcone kolumny z brązu, które niczego niemal nie podtrzymują , działają w
niearchitektoniczny sposób. Głównym dziełem Berniniego jest plac przed kościołem
Św. Piotra. Jest on owalny, w samym środku stoi kolosalny obelisk, po obu jego
stronach znajdują się dwie fontanny. Cały plac otacza ogromna dwuszeregoea
kolumnada. Pierwotnie ów owal miał się skończyć długim portykiem w miejscu
obecnego przejścia. Sam plac robi wrażenie rozległego, część przed kościelną
fasadą nieco się wznosi i rozszerza, potęgując tym odczucie dali.
Najważniejszym samodzielnym dziełem Berniniego jest kościółek San Andrea al
Quirnale. Nieskazitelny ład tej budowli, jej prostota wiążą się z tradycją
palladyńską: we wnętrzu chciał osiągnąć doskonałość Panteonu, lecz jako artysta
XVII wieku dał dynamicznym formom więcej miejsca, niż im pozostawiono w
renesansie. Wnętzre San Andrea jest poprzecznym owalem, podobnie jak plac przed
kościołem Św. Piotra, i kształt ten czyni je bardziej rozległym. Otwarte risze
kaplic kościelnych ujęte są w wielkie kolumny, ołtarz o przerwanym gzymsie, z
posągiem Św. Andrzeja unoszącego się w obłoku, przypomina fasadę kościoła.
Francesco Boromini był skrajnym przeciwieństwem spokojnego, zrównoważonego
Berniniego. Siłą wyobraźni górował nad swym wielkim rówieśnikiem, lecz żył
zawsze samotnie, był nitowarzyski i szorstki. Był nizrównoważony i łatwo się
uosił. Jednym z jego wczesnych dzieł było Oratorio di San Filippo Neri, należy
ona do popularnego rzędu fasad dwukondygnacyjnych w typie kościoła Gesu.
Wklęsłym gzymsom przeciwstawił wypukłość w samym środku elewacji, a zaokrąglenie
balkonu wzmocnił efektem znajdującej się wyżej konchy. W historycznym rozwoju
form okiennych ujawniają się wyraźnie poglądy architektów z poszczególnych epok.
W okresie antycznym niemal nie uznawano okna za pełnowartościowy motyw
architektoniczny: był to po prostu otwór w murze, co nawyżej zaznaczony skromnym
obramowaniem. W gotyku i renesansie francuskim okna stajÄ… siÄ™ tworami
samodzielnymi. Boromini swobodnie interpretował owe tradycyjne typy. Już w
oknach Palazzo Barberini zwieńczenie okna zdaje się uniezależniać od płaskiej
ściany i okiennego obramowania. Forma architektoniczna wyciąga się, wzbogaca,
narasta.
Dla Berniniego i Borrominiego budowla stanowiła jedność różnorodnych i
skontrastowanych brył. Wielu innych jeszcze architektów włoskiego baroku
wykazało w Rzymie swoje talenty np. Pietro da Cartone czy Carlo Fontana.
Polska bardzo silnie przeżyła architekturę barokową. Kościół Św. Piotra i Pawła
w Krakowie był pierwszą jezuicką świątynią z kopułą i bezwieżową fasadą na wzór
rzymski. Na południową Polskę, na Podole, dalej na ukrainę i na Litwę
oddziaływał silnie barok włoski, właśnie wskutek budownictwa jezuickiego.
Inaczej było w Warszawie w XVIIw, w nowej stolicy, gdzie powstały liczne pałace
wzorowane na architekturze Paryża i Wersalu, a póżniej za Sasów, na
architekturze barokowej Drezna. Do nawspanialszych dzieł barokowych w Polsce
należy pałac Jana III w Wilanowie pod Warszawą oraz pałac w Radzyniu Podlaskim.
Obie wojny światowe zniszczyły wiele z tych zabytków, ale i to, co zostało,
pozwala stwierdzić, że barok silnie związany jest z naszą kulturą. Świetnym
przykładem może być kościół Św. Anny w Krakowie. Obok Warszawy i Krakowa bogatym
miastem w zabytki barokowe jest Gdańsk, wyraźnie wzorowane na budowlach
niederlandzkich. Gdański barok zaznaczył się także w przemyśle artystycznym
m.in. w słynnych meblach gdańskich, wyrabianych nad Bałtykiem dla Polski. W
okresie baroku, za czasów Stanisława Augusta zaczyna się nasze malarstwo
narodowe. Na czele wszystkich malarzy polskich stanął włoch Marcello
Bacciarelli, nadworny malarz Stanisława Augusta i Francuz Piotr Norblin, malarz
Czartoryskich. Ich dzieła miały znaczący wpływ na dalszy rozwój kultury
polskiej.

Źródła:
- Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, tom 1, W-wa 1995 wyd.1
- Maria Rzepińska
“Siedem wieków malarstwa europejskiego wyd.2, WrocÅ‚aw 1986
- Karol Estreicher
“Historia sztuki w zarysie" PWN W-wa 1982
- Michał W. Ałpatow
“Historia sztuki 3" W-wa 1968.