Mity i symbole starożytnego Egiptu
SYMBOLE W SZTUCE
STAROŻYTNEGO EGIPTU
Sztuka egipska jest pełna symboli, które w póz
niejszej sztuce są
przekształcane lub reinterpretowane. Oto jedne z najważniejszcyh.
Dolny Egipt:
Wadżet jako Wadżet-Bastet o głowie lwicy
Przedstawicielką Dolnego Egiptu jest Wadżet, przedstawiana pod
postacią atakującej kobry.
Symbolem Dolnego Egiptu jest też Biała Korona.
Biała Korona
Heraldyczną rośliną Dolnego Egiptu był papirus. Kolumny Egipskie
często są w kształcie kwiatów tej rośliny.
Papirus
Górny Egipt
Czerwona Korona
Nechbet
Nechbet przedstawiana jest jako sępica z rozpostartymi skrzydłami.
Nechbet jest symbolem Górnego Egiptu.
Razem z Wadżet tworzyła Ureusz - postać z głową sępa i tułowiem
atakującej samicy kobry.
Ureusz umieszczony był na sarkofagu i miał za zadanie odstraszać
intruzów zakłócających wieczny spoczynek faraona. Trzymała w
szponach symbol Ankh, znak wiecznego zycia.
Ankh - symbol życia
Heraldyczną rośliną Górnego Egiptu był kwiat lotosu. Symbolizował
odrodzenie, nowe życie.
Kwiat lotosu
Zjednoczony Egipt
Pszent - Podwójna Korona zjednoczonego Egiptu
Pszent na głowie Króla-Boga Horusa
Pszent (egip. Pa-sechemti - Dwie Potężne)  Podwójna Korona
władców Górnego i Dolnego Egiptu.
Powstała ona z połączenia białej, wysokiej korony Górnego Egiptu
(Hedżet) z czerwoną, niską, koroną Dolnego Egiptu (Deszeret). Z
przodu korony znajdowała się święta kobra (łac. ureusz) umieszczana
na czole jako znak boskiej ochrony, symbolizująca boginię Wadżet,
czczoną w Dolnym Egipcie, oraz sęp, symbol bogini Nechbet z Górnego
Egiptu.
Obecość symboli obu bogiń na koronie miało wyrażać opiekę bóstw z
obu królestw nad faraonem i jego krajem. Podwójna korona była
symbolem zjednoczenia całego Egiptu pod władzą faraona, widocznym
znakiem podległości obu egipskich królestw jednemu władcy.
Oczy Horusa
Oczy Horusa - lewe symbolizuje księżyc, prawe słońce
Inne symbole
skarabeusz - Chepru
Chepri (stający się)  prabóstwo egipskie, czczone pod
postacią skarabeusza. W Starym Państwie uznany za stwórcę bóstw.
W tekstach Księgi Umarłych ma związek z symboliką
zmartwychwstania. Miał tajemną moc ciągłego odradzania się.
sztuczna broda
Sztuczna broda była symbolem majestatu władców.
 Mitologia egipska
stanowi najlepsze z
ródło informacji
dotyczących wierzeń starożytnych
Egipcjan. Rozwijana była przez
okres niemalże trzech tysięcy lat i
w tym czasie zachodziły w niej
rozmaite przemiany. Jak
wiadomo, pierwotne wierzenia
egipskie obejmowały swoim
zasięgiem bardzo wielu bogów. Z
czasem zmieniano jedynie
wyobrażenia na ich temat, a te z
kolei dostosowywane były do
aktualnej sytuacji politycznej w
kraju. W zależności od potrzeb,
postacie samych bogów były
zmieniane, a niejednokrotnie
również łączone ze sobą. Dopiero w
póz
niejszym okresie, kiedy to
kultura egipska znalazła się pod
bardzo wyraz
nym wpływem
kultury hellenistycznej, powstali
tacy bogowie jak Ozyrys, Set,
Izyda oraz Horus. Starożytni
Egipcjanie wierzyli w to, że dusza
człowieka jest nieśmiertelna.
