5. Kanon w rzez
bie i płaskorzez
bie starożytnego Egiptu  pojęcie kanonu, czas powstania, typowe
przykłady, środki formalne i związek z hierarchią społeczną.
Tworzenie rzez
by zaczynano od wygładzenia powierzchni bloku kamiennego. Duże płaszczyzny służyły jako
miejsce zaznaczenia siatki i nanoszenia rysunku, wedle którego odkuwano następnie fragmenty kamienia.
Rzez
ba egipska przedstawiała głównie wizerunki bogów i faraonów. Władcy pokazywani byli jako osoby
młode, przeważnie idące lub siedzące na tronie z rękoma ułożonymi na kolanach, z głową na wprost i z
jedną nogą wysuniętą do przodu oraz zwykle w koronie lub nemesie. Były to postacie o najwyższym
wzroście. Prezentowane obok żona czy córka to osoby znacznie niższe niż wymagałoby pokazanie
naturalnej różnicy. Urzędnicy przedstawiani byli bardziej swobodnie, w scenach stanowiących wizytówkę
wykonywanego przez nich zawodu, a lud zawsze w ruchu, przy pracy. Bogów z kolei przedstawiano często
pod postaciami zwierzÄ…t, jak np. boginiÄ™ Bastet pod postacia
czarnej kotki.
Starano się aby twarz nie wyrażała żadnych uczuć. To wrażenie obojętności osiągano poprzez skierowanie
wzroku w przestrzeń, po linii biegnącej prostopadle do płaszczyzny ramion. Najważniejszy wyjątek od
sztywnych zasad geometrii stanowią postaci z głowami wzniesionymi ku górze, być może w stronę słońca,
lub opuszczonymi w dół, jak w przypadku pisarzy spoglądających na zwój papirusu umieszczony na ich
kolanach. W rzez
bie portretowej obecny był tzw. kierunek pesymistyczny, ukazujący władcę o smutnym,
zadumanym obliczu, na którym jego wiek też znajduje swoje odbicie. Z okresy Starego Państwa pochodzi
także pierwsza monumentalna rzez
ba Egiptu - Sfinks.
Okres Średniego Państwa to dynamiczny czas rozwoju rzez
b wykonywanych z drewna i umieszczanych w
grobowcach dostojników. Miały one najprawdopodobniej zastąpić w znacznej mierze bogate fryzy kute w
kamieniu, a przedstawiane na nich dynamiczne postacie ukazywały różnorakie sceny rodzajowe.
Kanon
W okresie Starego Państwa utrwalił się kanon obowiązujący, z małymi wyjątkami, przez cały okres rozwoju
architektury i sztuki starożytnego Egiptu. Ścisłe przestrzeganie wymogów kanonu wymusiło wysoki i
wyrównany poziom artystyczny w starożytnym Egipcie.
Kanon dotyczył:
·ð kompozycji i sposobu przedstawiania w rzez
bie postaci:
o królowie przedstawiani byli jako osoby młode, w pozycji siedzącej lub kroczącej, były to
postacie o najwyższym wzroście. Prezentowane obok żona, córka, to osoby znacznie niższe
niż wymagałoby pokazanie naturalnej różnicy; urzędnicy - przedstawiani byli bardziej
swobodnie, w scenach stanowiących wizytówkę wykonywanego przez nich zawodu; lud 
zawsze w ruchu, przy pracy;
o w płaskorzez
bie, malarstwie i w rysunku postać przedstawiana była zgodnie ze stałymi
zasadami: głowa i kończyny z profilu, barki i oko en face (frontalnie), biodra w ujęciu 3/4 -
była to metoda ujmowania człowieka z kilku perspektyw jednocześnie, w przekonaniu, że
żaden ważny szczegół nie ujdzie w ten sposób uwagi patrzącego. Egipcjanie potrafili
przedstawić postać człowieka w dowolnym oglądzie, ale odstępstwa od obowiązującej
zasady czyniono tylko wyjątkowo, w odniesieniu do obcokrajowców lub ludzi niższego
stanu;
·ð kompozycji w ukÅ‚adach pasowych
·ð ukÅ‚adu Å›wiÄ…tyni poÅ›wiÄ™conej, sÅ‚użącej kultowi wÅ‚adcy i bogom
·ð kolumny i filary stylizowane na ksztaÅ‚t pni i Å‚odyg roÅ›lin, o gÅ‚owicach naÅ›ladujÄ…cych formÄ™ kwiatu
lotosu lub liści palmowych.
