SZTUKA STAROŻYTNEGO EGIPTU
Rozwój sztuki starożytnego Egiptu, obejmuje okres od czwartego tysiąclecia p.n.e. do IV wieku naszej ery.
Całą epokę cechowała jedność artystycznych form, ciągłość rozwoju oraz funkcja służebna wobec władców i religii.
Sztuka pomagała w utrzymaniu i utrwalaniu ustalonego porządku społecznego. Najważniejszą jej cechą jest
wytworność, dużą wagę przywiązywano do czystości linii, harmonii kształtu, równowagi kompozycji, gry kolorów.
Jest spójna i jednorodna, oscyluje między innowacją a konserwatyzmem, najlepsza, gdy w państwie istnieje
despotyzm, w którym sztuka pełni rolę propagandową.
Chronologia:
- okres predynastyczny - 3500 - 3200 p.n.e.
- okres wczesnodynastyczny (tynicki) I-II dyn. - 3200 - 2680 p.n.e.
- Stare Państwo III-VI dyn. - 2680 - 2180 p.n.e.
- I Okres Przejściowy VII-X dyn. - 2180 - 2130 p.n.e.
- Średnie Państwo XI-XII dyn. - 2130 - 1780 p.n.e.
- II Okres Przejściowy XIII-XVII dyn. - 1780 - 1560 p.n.e.
- Nowe Państwo XVIII-XX dyn. - 1560 - 1080 p.n.e.
- III Okres Przejściowy XXI-XXX dyn. - 1080 - 304 p.n.e.
- okres ptolemejski - 304 - 30 r. p.n.e.
- okres rzymski 30 r. p.n.e. - IV w n.e.
Okres predynastyczny
Najstarsze zachowane szczÄ…tki osad i cmentarzyska pochodzÄ… z okresu predynastycznego, czyli z czwartego
tysiąclecia p.n.e. Zostały odnalezione w pobliżu miejscowości Merimde (w południowo-zachodniej części delty Nilu),
Fajum, Badari, Omami, Amra i Gerza. Domy Egipcjan wznoszone w tym czasie to szałasy z trzciny i papirusu, póz
niej
z rzecznego mułu na szkielecie z drewna. Odnalezione groby mieszkańców osad najczęściej miały owalny kształt,
ściany i stropy wzmocnione drewnem i matami. Zmarłych grzebano w pozycji skurczonej, z głową skierowaną
na południe i twarzą zwróconą na zachód. Informacji o życiu codziennym dostarczają odnalezione w grobach
naczynia, ozdoby, narzędzia pokryte malowidłami i płaskorzez
bami oraz malowidła ścienne, np. malowidło
w grobowcu w Hierankopolis (stolica ówczesnego Górnego Egiptu), które cechuje chaotyczność i brak spójnej
kompozycji, postacie ludzkie i zwierzęce są ujednolicone - niczym znaki pisma, twarze i nogi z profilu - tors en face,
sceny jakby myśliwskie, walka, prócz tego łodzie i wojownicy. Jest to wczesna próba uchwycenia motywów życia
codziennego. Przykładem narzędzia jest nóż z Gebel el-Arak z wypracowanymi zasadami reliefu: czysta linia,
precyzyjny rysunek postaci, rytmika i doskonała kompozycja.
Okres wczesnodynastyczny
Najstarsze grobowce władców oraz dostojników, nazywane mastabami, składały się z części naziemnej i podziemnej.
