Problemy uczniów
F 1.1
Bullying (mobbing) jako specyficzny
typ agresji rówieĘniczej
Jacek PyŻalski
Doktor nauk humanistycznych, prorektor WyŻszej Szko"y Pedagogicznej w �odzi oraz adiunkt
w Instytucie Medycyny Pracy w �odzi  w Krajowym Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy.
Autor licznych publikacji z zakresu pedagogiki i promocji zdrowia. Ma w swoim dorobku publikacje
w j�zyku polskim i angielskim (ponad 70). Zainteresowania badawcze koncentruje na zagadnieniach:
dyscypliny w klasie szkolnej i radzenia sobie nauczycieli i pedagogów z agresją w szkole; stresu i wy-
palenia zawodowego; trudnego zachowania uczniów, promocji zdrowia, cyberprzemocy, agresji
elektronicznej.
Spis treĘci
1. Wst�p .................................................................................................................................. 1
2. Nie kaŻda agresja to bullying .............................................................................................. 1
3. Dlaczego warto zajmowa� si� bullyingiem?......................................................................... 3
4. Nie tylko ofiara i sprawca (sprawcy) .................................................................................... 4
5. Podsumowanie .................................................................................................................... 7
6. Bibliografia........................................................................................................................... 8
Za"ącznik nr 1  Warsztat dotyczący mobbingu ...................................................................... 9
1. Wst�p
Artyku" dotyczy problemu bullyingu1, rozumianego jako specyficzny rodzaj agresji rówieĘ-
niczej, który charakteryzuje si� okreĘlonymi, omówionymi w artykule w"aĘciwoĘciami. Infor-
macje zawarte w tekĘcie mogą by� przydatne dla pedagogów i wychowawców pracujących
w róŻnych typach placówek oĘwiatowych. Skoncentruj� si� kolejno na jasnym zdefiniowaniu
zjawiska, jego przejawach i konsekwencjach, wskaŻ�, dlaczego jako pedagodzy powinniĘmy zajmo-
wa� si� bullyingiem, wreszcie dokonam omówienia mechanizmów psychologicznych i spo"ecz-
nych, które leŻą u pod"oŻa inicjacji i kontynuacji bullyingu. Te wiadomoĘci potrzebne b�dą do
przeprowadzenia warsztatu omówionego na koł
cu artyku"u. Warsztat ten jest moim autorskim
opracowaniem i nadaje si� do pracy z m"odzieŻą gimnazjalną i ponadgimnazjalną. Zosta" on
przetestowany zarówno przeze mnie, jak i wielu nauczycieli.
2. Nie kaŻda agresja to bullying
AbyĘmy mogli sensownie zastanowi� si� nad jakimkolwiek trudnym problemem wycho-
wawczym, musimy go dok"adnie zdefiniowa�. JeĘli tego nie zrobimy, ryzykujemy, Że albo nie
podejmiemy dzia"ał
wychowawczych, kiedy problem wystąpi, albo& zainterweniujemy tam,
gdzie problemu nie b�dzie.
1
Poj�cia mobbingu i bullyingu b�dą stosowane w artykule wymiennie.
Poradnik pedagoga szkolnego s. 1
WP112009
Problemy uczniów
F 1.1
WaŻne!
Musimy pami�ta�, Że nie kaŻdy akt agresji rówieĘniczej w szkole jest bullyingiem (mobbingiem).
AbyĘmy mogli bullying rozpozna�, musimy si�gną� do jego charakterystyk, które sformu-
"owa" klasyk problematyki Dan Olweus2. Autor, który opracowa" takŻe znane i skuteczne pro-
gramy radzenia sobie z bullyingiem, wskazuje na trzy g"ówne cechy, które muszą by� obecne,
by dana sytuacja by"a bullyingiem. Są to intencjonalnoĘ�, powtarzalnoĘ� i nierównowaga si".
Pierwsza z tych w"aĘciwoĘci  intencjonalnoĘ�  wiąŻe si� z tym, iŻ sprawca lub sprawcy,
podejmując wrogie dzia"ania wobec ofiary, chcą sprawi� jej przykroĘ� lub ją zrani�. Warto tutaj
podkreĘli�, Że oprócz agresji fizycznej, wrogie akty mogą przyjmowa� wiele innych form, co
zostanie opisane w dalszej cz�Ęci artyku"u.