Potrzebowała jednakże ciała, ażeby
żyć w zaświatach, dlatego też
ludzkie zwłoki poddawane były
procesom balsamowania oraz
mumifikowania. Zresztą, mumie
robione były również ze zwierząt,
które w Egipcie otaczano kultem.
Faraon
Faraon była to nazwa władców w starożytnym Egipcie. Jednakże to
nie Egipcjanie ukuli tenże termin, a Grecy - miało to miejsce w
szesnastym stuleciu przed naszą erą. Samo słowo znaczyło mniej więcej
tyle, co "wielki dom". Egipscy władcy uważali siebie za bogów, którzy
to pośredniczą jedynie pomiędzy ludz
mi a niebem. Wedle wierzeń, byli
oni personifikacją Horusa - czyli Pana Niebios. Póz
niej również
zaczęto ich utożsamiać z bogiem Re. Kiedy taki król zmarł, stawał się
zaś Ozyrysem. Jego atrybutem był pszent - czyli podwójna korona w
barwach czerwonych i białych. Symbolizowała ona dwie połączone ze
sobą części egipskiego państwa, a mianowicie Górny Egipt oraz Dolny
Egipt. Oprócz pszent faraon nosił na głowie także atef (była to kolejna
korona) oraz charakterystyczną chustę w paski nazywaną nemes.
Kolejnym atrybutem władzy były pasterska laska - czyli heka oraz
bicz - czyli nechacha. Miejscem pochówku faraonów były okazałe
piramidy budowane jeszcze za życia władcy, on sam zatwierdzał plan
budowy.
Święto sed
Święto sed było jednym z najważniejszych dla starożytnych Egipcjan
świąt. Obchodzone one było zawsze z okazji trzydziestej rocznicy
objęcia przez danego władcę tronu. Nazywano je świętem odrodzenia.
Przy pomocy odpowiednich rytuałów niejako odmładzano faraona -
oczywiście, nie w sensie dosłownym, ale jak najbardziej przenośnym.
Uroczystości te miały po prostu potwierdzić jego fizyczną siłę, co z
kolei miało na celu potwierdzenie jego władzy, a ponadto lojalności ze
strony poddanych. Dodatkowo władca stawał się w wyniku tych
rytuałów wcieleniem Re. Dokładnie dzisiaj nie wiadomo, skąd
właściwie wzięła się nazwa tego święta, aczkolwiek wysoce
prawdopodobne jest to, że została zaczerpnięta od nazwy albo ogona
byczego, albo też od boga imieniem Sed. Znany nie jest także rodowód
tych uroczystości. Historia zna jedynie dwóch faraonów, za których
panowania święto sed obchodzono regularnie, a byli nimi Amenhotep
III oraz Ramzes II. Było to święto w całym kraju, organizowano uczty
oraz bawiono się.
Wieczny powrót
Wieczny powrót jest jedną z
bardziej znanych starożytnych
filozoficznych koncepcji
filozoficznych. Została ona
wymyślona przez Egipcjan, ale
przenieśli ją na swój grunt Grecy i
to oni ja bardzo rozwinęli.
Wieczny powrót zakłada to, iż
świat się ciągle powtarza i
powtarzać się będzie - i to w
nieskończoność, nieodmiennie pod
tą samą postacią. Powtarzają się
nawet najdrobniejsze szczegóły.
Kiedy świat ginie strawiony przez
ogień, odradza się dokładnie w
takiej samej formie, w jakiej istniał
poprzednio. Dla starożytnych
Egipcjan symbolem takiego
odrodzenia, a także wiecznego
powrotu był skarabeusz. Kiedy
epoka starożytności dobiegła końca,
koncepcja wiecznego powrotu
odeszła w zapomnienie. W epoce
nowożytnej powrócił do niej
Fryderyk Nietzsche, który nadał
jej nieco innego oblicza. Uznał
bowiem, iż na ten wieczny powrót
nie składa się wędrowanie dusz.
Dzieje się tak dlatego, iż byty
posiadają ciągle te same ciała
fizyczne. Pamiętać trzeba, iż w
przypadku czasu nie obowiązuje
teoria skończoności.