Były orientowane i miały kształt trapezoidalny, a ich prostokątna podstawa była usytuowana dłuższą osią na kierunku
północ-południe. W części podziemnej znajdowały się komory. Mastaby wznoszone były zazwyczaj z suszonej cegły
(z czasem będą budowane z kamienia), a powierzchnię zabezpieczano cienką warstwą wapna. Ukośny kształt mastab
tłumaczy się naśladownictwem ścian domów budowanych z mułu, który miał tendencje do osuwania się i tworzenia
w ten sposób lekko skośnych powierzchni. Strona zewnętrzna dzielona była pionowymi framugami na wnęki. Układ
wnęk najprawdopodobniej odpowiadał rozmieszczeniu komór wewnątrz mastaby. U wejścia do mastab ustawiane były
stele. Najstarsze wykonane są z wapienia, póz
niejsze z twardszych kamieni. Motyw zapisu imienia króla, zwany
"imieniem Horusowym" pojawił się w okresie pierwszej dynastii. Stele póz
niejsze majÄ… bardziej rozbudowanÄ…
dekorację. Zmarły przedstawiany jest w pozycji siedzącej, przy stole zastawionym kromkami chleba, z dzbanami
ustawionymi pod nim. Na steli wypisywana jest lista ofiar, które zmarły otrzymuje w podróż w zaświaty. Ważnym
elementem wyposażenia grobowców były posągi oraz figurki tzw. uszebti, odgrywające rolę opiekunów
i pomocników zmarłego. Posągi pokryte były licznymi hieroglifami. Zawierały one informacje o przedstawionej
postaci, modlitwy, zaklęcia itp. Zwyczaj ten był kontynuowany przez cały okres trwania cywilizacji egipskiej.
Do ciekawych znalezisk tego okresu należy paleta Narmera  przedmiot o charakterze użytkowym, dworskim (być
może paleta służąca do tworzenia barwników do makijażu) a jednocześnie dowód na połączenie Dolnego i Górnego
Egiptu. Jest to pierwsze zachowane wyobrażenie postaci znanej z imienia, bogate w szeroką gamę symboli (insygnia
władzy, obecność Horusa pod postacią sokoła jako boskiego opiekuna, zabijanie wroga jako rytuał który nakazuje
zdjęcie sandałów), przy jednoczesnej jasności i porządkowi kompozycji (układ pasowy, podkreślona hierarchizacja,
wyszczególnienie najważniejszych scen). Zabytek jest jednym z pierwszych przykładów pojawienia się kanonu
w oddaniu postaci faraona oraz innych postaci (głowa, ręce i nogi profilem, oko, tułów en  face, przy czym faraon
najbardziej sformalizowany, postaci mniejszej rangi przedstawione są z większą swobodą).
Stare Państwo
Rozwój sztuki nastąpił w Memfis w okresie trzeciej dynastii. W budownictwie na szeroką skalę zaczęto
używać bloków kamienia wapiennego i granitu. W początkowym okresie monumentalna architektura naśladuje formy
wypracowane przez budowle wznoszone z cegły i drewna. Pojawiają się nowe rozwiązania - piramidy. Cegła i drewno
używane były nadal, lecz tylko przy budowie pałaców, domów mieszkalnych. To zróżnicowanie materiałowe
tłumaczy szczątkowe zachowanie budowli mieszkalnych tego okresu. Starożytne Memfis nie zachowało się. Pozostała
natomiast zbudowana w pobliżu (w Sakkara) nekropola, nad którą dominuje zachowany do naszych czasów,
monumentalny grobowiec króla Dżesera (Dżosera)- z pierwszą piramidą schodkową zbudowaną w Sakkarze około
2650 p.n.e. przez budowniczego Imhotepa. Ta monumentalna budowla kamienna stanowi część kompleksu
grobowego, złożonego z samej piramidy, zbudowanej z sześciu segmentów w kształcie mastab, umieszczonej
w północnej części kompleksu, oraz otaczających ją kaplic i dziedzińców o różnym przeznaczeniu. Mastaba była
rozbudowywana nie tylko wzwyż, ale i w wymiarach poziomych. Magazyny, w których umieszczano wyposażenie
grobowe, zostały umieszczone w podziemiach oraz w przylegających do piramidy zabudowaniach. Teren wokół
piramidy został tak zagospodarowany, aby stworzyć miniaturę stolicy, iluzję budowli niezbędnych do życia faraonowi
- taki kompleks zabudowy sepulkralnej lub kultowej nazywamy temenosem. Zbudowano tam min. dziedziniec
z podium, aby król mógł świętować kolejne rocznice panowania, postawiono szereg kaplic-symboli świątyń całego
Egiptu, umieszczono miniatury pałaców królewskich. Najważniejsza po piramidzie jest świątynia grobowa, w której
przygotowywane było ciało faraona do wiecznego spoczynku, w niej również rozpoczynano rytuał przejścia duszy
w zaświaty. Zespół grobowy ozdobiono licznymi posągami. Wewnątrz zamurowanej komory (zwanej serdabem)
umieszczono posąg samego króla Dżosera w postawie siedzącej. Król, przez otwory w ścianie, mógł obserwować
składane ofiary. Postać króla, odziana w odświętne szaty zajmuje miejsce na tronie. Serdab stał się odtąd
nieodzownym elementem większości grobowców, chociaż pojawiały się różnice w przedstawianiu pozy faraona -
mógł być również przedstawiany w pozie stojącej. W części grobowców ciało faraona odnajdywano ukryte w obrębie
grobowca, poza sarkofagiem, który staje się wówczas sarkofagiem pozornym  cenotafem.