We wnętrzu jednej z mastab, w pobliżu piramidy Snorfu, w Meidum, odnaleziono dwa posągi z czasów IV
dynastii. Książę Rahotep (najwyższy kapłan w Heliopolis) i jego żona Nofret zostali przedstawieni w pozycji
siedzącej, z plecami przywartymi do oparcia, na którym wypisano ich imiona. Rzez
by wykonane sÄ… z
wapienia, polichromia przetrwała w bardzo dobrym stanie. Największe wrażenie na odkrywcach zrobiły
oczy posągów, inkrustowane kamieniami, o wyrazistym rysunku.
Nie do końca jest jasny dalszy rozwój budownictwa grobowego za czasów III dynastii. Grobowce
następców Dżosera zachowały się w bardzo złym stanie. Powszechnie przyjmuje się, że kolejnym
etapem była piramida romboidalna, czyli o załamanej linii profilu. Teoria ta wynika z kształtu
piramidy Snofru w Dahszur (Dahsur). Badania archeologiczne wykazały, że budowla w trakcie
wznoszenia została mocno zarysowana. Prace na pewien czas zostały przerwane. Po ich
wznowieniu zmieniono kąt nachylenia ścian, tym samym zmniejszając wysokość piramidy. To
pozwoliło na zmniejszenie obciążenia dolnej, już wybudowanej jej części. Podwójny kompleks
pomieszczeń wewnątrz piramidy też nasuwa przypuszczenie o eksperymentalnym charakterze
budowli. Wyniki tych obserwacji oraz fakt wybudowania drugiej piramidy, już o regularnym
kształcie i kącie nachylenia ścian podobnym do górnej części pierwszej piramidy, dały powód do
wysnucia teorii o czynionym eksperymencie i pierwszej, nieudanej próbie wybudowania piramidy w
kształcie ostrosłupa. Zatem nie ma pewności, czy piramida łamana była formą pośrednią, czy tylko
nieudanym eksperymentem. Kolejne piramidy powstały już jako regularne. Do najwspanialszych
przykładów takich budowli należą piramidy: Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. W pobliżu znajduje
się inny wspaniały zabytek tego okresu - Sfinks, będący pierwszą monumentalną rzez
bÄ… Egiptu.
Podczas panowania kolejnych władców budowle grobowe nie miały już tak ogromnych rozmiarów.
Możliwe, że przyczyniło się do tego osłabienie potęgi władców kolejnych dynastii. Po upadku VI
dynastii nastąpiło rozbicie państwa na szereg mniejszych państewek (tzw. Pierwszy Okres
Przejściowy). Wraz z upadkiem państwa nastąpiło zahamowanie rozwoju sztuki, w tym i
architektury. Tradycje sztuki memfickiej kontynuowane są w Herakleopolis. Inne ośrodki odchodzą
nieco od obowiązujących schematów. To z kolei spowodowało, po raz pierwszy w historii Egiptu,
pewne zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi twórcami.
Średnie Państwo
Ponowne zjednoczenie Egiptu było dziełem książąt tebańskich, zatem to Teby (Luksor) stały się centrum
politycznym i kulturalnym Egiptu. Pomimo powrotu do wzorów klasycznych, architektura i rzez
ba Egiptu
różnią się od tych z poprzedniego okresu. Zaniechano budowy mastab, kontynuowano wznoszenie piramid
z cegły i kamienia oraz rozwinięto budowę grobowców kutych w skale. Przykładem grobowców kutych w
skale jest grobowiec króla Mentuhotepa-Nebheperte (władcy, który ponownie zjednoczył Egipt),
wybudowany w Deir el-Bahari, w tej samej dolinie, w której póz
niej powstał sławny grobowiec królowej
Hatszepsut. Grobowiec króla Mentuhotepa-Nebheperte zbudowany jest z dwóch rozległych tarasów
będących świątynią grobową. Tarasy, połączone ukośną rampą, obiegały portyki z filarami. Świątynia
przylegała do ściany masywu skalnego. Przed nią, od strony Nilu, zbudowany był dziedziniec porośnięty
drzewami i ozdobiony posągami króla. Obok świątyni, po zachodniej stronie umieszczono sześć kaplic
małżonek króla i kapłanek bogini Hathor. Groby ich znajdują się na dziedzińcu. Do komory grobowej
prowadził długi korytarz. Sama komora była wykonana z bloków granitowych i ozdobiona reliefami.