Teksty Sarkofagów
Teksty Sarkofagów znane są również pod nazwą Księgi Sarkofagów.
Udostępnione były dal całego społeczeństwa i stanowiły coś w rodzaju
kontynuacji oraz poszerzenia Tekstów Piramid, które to z kolei
przeznaczone były jedynie dla królewskich oczu. W Tekstach
Sarkofagów znalez
ć można różne magiczne teksty, które w ścisły
sposób powiązane były z kultem umarłych. Najstarsze z nich
datowane są na dwudziesty drugi wiek przed naszą erą - było to
jeszcze zatem za Starego Państwa. zapisywane one były w
klasycznym egipskim języku, a zatem za pomocą hieroglifów. Ich
nazwa wzięła się stąd, że teksty te były kopiowane w wewnętrznej
części sarkofagów, które należały do dostojników - nie tylko tych
najwyżej postawionych. Zwyczaj ten przetrwał jeszcze do czasów
Średniego Państwa. teksty te miały zmarłemu człowiekowi bezpieczną
i spokojną wędrówkę przez zaświaty. Oprócz tego miały ułatwić
zmarłemu odnalezienie swojej rodziny oraz bliskich, przybieranie
dowolnych postaci i zapewnienie mu dostania się do raju.
Księga Umarłych
Księga Umarłych jest to nowożytne określenie zbioru tekstów, które w
starożytnym Egipcie znane były jako Księga Wyjścia w Ciągu Dnia.
Znaczną większość wchodzących w jej skład tekstów odkryto w
pierwszej połowie dziewiętnastego stulecia - i to na zasadzie
przypadków. Poszczególne teksty rozsiane są po rozmaitych muzeach
na całym świecie. A
ącznie na ten niezwykły zbiór składa się niemalże
dwieście rozdziałów. Zawierają one bogatą ilość ilustracji, pieśni a
także magicznych tekstów - zadaniem ich wszystkich było
umożliwienie zmarłemu człowiekowi dostania się do raju. W jej
posiadanie mógł wejść każdy, kogo było stać na opłacenie pisarskich
usług, znajdowało się w niej również miejsce na wpisanie imienia
nieboszczyka. Początki tych ksiąg należy datować na okres panowania
osiemnastej dynastii. Najpierw były to suche teksty, dopiero póz
niej
zaczęto je urozmaicać za pomocą rysunków i modlitw. Stanowią one
jednocześnie niezbity dowód na istnienie w starożytnym państwie
egipskim handlu książkami.
Papirus Westcar
Papirus Westcar jest jednym z zabytków pochodzących z okresu
starożytnego Egiptu. Jakim sposobem pojawił się na rynku, tego do
dzisiaj nikt nie wie. Jego nowożytną historię datuje się na wczesne lata
dwudzieste dziewiętnastego stulecia, kiedy to w jego posiadanie wszedł
brytyjski kolekcjoner Henrie Westcar (jemu właśnie dokument ów
zawdzięcza swoja nazwę). Aktualnie podziwiać go można w berlińskim
Muzeum Egipskim, jednakże dotrwał do współczesnych czasów w
stanie mocno niekompletnym. Przetrwało tylko bowiem parę jego
ostatnich wersów. Manuskrypt ów stanowi zbiór opowiadań
dotyczących jednego z faraonów pochodzących z czwartej dynastii, a
mianowicie Cheopsa. Dokładnie zaś opowiadania te mówią o cudach.
Wiemy o istnieniu pięciu opowiadań, aczkolwiek naukowcy
przypuszczają, że ich liczba była większa. Wszystko tez wskazuje na
to, że stanowi on kopię o wiele starszego tekstu. Pierwszy raz
przetłumaczono go pod koniec dziewiętnastego stulecia, a dokonał tego
niemiecki profesor Adolf Erman.