Począwszy od piramidy Dżosera można zauważyć początek procesu ewolucji kształtu piramidy. Nie do końca
jest jasny dalszy rozwój budownictwa grobowego za czasów trzeciej dynastii. Grobowce następców Dżosera
zachowały się w bardzo złym stanie. Powszechnie przyjmuje się, że kolejnym etapem była piramida romboidalna,
czyli o załamanej linii profilu. Teoria ta wynika z kształtu piramidy Snofru w Dahszur. Badania archeologiczne
wykazały, że budowla w trakcie wznoszenia została mocno zarysowana. Prace na pewien czas zostały przerwane. Po
ich wznowieniu zmieniono kąt nachylenia ścian, tym samym zmniejszając wysokość piramidy. Wyniki tych
obserwacji oraz fakt wybudowania drugiej piramidy, już o regularnym kształcie i kącie nachylenia ścian podobnym do
górnej części pierwszej piramidy, dały powód do wysnucia teorii o prawdopodobnym dążeniu do doskonalszego
kształtu, wzorowanego na mitycznym piramidonie  miejscu stworzenia świata wg mitologii egipskiej. Sam
piramidon stał się w regularnych piramidach symbolicznym i konstrukcyjnym szczytem z wyrytym imieniem
horusowym faraona. Piramida czerwona to z kolei najstarsza zachowana klasyczna piramida, czyli w kształcie
ostrosłupa. W czasach Snofru zwana była "Ta-która-jawi-się-błyszczącą". Swoją współczesną nazwę zawdzięcza
różowej barwie bloków miejscowego kamienia, z których została wzniesiona. Niegdyś pokryta była również białym
oblicowaniem wapiennym, dobrze odbijającym światło słoneczne, stąd też jej staroegipska nazwa. Podobne
oblicowanie będą po niej otrzymywały również następne piramidy. Fundamenty pod jej budowę położono w 29 roku
panowania Snofru. Po ukończeniu obie piramidy Snofru w Dahszur, A
amana i Czerwona, stały się największymi
budowlami Egiptu aż do czasu wybudowania piramid w Gizie. W niej właśnie po śmierci złożono doczesne szczątki
władcy.
Kolejne piramidy powstały już jako regularne. Do najwspanialszych przykładów takich budowli należą
piramidy: Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa w Gizie. W pobliżu znajduje się inny wspaniały zabytek tego okresu 
Sfinks  strażnik świata zmarłych o ciele lwa i głowie faraona, będący pierwszą monumentalną rzez
bą Egiptu. Cały
kompleks jest największym grobowym temenosem w Egipcie, ze świątyniami grobowymi, mastabami, magazynami
na przedmioty niezbędnymi faraonom w zaświatach. Piramidy Cheopsa i Chefrena są ostatnim etapem ewolucji
kształtu i rozmiaru piramidy. Podczas panowania kolejnych władców budowle grobowe nie miały już tak ogromnych
rozmiarów. Możliwe, że przyczyniło się do tego osłabienie potęgi władców kolejnych dynastii. Po upadku szóstej
dynastii nastąpiło rozbicie państwa na szereg mniejszych państewek (tzw. pierwszy okres przejściowy). Wraz
z upadkiem państwa nastąpiło zahamowanie rozwoju sztuki, w tym i architektury. Grobowce oraz temenosy
planowano wg ściśle określonych reguł zwanych kanonem. W okresie Starego Państwa utrwalił się również kanon
kompozycji i sposobu przedstawiania w rzez
bie postaci, obowiązujący z małymi wyjątkami, przez cały okres rozwoju
sztuki starożytnego Egiptu. Ścisłe przestrzeganie wymogów kanonu wymusiło wysoki i wyrównany poziom
artystyczny w starożytnym Egipcie. Kanon dotyczył:
żð królowie przedstawiani byli jako osoby w ponadczasowej mÅ‚odoÅ›ci, atletycznej budowie,
w pozycji siedzącej lub kroczącej, z dłońmi zaciśniętymi w pięść, były to postacie
o najwyższym wzroście , materiał musiał wyróżniać się trwałością (diorytowy posąg
Chefrena, Triada Mykerinosa). Prezentowane obok żona, córka, to osoby znacznie
niższe rangą niż wymagałoby pokazanie naturalnej różnicy; w przedstawieniach wysoko
urodzonych osób już można zauważyć większą swobodę  gesty, indywidualne cechy,
materiał gorszego gatunku, częstym zjawiskiem inkrustacja (Książę Rahotep (najwyższy
kapłan w Heliopolis) i jego żona Nofret); urzędnicy - przedstawiani byli bardziej
swobodnie, z cechami dokładniejszego realizmu, w scenach stanowiących wizytówkę
wykonywanego przez nich zawodu (Wójt z Sakkara, Skryba z Sakkara); lud  zawsze w
ruchu, przy pracy (Kobieta warzÄ…ca piwo); przedstawienia zwierzÄ…t w malarstwie
i reliefie ociera się o naturalizm (Gęsi z mastaby Nefermaat w Meidum);
żð w pÅ‚askorzez
bie, malarstwie i w rysunku postać przedstawiana była zgodnie ze stałymi
zasadami: głowa i kończyny z profilu, barki i oko en face (frontalnie), biodra w ujęciu 3/4
- była to metoda ujmowania człowieka z kilku perspektyw jednocześnie, w przekonaniu,
że żaden ważny szczegół nie ujdzie w ten sposób uwagi patrzącego. Egipcjanie potrafili
przedstawić postać człowieka w dowolnym oglądzie, ale odstępstwa od obowiązującej
zasady czyniono tylko wyjątkowo, w odniesieniu do obcokrajowców lub ludzi niższego
stanu;
Średnie Państwo
Ponowne zjednoczenie Egiptu było dziełem książąt tebańskich, zatem to Teby (Luksor) stały się centrum
politycznym i kulturalnym Egiptu. Pomimo powrotu do wzorów klasycznych, architektura i rzez
ba Egiptu różnią się
od tych z poprzedniego okresu. Zaniechano budowy mastab, kontynuowano wznoszenie piramid z cegły i kamienia
oraz rozwinięto budowę grobowców kutych w skale. Przykładem grobowców kutych w skale jest grobowiec króla
Mentuhotepa (władcy, który ponownie zjednoczył Egipt), wybudowany w Deir el-Bahari, w tej samej dolinie,
w której póz
niej powstał sławny grobowiec królowej Hatszepsut. Grobowiec króla Mentuhotepa zbudowany jest
z dwóch rozległych tarasów będących świątynią grobową. Tarasy, połączone ukośną rampą, obiegały portyki
z filarami. Świątynia przylegała do ściany masywu skalnego. Przed nią, od strony Nilu, zbudowany był dziedziniec
porośnięty drzewami i ozdobiony posągami króla. Obok świątyni, po zachodniej stronie umieszczono sześć kaplic
małżonek króla i kapłanek bogini Hathor. Groby ich znajdują się na dziedzińcu. Do komory grobowej prowadził długi
korytarz. Sama komora była wykonana z bloków granitowych i ozdobiona reliefami. Zachowane fragmenty pokazują
sceny polowań na zwierzęta pustynne i ptactwo, łowienie ryb, wojny oraz obrzędy kultowe.
Inne charakterystyczne cechy architektury tego okresu to budowa miast o regularnej siatce ulic oraz wprowadzenie
nowego typu kolumn w budownictwie sakralnym, o głowicach stylizowanych na kształt otwartych lub zamkniętych
pąków papirusu, a także tzw. kolumny prodoryckie, czyli takie, których trzony nie naśladują elementów roślinnych.