Zachowane fragmenty pokazują sceny polowań na zwierzęta pustynne i ptactwo, łowienie ryb, wojny oraz
obrzędy kultowe.
Inne charakterystyczne cechy architektury tego okresu to budowa miast o regularnej siatce ulic oraz
wprowadzenie nowego typu kolumn w budownictwie sakralnym, o głowicach stylizowanych na kształt
otwartych lub zamkniętych pąków papirusu, a także tzw. kolumny prodoryckie, czyli takie, których trzony
nie naśladują elementów roślinnych. Pierwsze kolumny tego typu zastosowano co prawda przy budowie
piramidy Dżesera, jako kolumny kanelurowane, ale do szerszego zastosowania doszło dopiero w tym
okresie. Zachowane w piramidach hieroglify wskazują na wzrost znaczenia kultu słońca. Wierzenia w
bóstwa Re, Atum, Chepri, Harachte, czczone w Heliopolis, urosły do znaczenia religii państwowej. W
architekturze znalazło to odzwierciedlenie w budowie świątyń związanych z kultem słonecznym. Najlepiej
zachowana jest świątynia wzniesiona za panowania Niuserre w miejscowości Abu Gorab. Plan świątyni
zbliżony jest swoim układem do królewskich zespołów grobowych, z tą różnicą, że zamiast piramidy
ustawiono na cokole potężny obelisk zakończony piramidionem. Przed obeliskiem ustawiony jest ołtarz
słoneczny, przy którym składano ofiary. Kompleks otoczony jest murem z kryptoportykami. Korytarze
zdobione są licznymi reliefami przedstawiającymi prace rolnicze wykonywane w różnych porach roku oraz
personifikacje prowincji egipskich i Nilu. W pomieszczeniach zwanych Komnatami Pór Roku ustawiono
także rzez
by przedstawiajÄ…ce wiosnÄ™ i lato.
W architekturze tego okresu wyróżniają się dwie szkoły: memficka - prezentująca styl klasyczny, oraz
tebańska - o pewnych uproszczeniach i jednocześnie większej swobodzie kompozycji. W rzez
bie
portretowej obserwowany jest tzw. kierunek pesymistyczny, ukazujący wizerunek władcy o smutnym,
zadumanym obliczu, na którym jego wiek też znajduje swoje odbicie. Jest to nowy, po wcześniejszym
idealizującym, sposób przedstawiania postaci. Okres Średniego Państwa to dynamiczny czas rozwoju rzez
b
wykonywanych z drewna i umieszczanych w grobowcach dostojników. Przedstawione dynamiczne postacie
ukazują różne sceny rodzajowe. Umieszczenie ich najprawdopodobniej zastąpiło w znacznej mierze bogate
fryzy kute w kamieniu. Figurki zostały odnalezione w grobowcach Meket-re w Deir el-Bahari oraz w
miejscowości El-Bersza, w tych grobowcach dekoracja ścian była znacznie uboższa.
Nowe Państwo
Po kolejnym zjednoczeniu Egiptu, wraz z panowaniem XVIII dynastii, rozpoczął się kolejny okres świetności
Egiptu. W tym czasie panowanie Egipcjan zostało rozszerzone na sąsiednie terytoria. Stolicą imperium były
Teby, które w tym czasie przeżywały swój największy rozkwit. W architekturze wykształcił się
monumentalny kanon świątyń egipskich. Wybudowane wcześniej świątynie są rozbudowywane na szeroką
skalę. Zdarza się, że wcześniejsze fragmenty są burzone, a odzyskany materiał wykorzystywany jest
ponownie. Do świątyń prowadzą monumentalne aleje procesyjne z szeregami posągów sfinksów
ustawionych po obu stronach. Wejście na dziedziniec obramowane jest z dwóch stron potężnymi
pylonami. Dalej mogli wejść tylko kapłani i dostojnicy. Zatem to pylony stały się wizytówką świątyń.
Pokrywano je bogatymi reliefami opowiadającymi o czynach faraonów zwyciężających wroga i oddających
cześć bogom. Przed pylonami ustawiano potężne posągi faraonów. Za pylonami rozpościerał się obszerny
czworokątny dziedziniec, otoczony portykami. Było to miejsce odprawiania publicznych ceremonii (lud
obserwował je z placu przed pylonami). W głębi budowano zazwyczaj salę hypostylową, za nią salę ofiarną
z ołtarzem i salę pojawień. W drzwiach sali pojawień ukazywał się posąg bóstwa w tzw. barce kultowej
(była to przenośna łódz
ozdobiona na rufie i dziobie wizerunkami bóstwa, czyli np. głową barana - Amon,
głową sokoła - Re). Za salą pojawień znajdowało się sanktuarium, w którym przechowywano posąg bóstwa.