Nast�pnym aspektem jest powtarzalnoĘ�. Chodzi tu o to, Że o mobbingu mówimy jedynie
wtedy, gdy sprawcy dzia"ają d"ugotrwale, powtarzając akty agresji wobec tej samej ofiary. Nie
naleŻy zatem uwzgl�dnia� sytuacji, kiedy agresja ma charakter incydentalny i jest związana
z jakąĘ pojedynczą sytuacją. Przyk"adowo, uczniowie mogą dogadywa� i wyĘmiewa� si� z ucznia,
który jednego dnia s"abo gra" w pi"k�  jeĘli nie jest to jednak dzia"anie sta"e, to nie mamy do
czynienia z mobbingiem.
Wreszcie  nierównowaga si" pomi�dzy sprawcą (sprawcami) a ofiarą. Chodzi tutaj oczy-
wiĘcie o sytuacj�, w której osoby atakujące są silniejsze od ofiary, a przynajmniej ofiara jako takie
je postrzega. Na tą cech� mobbingu zwraca" uwag� wspomniany wczeĘniej Olweus w wielu
swoich publikacjach, wskazując przyk"adowo, Że nie są mobbingiem konflikty  nawet bójki ucz-
niów o równym statusie si"y, takŻe wtedy, gdy odbywają si� regularnie. Warto tutaj zaznaczy�,
iŻ postrzegana si"a sprawców bądę sprawcy moŻe wynika� z bardzo wielu spraw. Najprostsza
jest sytuacja, gdy sprawca jest silniejszy fizycznie (np. duŻo wyŻszy od ofiary). Czasami jednak
przewaga związana jest z iloĘcią sprawców (np. gdy tworzą oni kilku- lub kilkunastoosobową
grup�). Wreszcie, przewaga moŻe wynika� z pewnych w"aĘciwoĘci osobistych sprawcy,
niezwiązanych z si"ą fizyczną. Sprawca moŻe by� np. bardziej wygadany, moŻe szybciej myĘle�
od ofiary i mie� zawsze gotową odpowiedę w czasie publicznej wymiany zdał
.
�eby okreĘli� jakiĘ rodzaj agresji rówieĘniczej jako mobbing, wszystkie trzy wyŻej omówione
w"aĘciwoĘci muszą wyst�powa� równoczeĘnie.
WaŻne!
Nie kaŻda agresja rówieĘnicza jest mobbingiem. Mamy z nim do czynienia jedynie, gdy wyst�-
puje intencjonalnoĘ�, powtarzalnoĘ� i nierównowaga si" pomi�dzy sprawcą (sprawcami) a ofiarą.
Jak wspomniano wczeĘniej, mobbing moŻe przyjmowa� róŻne formy, co pozwoli"o bada-
czom na wyodr�bnienie jego typów. Zosta"y one przedstawione w tabeli 1 wraz z konkretnymi
2
D. Olweus, Mobbing. Fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzyma�?, Jacek Santorski & Co, Warszawa 2007.
s. 2 Poradnik pedagoga szkolnego
WP112009
Problemy uczniów
F 1.1
przyk"adami zachował
sprawców. Naj"atwiejszy do zrozumienia, a takŻe najbardziej oczywisty,
jest mobbing fizyczny. DoĘwiadcza go ten uczeł
, który cz�sto jest bity, popychany, szarpany
itp. Z punktu widzenia negatywnych konsekwencji nie mniej istotne są jednak dwa pozosta"e
typy mobbingu. Pierwszym z nich jest bullying werbalny, kiedy osoba jest oĘmieszana, wyzy-
wana, nadawane są jej niechciane przezwiska. Mimo Że akty takie nie koł
czą si� siniakami na
ciele, to ich negatywne znaczenie dla ofiary jest spore. Ostatnim bardzo istotnym, lecz naj-
mniej zauwaŻanym przez profesjonalistów typem mobbingu jest mobbing relacyjny. Polega on
na wykluczaniu z grupy rówieĘniczej (np. z uczniem nikt nie rozmawia, nikt nie zaprasza go
na imprezy, nikt nie chce z nim wykonywa� Żadnych zadał
w szkole). Wydaje si� na pierwszy
rzut oka, Że jest to duŻo mniej  bolesne w zestawieniu z biciem czy wyzywaniem. W rzeczywis-
toĘci potrzeba kontaktu z grupą i sensownego w niej funkcjonowania jest tak waŻna, Że brak jej
zaspokojenia wiąŻe si� z szeregiem negatywnych konsekwencji po stronie osoby wykluczonej.