Pierwsze kolumny tego typu zastosowano co prawda przy budowie piramidy Dżosera, jako kolumny kanelurowane,
ale do szerszego zastosowania doszło dopiero w tym okresie. Historia kolumny zaczęła się w Sumerze i sięga VII
tysiąclecia p.n.e. Od swych narodzin - to znaczy od wyodrębnienia się z lizeny (filar wtopiony w ścianę) lub pilastra
(lizena z bazą i kapitelem), polegającego na oderwaniu się od lica ściany - niesie pierwotne znaczenie symboliczne
pilastra. Jako element pionowy jest symbolem łączności z bogiem: to po tej linii bóstwo zstępuje na ziemię i po tej
linii wierzący wznosi swe modły do niego. W starożytnym Egipcie kolumny wywodzą się z drewnianego pnia
podpierającego dach domu. Podpora taka wspierana była na kamiennym cokole, (aby nie wgniatała się w ziemię).
Pomiędzy poziomą belką dachu a słupem umieszczano dość często dodatkową drewnianą deską, dała ona początek
abakusowi. W podobny sposób kolumny będą łączone z belkowaniem konstrukcji stropowych w okresie Nowego
Państwa. Równie szerokie zastosowanie kolumn miało miejsce w okresie Średniego Państwa w nowym typie
grobowca  grobowcach kutych w skale (Grobowiec Amenemhata I), w których dominował układ amfiladowy
(przechodni) komór grobowych, zakończony serdarem, ale z wyraz
ną swobodą w realizacji planów, w których
zauważamy inwencję architektów  nie wykształca się kanon układu pomieszczeń. W podobnych grobowcach
kolumny były wykuwane w skale, ale o tym samym wyglądzie co konstruowane.
W rzez
bie faraon w swoich przedstawieniach staje się bliższy śmiertelnym, rysy twarzy uczyniono bardziej
realnymi (tzw. portrety pesymistyczne np. Amenemhat III lub Sezostris III), pozostałe zasady kanonu pozostały bez
zmian.
Nowe Państwo
Po kolejnym zjednoczeniu Egiptu, wraz z panowaniem XVIII dynastii, rozpoczął się kolejny okres świetności
Egiptu. W tym czasie panowanie Egipcjan zostało rozszerzone na sąsiednie terytoria. Stolicą imperium były Teby,
które w tym czasie przeżywały swój największy rozkwit.
W architekturze wykształcił się monumentalny kanon świątyń egipskich. Wybudowane wcześniej świątynie
są rozbudowywane na szeroką skalę. Zdarza się, że wcześniejsze fragmenty są burzone, a odzyskany materiał
wykorzystywany jest ponownie. Do świątyń prowadzą monumentalne aleje procesyjne z szeregami posągów sfinksów
ustawionych po obu jej stronach. Wejście na dziedziniec obramowane jest z dwóch stron potężnymi pylonami -
wieżami o prostokątnej podstawie, wznoszonymi parami, zwężającymi się ku górze. Pomiędzy pylonami znajdowało
się wejście na dziedziniec świątyń. Dalej mogli wejść tylko kapłani i dostojnicy. Pylony stały się tym samym
wizytówką świątyń. Pokrywano je bogatymi reliefami opowiadającymi o czynach faraonów zwyciężających wroga
i oddających cześć bogom. Przed pylonami ustawiano potężne posągi faraonów. Za pylonami rozpościerał się
obszerny czworokątny dziedziniec, otoczony portykami. Było to miejsce odprawiania publicznych ceremonii (lud
obserwował je z placu przed pylonami). W głębi budowano zazwyczaj salę hypostylową, za nią salę ofiarną
z ołtarzem) i salę pojawień. W drzwiach sali pojawień ukazywał się posąg bóstwa w tzw. barce kultowej (była to
przenośna łódz
, często bogato ozdobiona, z wizerunkami bóstwa na rufie i dziobie, np. głową barana - Amon, głową
sokoła - Re). Za salą pojawień znajdowało się sanktuarium - adyton, w którym przechowywano posąg bóstwa,
oświetlony za pomocą świetlika. Można w kanonie poszczególnych części świątyni zaobserwować gradację światła,
przez dziedziniec, salę hypostylową, salę na barkę w której światło było już bardzo znikome aż po oświetlony posąg
bóstwa  taki układ miał spotęgować religijne przeżycie Egipcjanina, który dostąpił zaszczytu wejścia do świątyni.