Do zespołu świątyń należała też sadzawka z krokodylami.
W tym też okresie utrwalił się typ świątyń - grobowców kutych w skale. Jednocześnie oddzielono miejsce
pochówku od świątyni grobowej. Komora grobowa, wykuta w skale u podnóża góry, była połączona z
świątynią grobową długim, podziemnym korytarzem. Stąd rząd świątyń grobowych pobudowanych w
Tebach Zachodnich na granicy pól uprawnych. Obok nich stawiano kaplice kultowe, w których odbywały się
uroczystości pogrzebowe. Pojawił się też nowy typ głowic, tzw. kompozytowy. Na płaszczyznach kapitelu
rzez
biono wizerunki bogini Hathor skierowane na cztery strony świata (na ilustracji obok). Przykładem
takiego rozwiązania są kapitele zachowane w świątyni Hatszepsut. W malarstwie i rzez
bie pojawił się nowy
sposób przedstawiania wizerunku postaci w tzw. kontrapoście (jest to kompozycja, w której postać
człowieka całym ciężarem spoczywa na jednej nodze przy zrównoważeniu postawy przez lekkie wygięcie
tułowia i ramienia w stronę przeciwną). Poprzez odejście od obowiązujących kanonów wytworzył się
bardziej naturalistyczny styl w rzez
bie i malarstwie, czyli również w zdobnictwie. Do najbardziej znanych
przykładów dzieł tego okresu należą: studium portretu królowej Nefertiti oraz złota Maska Tutanchamona.
Popiersie królowej zostało odnalezione w warsztacie rzez
biarskim w Tell el-Amarna. Wykonana z wapienia
rzez
ba świadczy o wysokim kunszcie artysty, doskonale zachowana polichromia podkreśla rysy królowej.
Rzez
ba znajduje się w Muzeum Egipskim w Berlinie. Złota maska Tutanchamona została odnaleziona w
grobowcu w Dolinie Królów. Precyzyjnie wykonana, bogato inkrustowana masą szklaną maska doskonale
oddaje rysy młodego króla. Czoło zdobią wizerunki głowy kobry i sępa, które zgodnie z wierzeniami miały
go chronić. Maska przechowywana jest w Muzeum Egipskim w Kairze. Wprowadzono też nowy motyw
tematyczny - sceny batalistyczne. Do najlepiej zachowanych zabytków tego okresu należą w Tebach:
świątynia w Luksorze, zespół świątyń w Karnaku, w Nubii - świątynia w Abu Simbel, w Tebach Zachodnich:
grobowce kute w skale, np. Hatszepsut, grobowce w Dolinie Królów i Dolinie Królowych.
Za panowania Amenhotepa IV (Echnatona) w sztuce egipskiej wystąpił tzw. okres amarneński (od Tell el-
Amarna, współczesnej nazwy obszaru, na którym znajdują się pozostałości wybudowanej przez Echnatona
nowej stolicy państwa). Charakteryzował się on daleko idącymi odstępstwami od obowiązujących
kanonów. Wyobrażenia osób były zgodne z rzeczywistością, ukazywały nawet wszystkie niedoskonałości
postaci. Wizerunki Echnatona przedstawiają króla jako osobę o wydłużonej twarzy, wąskich ramionach i
szczupłych rękach, wąskiej talii i szerokich biodrach. Po śmierci Echnatona sztuka amarneńska nie zanikła
całkowicie, artyści przenieśli się do Memfis. W czasach Nowego Państwa, jeszcze kilkakrotnie za rządów
Ramzesów, dochodziła do głosu maniera amarneńska. Jednak w powszechnie obowiązującej sztuce
egipskiej nastąpił powrót do oficjalnych kanonów.