Prahistoria Egiptu obejmuje 3 etapy, odpowiadające
okresom o nierównej długości: paleolitu (ok. 500 10 tys. lat
p.n.e.)  na terenie Egiptu i Nubii odkryto narzędzia
krzemienne zaliczane m.in. do kultury abwilskiej, aszelskiej,
aterskiej i sebilskiej; neolitu (ok. 10 4 tys. lat p.n.e.)  w tym
czasie powstały pierwsze osiedla typu wiejskiego, położone
gł. na terenie obecnej Pustyni Libijskiej, która miała
wówczas charakter stepu; w V tysiącl. p.n.e. rozwinęło się
rolnictwo (kultury: Fajum w środk. Egipcie i Merimde
w Dolnym Egipcie); okres predynastyczny (IV tysiącl. p.n.e.)
cechuje szybki rozwój gosp. (dzięki wykorzystaniu wylewów
Nilu, zastosowania podziału pracy i lepszych narzędzi) oraz
rozwój społ. stratyfikacji; rozróżnia się 3 kolejne fazy
rozwojowe określane mianem kultur: Badari (ok. 4000 3700
p.n.e.), Nakada I (ok. 3700 3500 p.n.e.) i Nakada II (ok. 3500
3100 p.n.e.); w okresie ok. 3100 3000 p.n.e., zw. niekiedy
okresem Nakada III lub dyn. O, powstały 2 rozwinięte
organizmy państw.  w Górnym i Dolnym Egipcie, których
rywalizacja doprowadziła do zjednoczenia Egiptu ok. 3000
p.n.e. Proces zjednoczenia przypisywany legendarnemu
Menesowi obejmował okres panowania kilku władców dyn.
0 i I dyn.; w tym czasie powstało miasto Memfis jako stol.
zjednoczonego państwa. Został też opracowany system rel.
identyfikujący króla ze Stwórcą i bogiem nieba Horusem. Na
tym systemie opierał się ustrój polit. państwa. Dla
usprawnienia organizacji administracji i gospodarki
opracowano system pisma oraz kalendarz. Zjednoczone
państwo składało się z 2 organizmów, co podkreślano przez:
zakładanie miast o identycznych nazwach w Górnym
i Dolnym Egipcie, tytuły króla, a także przez zbudowanie
dla każdego króla 2 grobowców na cmentarzach w Memfis
(Sakkara) i Abydos w Górnym Egipcie, w rejonie miasta
Czeni (gr. Tinis, stąd panowanie I i II dyn. w XXX XXVIII w.
p.n.e. jest zw. okresem tynickim albo archaicznym)
Piramidy Chefrena i Cheopsa
Stare Państwo. W czasach III dyn. (XXVII XXVI w.) państwo
przeżywało szybki rozwój gosp. i kult., zwł. za panowania
Dżesera; w pełni ukształtowany sprawny system adm.
umożliwiał powstanie monumentalnej rzez
by i architektury
kam.; organizacja wielkich centr. inwestycji bud. (piramidy)
stanowiła sprawdzian funkcjonowania systemu społ.-gosp.
i służyła umocnieniu poczucia przynależności nar. i państw.
uczestniczących w budowie mieszkańców kraju,
a odzwierciedlając ideę boskości króla, spełniała funkcję
religiotwórczą. Szczytowym okresem funkcjonowania
systemu polit. i gosp.-społ. były czasy IV dyn. (XXVI
XXV w.), zwł. panowanie Cheopsa i Chefrena; od IV dyn.
wzrosło znaczenie kultu boga Re, który zastąpił króla na
szczycie panteonu; równocześnie wzrosło znaczenie
wysokich urzędników, w tym nomarchów oraz zwiększyło
się znaczenie świątyń, wsparte coraz liczniejszymi
nadaniami własności ziemskiej przez króla; w czasach V
dyn. (XXV XXIV w.) proces prywatyzacji ziemi
w połączeniu z rosnącym znaczeniem prowincji prowadził
do decentralizacji i osłabienia władzy króla; ta tendencja
pogłębiała się w czasach VI dyn. (XXIV XXII w.), kiedy Egipt
stał się praktycznie związkiem gospodarczo niezależnych
okręgów; władza króla stała się wówczas symboliczna.
