barok006aangelsa

Temat: Barok szlachecki, sarmacki i dworski (różnice).

Wacław Potocki (1621-1696) pochodził ze średniozamożnej szlachty, wykształcenie
zdobył przy zborze ariańskim w Raciborzu. Pod groźbą edyktu z 1658 r.,
skazującego arian na wygnanie, przeszedł na katolicyzm, lecz mimo to pozostał
wierny swemu wyznaniu i skutecznie pomagał swoim współwyznawcom, za co cierpiał
(sądy i środowisko szlacheckie). O prześladowaniu arian mówi jego wiersz "Kto
mocniejszy, ten lepszy": "Temu nieborakowi wsi wzięły kaduki Czemuż to? - Bo źle
wierzył". Potocki piętnuje w swojej twórczości wady narodowe. Elementy takie
można znaleźć w utworach "Ogród fraszek" (1800 utworów różnej wielkości i
różnorodnej treści). W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne,
społeczne, obyczajowe, moralne. Piętnuje wady ustroju politycznego Polski, a
więc anarchię, bezprawie, złotą wolność, prywatę, brak ochrony granic, słabość
pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. Te ostatnie wady spotkały się z
ostrą krytyką poety w wierszu "Pospolite ruszenie", w którym nieszczęsny dobosz
usiłuje bez skutku obudzić smacznie śpiącą szlachtę i zmusić ją do podjęcia
walki. Nasłuchawszy się wrzasków i obelg mocno niezadowolonej braci "rycerskiej"
- "widząc, że go zgoła nikt nie słucha, poszedł i sam spać". W "Zbytkach
polskich" z gorzką ironią mówi o przepychu, w jakim żyje szlachta polska, gdy
tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy - "O tym szlachta, panowie, o
tym myślą księża, choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża". Tytuł
kolejnego utworu - "Polska nierządem stoi" - jest sam w sobie oskarżeniem. Nikt
nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, występki możnych uchodzą płazem,
człowiek prosty i biedny "z serdecznym dziś płaczem z dziatkami cudze kąty
pociera tułaczem". Inne wielkie utwory to: "Wojna chocimska", "Moralia".
Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) pochodził z rodziny związanej z arianizmem, ale
po przejściu na katolicyzm zachował tylko powierzchowne cechy dawnej ideologii.
Dzięki zręczności dworaka i sprzyjającym okolicznościom, piął się szybko po
szczeblach kariery politycznej. Dwór królewski Jana Kazimierza, z którym był
związany, stanowił ośrodek nie tyle życia umysłowego, co towarzyskiego. W
atmosferze salonów i flirtów mógł powstać tylko taki styl, który wyrażał
błyskotliwość, elegancję i kunszt artystyczny, a pomijał ważne zagadnienia
życia. W twórczości Morsztyna przejawiło się to w błahości treści przy
równoczesnym przeroście nagromadzonych przenośni, porównań i innych figur
poetyckich (wyliczenia, stopniowania, powtórzenia, kontrasty i paradoksy).
Zebrał swe wiersze w zbiorach "Kanikuła albo psia gwiazda" i "Lutnia". Znaczna
większość utworów była o tematyce miłosnej. Nie chodzi w nich jednakże o proste
wypowiedzenie uczuć do ukochanej. Są to wiersze będące wyrazem flirtu, który
odznacza się dworską elegancją i salonowym dowcipem. W "Bierzmowaniu" liczne,
coraz ciekawsze wyliczenia wdzięków i czarów pięknej Jagnieszki prowadzą do
konkluzji, że jest ona nie tyle dziewczyną, co raczej ogniskiem, które spala
swym żarem zakochanego w niej mężczyznę. "Na kwiatki" - to urocze cacko
poetyckie, gdzie autor zazdrości zerwanym kwiatom, gdyż wplecione we włosy jego
ukochanej będą mogły być bliżej z nią niż on sam. "Do trupa" to najgłośniejszy
sonet Morsztyna. Na zasadzie rozwiniętego porównania ukazuje najpierw poeta
podobieństwo zakochanego do trupa. Następnie posługując się kontrastem zestawia
spokój zmarłego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyciągnąć zaskakujący
wniosek, że lepiej być trupem niż kochać bez wzajemności. W "Niedostatku"
znajdziemy ironiczną uwagę na temat rozsądku i powagi kobiet. Poeta wylicza
szereg zjawisk, które nigdy nie miały miejsca, ale podejrzewa, że prędzej stać
się one mogą rzeczywistością "niźli będzie stateczna która białogłowa". Inny
charakter ma "Pieśń w obozie pod Żwańcem". Widać w niej pewien przebłysk
patriotyzmu, rzadko dochodzący do głosu pod piórem typowego poety dworskiego. Do
ogółu szlacheckiego odnosił się poeta raczej z pogardą, wyraźnie dającą się tu
odczuć, bo do szlachty silniej przemawia "natocz albo nalej" niż głos wodza
wzywającego do walki z wrogiem. Morsztyn tłumaczył także tragedie francuskie
Piotra Corneille'a. J. A. Morsztyn, choć nie wniósł wielu wartości ideowych na
miarę potrzeb ówczesnej Polski, dbał jednak o piękno form poetyckich, wzbogacał
je, podnosił na wysoki poziom artyzmu i stąd jego wiersze są cenną zdobyczą
literatury polskiej.
Jan Chryzostom Pasek (1636-1701) znany jest z "Pamiętników", przedstawiających
fakty w sposób żywy i barwny. Część pierwsza "Pamiętników" dotyczy wojennych
doświadczeń Paska. Ciekawie wypadł tu obraz szlachcica-żołnierza. Walczy on na
ogół dzielnie, ale można podejrzewać, że zapału do walki dostarcza mu nie tyle
miłość do ojczyzny, ile ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Ciekawość i
żądza przygód są też prawdopodobnie przyczyną udziału Paska w wyprawie do Danii.
W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor skupia uwagę na własnych
przygodach, wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i uczestnika tych wydarzeń.
Zaskakuje też współczesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych
czasów. Posłuszny nakazanym przez Kościół postom, jałmużnom i odpustom, nie brał
ich sobie głęboko do serca, skoro nie zmieniały jego obyczajów i nie łagodziły
stosunku do człowieka, nad którym był górą. Głośny opis mszy świętej, do której
służył Pasek mając ręce zbroczone krwią wrogów, jest tego dowodem.
Ksiądz-celebrant uświęca to barbarzyństwo słowami: "nie wadzi to nic, nie
brzydzi się Bóg krwią rozlaną dla imienia swego". "Pamiętniki" zawierają również
szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor
myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niedolę chłopa uważa za
naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej
klasy i tylko szlachtę uważa za godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne
szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści materialne. Wystarczy
przypomnieć znakomity fragment "Pamiętników", w którym Pasek opisuje swe zaloty
do Anny Łąckiej. Bardziej przypominają one układy handlowe niż wyznania miłosne.
Utwór pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazującym na
gawędziarskie talenty autora, nasycony anegdotami i przysłowiami. Szczególnymi
wartościami wyróżniają się opisy batalistyczne.