Tabela 1. Typy mobbingu3
Mobbing
Fizyczny Werbalny Relacyjny
bicie, kopanie, popychanie, nadawanie niechcianych wykluczanie z grupy, ignorowanie,
szarpanie przezwisk, dogadywanie, oddalanie si�, gdy ofiara
obraŻanie, oĘmieszanie, plotki podchodzi, manipulowanie innymi
Uwaga: zalicza si� tu takŻe osobami, tak by zachowywa"y si�
mobbing behawioralny, nie wrogo wobec ofiary
polegający na biciu ofiary,
ale np. na niszczeniu jej
w"asnoĘci
Koniecznie trzeba tutaj wspomnie�, iŻ wi�kszoĘ� badał
wskazuje mobbing werbalny i rela-
cyjny jako wyst�pujące cz�Ęciej (czasami wi�cej niŻ dwa razy) od mobbingu fizycznego.
WaŻne!
Przyglądając si� relacjom uczniów pod kątem wyst�powania mobbingu, warto przygląda� si�
nie tylko  oczywistym przejawom, jak bicie czy wyzywanie, ale takŻe bardziej subtelnym typom
mobbingu, takim jak mobbing relacyjny.
3. Dlaczego warto zajmowa� si� bullyingiem?
Jako pedagodzy powinniĘmy by� Ęwiadomi faktu, iŻ istnieje wiele powodów, dla których
dzia"ania profilaktyczne i interwencyjne dotyczące mobbingu są koniecznoĘcią w naszej pracy.
PoniŻej wymieniam cz�Ę� z nich:
W szczególnych, jednak dobrze udokumentowanych przypadkach okazywa"o si�, Że kon-
sekwencje mobbingu by"y bardzo powaŻne, np. polega"y na samobójstwach ofiar.
3
Na podstawie: K. S. Berger, Update on bullying at school: Science forgotten?,  Developmental Review 2007, nr 27, s. 90 126.
Poradnik pedagoga szkolnego s. 3
WP112009
Problemy uczniów
F 1.1
Wyniki badał
naukowych spójnie potwierdzają, Że stan zdrowia psychicznego zarówno ofiar,
jak i  co jest mniej powszechną wiedzą  sprawców mobbingu jest gorszy.
Uczestnictwo w mobbingu (zarówno jako sprawca, jak i ofiara) przek"ada si� negatywnie
na funkcjonowanie w póęniejszych okresach rozwojowych.
Mobbing nie ustaje sam  brak dzia"ał
pedagogicznych najcz�Ęciej powoduje jego eskalacj�.
Mobbing wp"ywa negatywnie nie tylko na ofiary i sprawców, ale takŻe na ca"ą spo"ecznoĘ�
szkolną.
Klimat spo"eczny w placówkach, gdzie wyst�puje mobbing, jest gorszy.
Uczniowie bardzo rzadko  i tu znów wyniki róŻnych badał
są spójne  mówią nauczycie-
lom i rodzicom o mobbingu, którego doĘwiadczają.
Wiele badał
potwierdza takŻe, iŻ uczniowie przekonani są, Że nauczyciele nic, albo nie-
wiele w sprawie mobbingu robią.
4. Nie tylko ofiara i sprawca (sprawcy)
Dla wszystkich oczywiste jest to, Że ci, którzy uczestniczą w mobbingu, i jednoczeĘnie ci,
którymi naleŻy si� zają�, to ofiary i sprawcy. OczywiĘcie jest to prawda  jednak ograniczenie
si� do pracy jedynie z tymi dwoma grupami jest powaŻnym b"�dem pedagogicznym.
Garandeau i Cillessen4 podkreĘlają, Że zachowanie m"odych ludzi, którzy wiedzą o agresji
rówieĘniczej, nigdy nie jest neutralne. Nawet pozostawanie ca"kowicie biernym stanowi infor-
macj� dla sprawcy, Że moŻe dzia"a� bezkarnie. Co wi�cej, niektóre badania wskazują, iŻ obec-
noĘ� biernych Ęwiadków moŻe nawet wzmacnia� sprawców agresji, którzy chcą zdoby� poklask
ze strony rówieĘników. Christina Salmivalli5 proponuje podzieli� osoby, który znajdują si�
 obok , na okreĘlone typy:
1) W proponowanym podziale mamy wi�c asystentów agresora. Są to uczniowie, którzy sami
nie inicjują aktów agresji, jednak, gdy rozpocznie je ktoĘ inny, osoby takie do"ączają do
niego i pomagają mu we wrogich wobec ofiary dzia"aniach  np. biciu czy wyzywaniu.