W świątyniach Amona ustawiano na dziedzińcach oraz przed pylonami obeliski - pomniki w formie wysokiego,
smukłego, najczęściej o czworobocznej podstawie, słupa, wykonane z jednego bloku skalnego. Zakończenie słupa ma
formę ostrosłupa, często obitego złotą blachą. Obeliski symbolizowały dom Amona  Ra. Na dziedzińcach ustawiano
w portykach kolumny, podobnie w salach hypostylowych. Przez tak szerokie zastosowanie kształt i forma kolumny
ewoluuje. W architekturze pojawiajÄ… siÄ™ kolumny:
- palmowe  o cylindrycznym trzonie i głowicy w kształcie 9 liści palmowych
- lotosowe  o trzonie naśladującym kilka (4 lub 6) połączonych łodyg lotosu zakończonych zamkniętym lub otwartym
kwiatem
- papirusowe  o trzonie zbudowanym z pęku (6 lub 8) łodyg i kapitelu naśladującym zamknięty lub otwarty kwiat
papirusu,
oraz kolumny majÄ…ce charakter antropomorficzny:
- hatoryckie  których ozdobą były wizerunki twarzy bogini Hathor zwrócone na cztery strony świata,
- filary lub kolumny ozyriackie  których istotę trzonu stanowi rzez
ba lub półrzez
ba przedstawiająca Ozyrysa, często
stylizowanego na przedstawienie panujÄ…cego faraona.
Na trzonach kolumn egipskich umieszczano zazwyczaj napisy z hieroglifów biegnącymi wzdłuż kanelur lub łodyg,
zdobiono je reliefami i polichromią o żywych barwach. Kolumny wykonywano zazwyczaj z kamienia
(we wcześniejszych okresach zdarzały się też kolumny drewniane lub kamienno-drewniane). Bardzo często zdobiono
je żłobkami, które biegły wzdłuż całego członu (tzw. kanelury). Trzony kolumn zazwyczaj nie były jedną bryłą,
ale składały się z połączonych czopami bębnów.
Przykłady świątyń egipskich:
- Zespół świątyń w Karnak - zespół świątyń wzniesionych w różnym czasie, poświęconych bogom tebańskim.
Centralne miejsce zajmuje największa na świecie świątynia z salą kolumnową - tzw. "Wielki Hypostyl"  świątynia
Amona-Re. Od północy przylega do niej świątynia Montu  boga wojny, a na południe położone jest sanktuarium
bogini Mut, żony Amona.
- Świątynia Luksorska - znana także jako Świątynia Narodzin Amona.
- Ramesseum  kompleks świątyń pobudowanych przez Ramzesa II w Tebach Zachodnich.
W tym też okresie utrwalił się typ świątyń grobowych, z których niektóre były kute w skale (np. Świątynia
Ramzesa II w Abu Simbel). Jednocześnie świątynie te zaczęły przybierać monumentalny, kompleksowy charakter,
dodatkowo położony w malowniczych i często objętych tradycją miejsc (jak Świątynia Hatszepsut w Deir el Bahari).
Utrwaliły się pochówki w grobowcach kutych w skale. Komora grobowa, wykuta w skale u podnóża góry, była
połączona z świątynią grobową długim, podziemnym korytarzem. Stąd rząd świątyń grobowych pobudowanych
w Tebach Zachodnich na granicy pól uprawnych (Dolina Królów i Dolina Królowych). Obok nich stawiano kaplice
kultowe, w których odbywały się uroczystości pogrzebowe. Grobowce w Dolinie, to wykute w skale kompleksy
grobowe, składające się z ciągu licznych korytarzy i sal, przy braku jednego planu który by obowiązywał w sensie
kanonu (np. grobowce Setiego I, Ramzesa II lub Tutanchamona). Ściany grobowców są ozdobione malowidłami lub
polichromowanymi reliefami, przedstawiającymi życie codzienne Egipcjan, lub wyobrażenia sądu lub życia
pozagrobowego. W stylistyce przedstawień nadal obowiązuje kanon. Jedynym odnalezionym w stanie nienaruszonym
grobowcem jest grobowiec Tutanchamona, odkryty przez brytyjskiego archeologa Howarda Cartera w 1922 r.