Okres Póz
ny
Za panowania ostatnich Ramzesów nastąpił rozpad wyczerpanego długimi wojnami państwa. Po Trzecim
Okresie Przejściowym, w Okresie Póz
nym, nastąpił regres sztuki monumentalnej. Sztuka egipska zaczęła w
znacznym stopniu ulegać wpływom obcym. W powstałych w tym czasie rzez
bach można zauważyć cechy
zaczerpnięte ze sztuki asyryjskiej, perskiej i greckiej. Ale i sztuka egipska odcisnęła swoje piętno na
działalności artystów tych narodów (znaleziono statuę perskiego króla Dariusza I w postawie typowej dla
przedstawień egipskich faraonów, ale z zachowaniem perskiego stroju). Pierwsze trzysta lat po upadku
Nowego Państwa to w rzez
bie i malarstwie powrót do wzorów z początków Nowego Państwa i zaznaczenie
się wpływów szkoły amarnejskiej. Rzez
by pochodzące z końca okresu przejściowego cechuje ciekawa
kompozycja, subtelność i eleganckie proporcje. Odnaleziono statuetki ukazujące klęczącego władcę.
Pochylony, obejmuje wyciągniętymi rękoma stelę ofiarną (Osorkon II) albo rytualną barkę (Osorkon III).
Kuszyci po dojściu do władzy, podczas swoich prawie stuletnich rządów (XXV dynastia), próbowali
wskrzesić wzory z czasów panowania XVIII dynastii. Za czasów panowania XXVI dynastii wracano także do
kanonów z okresu Starego Państwa. Rzez
by tego okresu wyrażają konformizm postawy politycznej tej
dynastii. Władcy byli portretowani w ten sposób, że w zależności od potrzeb mogli być traktowani jako
władcy Egiptu lub państwa Kusz. Nakrycia głowy były tak skomponowane, że mogły uchodzić za egipski
hełm wojenny albo kuszycki czepek. Twarze ich mają ostre rysy o wyraz
nie zaznaczonych bruzdach, lekko
spłaszczonych nosach i charakterystycznych brwiach.
Okres ptolemejski
Kolejny okres świetności Egipt zawdzięcza Grekom, którzy wyparli Persów. Grecy byli zafascynowani
kulturą Egipcjan, próbowali zatem wskrzesić dawniejsze tradycje. Dzieła tego okresu mają wiele cech
kompozycji sztuki greckiej. Przejawia się to w malowidłach, w portretach postaci - ciało zachowuje
charakterystyczny skręt, ale twarz portretowana jest en face, przedstawiane postacie czasem noszą greckie
stroje itp. Rozkwit przeżywa sztuka brązownicza. Powstają liczne posążki bóstw wykonane z tego
materiału. Cechują się dbałością o wykończenie detalu, piękną formą i perfekcją wykonania.
Równocześnie Grecy kontynuują własne tradycje. Kwitnącym ośrodkiem tego nurtu staje się Aleksandria. Z
tego okresu pochodzÄ… znane portrety fajumskie. Rzez
by okresu ptolemejskiego wyróżniają się realizmem,
psychologicznÄ… koncepcjÄ…. Zachowane rzez
by głów kapłanów (zielone głowy) stały się wzorem dla sztuki
portretowej starożytnego Rzymu. Druga szkoła, rodzima, kontynuuje architekturę monumentalną. Z tej
drugiej szkoły pochodzą takie budowle jak świątynia w File, Edfu i Denderze.
Występowanie dwu odrębnych, choć wpływających na siebie kultur powodowało także sporządzanie
dokumentów państwowych w dwóch językach, odmiennymi, właściwymi dla nich rodzajami pisma. Taką
inskrypcję wyryto na sławnym kamieniu z Rosetty. Dzięki temu znalezisku udało się odczytać hieroglify
egipskie.
Ostatni okres w dziejach sztuki starożytnego Egiptu to zaznaczenie się silnych wpływów chrześcijaństwa,
niektóre egipskie świątynie przebudowano na kościoły.
Po upadku cesarstwa rzymskiego Egiptem zawładnęła sztuka islamu.
Zachowane zabytki świątyń i grobowców przez tysiąclecia wystawione były na niszczycielskie działanie
słońca, wilgoci i wiatru niosącego olbrzymie ilości pustynnego piasku. To spowodowało, że bogate
polichromie miały szansę zachować się tylko wewnątrz grobowców. Dzisiejszy obraz pozostałości
cywilizacji egipskiej nie pokazuje bogactwa i intensywności barw polichromii i złoceń, jakimi były one
pokryte. W czasach faraonów nie były one tak szare jak obecnie. Wprost przeciwnie, były to budowle o
żywej i bogatej kolorystyce pokrywających je malowideł