2) Inni, których moŻemy nazwa� wzmacniaczami przeĘladowcy, co prawda nie do"ączają do
sprawcy, by przeĘladowa� ofiar�, dają mu za to wiele wzmocnieł
pozytywnych, okazując
aprobat� dla jego zachowania. Osoby takie mogą Ęmia� si� w sytuacjach, gdy przeĘladowca
krzywdzi ofiar�, bezpoĘrednio go chwali�, itp.
3) Mamy takŻe do czynienia z outsiderami. Uczniowie tak okreĘlani nie pomagają i nie wzmac-
niają przeĘladowcy. Nie bronią takŻe ofiary. Po prostu wybierają drog� biernoĘci  ca"kowi-
tego braku zaangaŻowania w sytuacj� związaną z przeĘladowaniem innego ucznia.
4
C. F., Garandeau, A. H. N. Cillessen, From indirect aggression to invisible aggression: A conceptual view on bullying and peer
group manipulation,  Aggression and Violent Behavior 2006, nr 11, s. 612 625.
5
C. Salmivalli, Participant approach to school bullying: implication for interventions,  Journal of Adolescence , nr 22,
s. 453 459.
s. 4 Poradnik pedagoga szkolnego
WP112009
Problemy uczniów
F 1.1
4) Wreszcie mamy do czynienia z obroł
cami. To oczywiĘcie osoby, które pomagają przeĘlado-
wanemu rówieĘnikowi. Mogą to robi� na róŻne sposoby. Jednym z nich jest konfrontacja
z przeĘladowcami  osoba moŻe im przyk"adowo powiedzie�, Że nie pozwoli na dalsze trakto-
wanie innych w ten sposób. Ale pomoc moŻe takŻe polega� na rozmawianiu czy wspieraniu
ofiary, np. poprzez doradzanie jej, jak ma reagowa�. Pomoc moŻe takŻe polega� na ujaw-
nieniu sprawy i zaangaŻowaniu innych  np. osób doros"ych  w rozwiązanie problemu.
Interesujące jest to, Że chociaŻ na poziomie deklaracji wi�kszoĘ� uczniów wyraŻa negatywne
postawy wobec bullyingu, to analiza zachowania grup uczniowskich wskazuje, iŻ wi�kszoĘ�
przyjmuje role wzmacniające to zjawisko lub oboj�tne. Co wi�cej, przy braku pracy wychowaw-
czej role, w które weszli m"odzi ludzie, zwykle stają si� stabilne, a nawet umacniają si�.
WaŻne!
Prowadząc dzia"ania profilaktyczne lub interwencyjne związane z mobbingiem, nie koncen-
trujmy si� jedynie na m"odych ludziach w roli sprawcy i ofiary. Praca ze wszystkimi, którzy
wiedzą o agresji, jest istotna. Tylko takie podejĘcie ma szans� by� skuteczne.
Dodatkowo, na wszystkich uczestników mobbingu dzia"ają silne mechanizmy psycholo-
giczne. Mechanizmy te musimy pozna�, aby zrozumie�, dlaczego tak "atwo stają si� sprawcami
mobbingu nawet tacy uczniowie, po których byĘmy si� tego nie spodziewali, oraz dlaczego tak
trudno jest ofierze mobbingu przesta� by� ofiarą nawet w sytuacji, gdy inni usilnie starają si�
jej pomóc. Wreszcie mechanizmy te warto zna� po to, aby móc o nich opowiedzie� takŻe ucz-
niom (chociaŻby w ramach przedstawionego dalej warsztatu). NajwaŻniejsze z tych mechaniz-
mów to: stygmatyzacja, dysonans poznawczy i b"�dne ko"o.