Za czasów panowania Amenhotepa IV  Echnatona (XIV w p.n.e.) w sztuce egipskiej wystąpił tzw. okres
amarneński (od Tell el-Amarna, współczesnej nazwy obszaru, na którym znajdują się pozostałości wybudowanej
przez Echnatona nowej stolicy państwa - Amarny). Charakteryzował się on daleko idącymi odstępstwami
od obowiązujących kanonów. Wyobrażenia osób były zgodne bliskie rzeczywistości, ukazywały niedoskonałości
nawet w przedstawieniu postaci faraona. Wizerunki Echnatona przedstawiają króla jako osobę o wydłużonej twarzy,
wąskich ramionach i szczupłych rękach, wąskiej kobiecej talii i szerokich biodrach. Taki wizerunek wg jednej teorii
podkreślić miał dążenie do naturalizmu, wg innej  ukazać faraona w sposób podkreślający jego boskość  z zarówno
męskimi jak i żeńskimi cechami. Do najbardziej znanych przykładów dzieł tego okresu należą: studium portretu
królowej Nefertiti oraz złota Maska Tutanchamona. Popiersie królowej zostało odnalezione w warsztacie
rzez
biarskim w Tell el-Amarna. Wykonana z wapienia rzez
ba świadczy o wysokim kunszcie artysty, doskonale
oddane kształty oraz zachowana polichromia podkreślają rysy królowej. Rzez
ba znajduje siÄ™ w Muzeum Egipskim
w Berlinie. Odmiennym zjawiskiem w okresie amarneński było również przedstawianie faraona i królowej w scenach
rodzajowych, z wyraz
nym podkreśleniem życia rodzinnego (np. płyty dekorujące pałac w Amarna lub przedstawienie
z tronu Tutanchamona).
Po śmierci Echnatona sztuka w czasach Nowego Państwa, jeszcze kilkakrotnie za rządów Ramessydów,
dochodziła do głosu maniera amarneńska. Jednak w sztuce egipskiej powszechnie obowiązującej nastąpił powrót
do oficjalnych kanonów.
Okres ptolemejski i rzymski
Rozpad państwa wyczerpanego długimi wojnami nastąpił za panowania ostatnich Ramessydów. Po trzecim
okresie przejściowym, w epoce póz
nej, nastąpił regres sztuki monumentalnej. Sztuka egipska zaczęła w znacznym
stopniu ulegać wpływom obcym. Kolejny okres świetności Egipt zawdzięcza Grekom, którzy byli zafascynowani
kulturą Egipcjan, próbowali zatem wskrzesić dawniejsze tradycje. Dzieła tego okresu mają wiele cech kompozycji
sztuki greckiej. Przejawia się to w malowidłach, w portretach postaci - ciało zachowuje charakterystyczny skręt,
ale twarz portretowana jest en face, przedstawiane postacie czasem noszą greckie stroje itp. Równocześnie Grecy
kontynuują rodzime tradycje. Przedstawienie postaci faraona powróciło do kanonu obowiązującego od czasu Starego
Państwa, architektura powraca do monumentalnej formy zapomnianej przez ostatni okres przejściowy (np. świątynie
w File, Edfu i Denderze). W okresie rzymskim nowością stały się portrety fajumskie  portrety mumiowe, których
największy zbiór został odnaleziony w oazie Fajum. Portrety przedstawiają popiersia zmarłych i były
przymocowywane do bandaży mumii w miejscu twarzy lub umieszczane na sarkofagach. Malowane były na deskach
lub płótnie pokrytym gipsem. Używano techniki enkaustycznej lub temperowej, a czasem łączono obie w jednym
dziele. Zmarli przedstawieni są w sposób realistyczny, co przypisuje się wpływom werystycznych portretów
rzymskich. Można jednak wyróżnić wspólne cechy fizjonomiczne: duże, czarne oczy, czarne włosy (siwizna jest
rzadka, gdyż niezbyt częste są przedstawienia osób starszych), pełne usta.
Ostatni okres w dziejach sztuki starożytnego Egiptu to zaznaczenie się silnych wpływów chrześcijaństwa,
niektóre egipskie świątynie przebudowano na kościoły. Po upadku cesarstwa rzymskiego Egiptem zawładnęła sztuka
islamu.