 Pierwszy Okres Przejściowy. Po śmierci króla Pepi II
(który panował przez 94 lata) rozpoczął się długi okres
rozdrobnienia polit. i walk o tron; okres ten (VII XI dyn.,
XXII XXI w.) charakteryzował się upadkiem gosp. i kult.
oraz zaburzeniami społ., przybierającymi niekiedy formę
powstań lud. przeciw lokalnym nomarchom; do
największego znaczenia doszli w tym czasie książęta
z Herakleopolis, którzy uzależnili od siebie środk. Egipt
i deltę Nilu, oraz książęta z Teb, którzy podporządkowali
sobie Górny Egipt; w wyniku wojny zwycięstwo odniósł
władca tebański Mentuhotep II, który zjednoczył ponownie
kraj w poł. XXI w. p.n.e., rozpoczynając okres tzw. Średniego
Państwa.
Średnie Państwo (XXI XVIII w.). W czasach XI dyn.
została odbud. centr. administracja, ale prawdziwy rozwój
Egiptu przypadł na okres XII dyn.; w wyniku reform
przeprowadzonych przez kilku kolejnych władców nastąpił
wzrost autorytetu króla przy znacznym ograniczeniu
niezależności nomarchów i likwidacji dziedziczności
urzędów; jednocześnie stolica została przeniesiona do środk.
Egiptu w pobliże oazy Fajum, gdzie przeprowadzono wielkie
prace melioracyjne i zbudowano potężny zbiornik
retencyjny, chroniący egip. rolnictwo przed nadmiarem lub
niedoborem wody z wylewu Nilu; nastąpił wówczas szybki
rozwój handlu zagr. (z Kretą, Puntem, Syrią, Azją Mniejszą
i Mezopotamią); stworzono zaw. armię i zabezpieczono
granice kraju, budując rozległy system fortyfikacji we wsch.
części delty Nilu i w dolnej Nubii; teren między I a II
Kataraktą został skolonizowany i jako kraina Uauat
wcielony do Egiptu; okres Średniego Państwa stanowi jeden
ze szczytowych okresów rozkwitu sztuki i literatury.
Drugi Okres Przejściowy. Negatywną konsekwencją
zniesienia dziedziczności urzędów przez Senusereta III
okazał się chaos organiz., który wystąpił po śmierci
ostatniego znaczącego faraona XII dyn. Amenemhata III
(ok. 1797 p.n.e.); niestabilność władzy centr. w okresie XIII
XIV dyn. (XVIII XVII w.) spowodowała osłabienie Egiptu;
ok. 1650 p.n.e. kraj został uzależniony przez plemiona
semickie (Hyksosi), które założyły rezydencję we wsch. części
delty Nilu (Awaris) i panowali jako XV i XVI dyn.; w poł.
XVI w. p.n.e. tebańscy władcy pokonali Hyksosów
i ponownie zjednoczyli kraj.
 Kolos Ramzesa 2 świątynia Amona
Wraz z nastaniem XVIII dyn. (XVI XIV w.) rozpoczął
się okres szczytowej potęgi Egiptu; władcy: Totmes I i Totmes
III rozszerzyli granice państwa, tworząc imperium sięgające
na pn. do Eufratu, na pd.  do IV Katarakty na Nilu;
spowodowało to wejście Egiptu w sferę interesów innych
mocarstw bliskowsch. i prowadziło do ciągłych konfliktów
o panowanie w Syrii i Palestynie (kolejno z państwami
Mitanni, Hetytów, Asyrią, Babilonią i Persją); w polityce
wewn. królowie XVIII dyn. opierali się na zamożnych
rodach urzędniczych, armii i w coraz większym stopniu na
ścisłych związkach ze świątyniami, których potęga gosp.