Zacznijmy od zjawiska stygmatyzacji (labelizacji). Jak pisze Bronis"aw Urban6, polega ono
na tym, Że jednostka odrzucana jest spostrzegana coraz bardziej stereotypowo i dostaje swoją
 "atk� (etykiet�), której pozby� si� jest bardzo trudno. Zjawisko stygmatyzacji, nazywane
inaczej naznaczaniem, sk"ada si� z trzech etapów. Są to:
1) Konfrontacja. Na tym etapie jednostka poddana jest zainteresowaniu i uwadze jako ktoĘ
 odbiegający od normy . Tym, kto naznacza, moŻe by� inny uczeł
 w szczególnoĘci, gdy pe"ni
on znaczącą rol� w grupie rówieĘniczej. Uczeł
taki moŻe zwróci� uwag� na jakiĘ problem
ofiary, mówiąc publicznie: Nie b�d� z nim siedzia", bo on Ęmierdzi, itp. Czasami tego typu
konfrontacja ma jakieĘ obiektywne wyt"umaczenie w wyglądzie lub zachowaniu ofiary, a cza-
sami nie ma ona Żadnego prostego wyt"umaczenia, dlaczego w"aĘnie ten, a nie inny uczeł

sta" si� ofiarą. Warto pami�ta�, Że motorem konfrontacji moŻe sta� si� takŻe sam nauczy-
ciel. Stanie si� tak przyk"adowo wtedy, gdy zareagujemy zbyt nerwowo, uŻywamy w zdener-
wowaniu ostrych s"ów, jesteĘmy sarkastyczni, czy teŻ generalizujemy czyjeĘ zachowanie,
zamiast wskazywa� na konkretny problem w danym momencie.
2) Osądzenie. Na tym etapie jednostka zaczyna by� w sposób sta"y spostrzegana negatywnie.
Do tego spostrzeganie jest bardzo zredukowane  w"aĘciwie wszyscy koncentrują si� wy"ącz-
6
B. Urban, Zaburzenia w zachowaniu i przest�pczoĘ� m"odzieŻy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloł
skiego, Kraków 2000.
Poradnik pedagoga szkolnego s. 5
WP112009
Problemy uczniów
F 1.1
nie na tych cechach ucznia, które zosta"y negatywnie ocenione. JeŻeli jakiĘ uczeł
"atwo si�
denerwuje i p"acze, to inne osoby reagują tak, jakby to by"y jego jedyne cechy. Sytuacja tego
typu jest bardzo trudna dla ofiary i moŻna ją sprowadzi� do stwierdzenia: Co byĘ nie zrobi",
i tak nikt ci� lubi� nie b�dzie. Warto tutaj doda�, Że na etapie osądzenia zaczynają dzia"a�
silnie mechanizmy grupowe. Jest wi�c tak, iŻ to, co na etapie konfrontacji by"o udzia"em
jednostek, to na etapie osądzenia zaczyna by� szeroko akceptowanym w grupie wzorem
myĘlenia i zachowania.
3) Wpisanie w rol�. Ostatnim, trzecim etapem procesu stygmatyzacji jest wpisanie w rol�.
Warto tutaj zwróci� uwag�, Że o ile konfrontacja i osądzenie  dzieją si� na zewnątrz ucznia,
który jest ofiarą, o tyle wpisanie w rol� dzieje si� w nim. Na tym etapie ofiara silnie uwewn�trz-
nia to, co wczeĘniej mówili o niej inni. Do tego zaczyna, zgodnie z zasadą samospe"niają-
cego si� proroctwa, zachowywa� si� zgodnie z oczekiwaniami otoczenia. Skoro wi�c inni
uczniowie wskazują, Że ofiara doĘwiadcza wybuchów wĘciek"oĘci, to osoba taka b�dzie pod
wp"ywem otoczenia coraz cz�Ęciej takie wybuchy realizowa�.
OczywiĘcie, jeŻeli zainterweniujemy na wczesnych etapach procesu naznaczenia, to b�dziemy
mieli duŻo wi�ksze szanse, aby sta� si� skutecznymi. Przyk"adowo, na etapie konfrontacji
wystarczy, Że b�dziemy mieli z uczniami ustalone regu"y dotyczące odnoszenia si� do innych
osób i b�dziemy te regu"y wspólnie z uczniami egzekwowa�. Tego typu proste dzia"ania okaŻą
si� juŻ stanowczo niewystarczające na etapie osądzenia czy wpisania w rol�. Tutaj spostrze-
ganie osoby zosta"o juŻ wyraęnie utrwalone. Czasami bywa tak, Że nawet grupa rówieĘnicza
buduje swoją spójnoĘ� na wspólnej realizacji dzia"ał
przeciwko innej osobie. Znam przypadki,
w których na tym etapie nauczycielowi by"o trudno nawet rozmawia� z uczniami z klasy, w której
wyst�puje mobbing, gdyŻ uczniowie mieli przekonujące argumenty, dlaczego kogoĘ nie lubią.