i niezależność rosły; w dyspozycji króla pozostawała
stosunkowo niewielka część ziemi; próba zmiany tej sytuacji
stanowiła istotę tzw. reformy Amenhotepa IV Echnatona;
po jej upadku władzę przejęła armia (Horemheb), z której
wywodziła się XIX dyn. (XIV XII w.); królowie Seti I
i Ramzes II nawiązali do imperialnej polityki poprzedników;
traktat Ramzesa II z Hetytami ok. 1260 zapewnił Egiptowi
długi okres pokojowej stabilizacji i umożliwił rozwinięcie na
niespotykaną skalę świątynnego budownictwa
monumentalnego; gosp. i polit. rola świątyń wzrosła jeszcze
bardziej, przy czym dominujące znaczenie miał państw. kult
Amona tebańskiego; w tym czasie stolica państwa została
przeniesiona do wsch. części delty Nilu (Pi-Ramzes); po
śmierci Ramzesa II, w czasach Merenptaha i Ramzesa III
rozpoczęła się seria wojen obronnych z tzw. Ludami Morza
(grupa wojowniczych plemion przybyłych z pn.)
i Libijczykami; towarzyszyły temu konflikty wewn.
o władzę i głęboki kryzys gosp. (inflacja, bunty); w czasach
XX dyn. (XII XI w.) te negatywne zjawiska nasiliły się
(dokumenty adm. z tego okresu ukazują korupcję
urzędników i głód); utrata przez państwo monopolu na
handel prowadziła m.in. do wzrostu przestępczości o podłożu
gosp. (m.in. rabunki grobowców i świątyń); wzrost znaczenia
armii i niezależności gosp. wysokich urzędników i świątyń
wobec ograniczonych możliwości działania władzy centr.
doprowadziły w czasach panowania Ramzesa XI do wojny
domowej i odsunięcia króla od władzy przez armię (Herhor)
wraz z ogłoszeniem stanu wyjątkowego; w Egipcie powstały
2 ośr. władzy: w Tanis (królowie XXI dyn., XI X w. p.n.e.) i w
Tebach (tzw. państwo Amona pod rządami dynastii
arcykapłanów).
Trzeci Okres Przejściowy i Okres Póz
ny. W X w. do
dużego znaczenia doszli w osłabionym państwie libijscy
osadnicy mieszkający od czasów wojen libijskich
Merenptaha i Ramzesa III w licznych koloniach, zwł.
w Dolnym Egipcie; wódz libijski Szeszonk z Bubastis przejął
legalnie władzę 945 p.n.e., zakładając XXII dyn., która
rozpoczęła tzw. III Okres Przejściowy (XXII XXV dyn., X
VII w.); sytuacja polit. i gosp. w kraju była niestabilna;
walkę o władzę między książętami libijskimi wykorzystali
najez
dz
cy z pd. (Kusz), opanowując Egipt jako XXV dyn.
(tzw. etiopska, VIII VII w.); w 671 pn. Egipt dostał się
przejściowo pod okupację asyr.; wykorzystując konflikty
między Asyryjczykami a Kuszytami egip. książęta z Sais:
Necho I i Psametyk I zdobyli władzę w kraju i rozpoczęli
ostatni okres egip. rozkwitu  panowanie XXVI dyn. (664
525)  zw. renesansem saickim, charakteryzujący się
niezależnością polit., odrodzeniem gosp. i kult.; Egipt
prowadził wtedy odważną politykę zagr. w Azji, skutecznie
odpierając inwazję Babilończyków; 525 p.n.e. najazd
Kambyzesa II położył kres niepodległości kraju; Egipt stał się
satrapią monarchii pers. (z wyjątkiem krótkiego okresu
wolności w czasach XXIX i XXX dyn., 399 343 p.n.e.). Wraz
z upadkiem Persji po wyprawie Aleksandra III Wielkiego
Egipt (332 p.n.e.) dostał się we władanie Macedonii; 305 p.n.e.
namiestnik macedoński, Ptolemeusz, syn Lagosa, zał. własną
dynastię (Ptolemeusze), panującą w Egipcie aż do podboju
rzym. 30 r. p.n.e.; Egipt został włączony przez Oktawiana
Augusta do imperium rzym. i przekształcony w prow.
cesarską, dzielił następnie losy cesarstwa i Bizancjum; 639
641 n.e. został podbity przez arab. wojska kalifa Umara.