Trudno jest teŻ wtedy, kiedy nastąpi wpisanie w rol�. Tutaj zintensyfikowana musi by� takŻe
praca nad samooceną, spostrzeganiem samego siebie przez ucznia, który doĘwiadcza mobbingu.
OczywiĘcie nie oznacza to, Że tego typu dzia"ania nie muszą by� stosowane wczeĘniej  chodzi
raczej o to, aby na etapie wpisania w rol� by"o ich wi�cej.
WaŻne!
Zawsze warto wiedzie�, z jakim etapem naznaczenia mamy do czynienia, i do niego dosto-
sowa� rodzaj i zakres naszych pedagogicznych oddzia"ywał
.
Nast�pnym z istotnych dla powstawania mobbingu mechanizmów jest bardzo znany w psy-
chologii spo"ecznej mechanizm dysonansu poznawczego. To opisane przez Leo Festingera7
zjawisko pojawia si�, gdy robimy coĘ, co jest niezgodne z naszymi pozytywnymi przekonaniami
na temat nas samych. W sytuacjach tego typu pojawia si� napi�cie psychiczne, które b�dziemy
chcieli wyeliminowa�, by podtrzyma� naszą wysoka samoocen�. Przyk"adowo, jeĘli ktoĘ pali
i jest przekonany, Że papierosy mogą go zabi�, to czuje si� niekomfortowo. Musi sta� si� zatem
coĘ, co zlikwiduje dyskomfort wynikający z róŻnicy mi�dzy tym, Że coĘ innego si� myĘli, a coĘ
7
E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia spo"eczna. Serce i umys", Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznał
1997.
s. 6 Poradnik pedagoga szkolnego
WP112009
Problemy uczniów
F 1.1
innego robi. MoŻna to zrobi�, zmieniając zachowanie  co bywa trudne  lub zmieniając sposób
myĘlenia o realizacji danego zachowania (co jest duŻo "atwiejsze). Co to oznacza w przypadku
mobbingu? MoŻe by� (i cz�sto bywa) tak, Że uczeł
do"ączy do szykanowania kogoĘ innego
bezrefleksyjnie, np. dlatego, Że wczeĘniej zacz�"y szykanowa� znaczące dla niego osoby. On
sam nie ma Żadnych powodów swoich dzia"ał
wynikających z tego, jak ocenia ofiar�. Mamy
zatem do czynienia z dysonansem. KtoĘ robi nieprzyjemne rzeczy innej osobie, a jednoczeĘnie
myĘli: Nic do niego nie mam. On jest w porządku. Pojawia si� wi�c dyskomfort, który powoduje
pojawianie si� tendencji do coraz gorszego oceniania osoby, której robimy krzywd�. Wtedy
wszystko znów zaczyna nabiera� sensu, jako Że ten, który doĘwiadcza naszych z"ych zachował
,
po prostu na nie zas"uguje. Zatem zwykle bywa tak, Że czym d"uŻej kogoĘ ęle traktujemy, tym
gorzej o nim w rzeczywistoĘci myĘlimy. Znowu okazuje si� wi�c, iŻ powinniĘmy zauwaŻy� i inter-
weniowa� nie wtedy, kiedy mobbing (bez wzgl�du na typ) trwa d"ugo, lecz raczej powinniĘmy
podją� te dzia"ania na wczeĘniejszym etapie.
Wreszcie mechanizm  b"�dnego ko"a , bardzo trudny do zrozumienia i zaakceptowania
zarówno przez nauczycieli, jak i uczniów. Bywa tak, Że jakaĘ osoba jest ęle traktowana, co uza-
sadniane jest tym, co robi  np. skarŻy nauczycielowi. Logicznie wydaje si� by� tak, Że jeŻeli
ktoĘ skarŻy i za to spotykają go nieprzyjemne konsekwencje spo"eczne, to po prostu powinien
zrezygnowa� z tego zachowania, a konsekwencje ustaną. Niestety, w przypadku mobbingu
bywa najcz�Ęciej inaczej. Ten, kto spotyka si� z negatywnymi reakcjami grupy, bardzo cz�sto
automatycznie cz�Ęciej podejmuje zachowanie, za które jest nielubiany. To z kolei powoduje
coraz bardziej wrogie zachowanie grup.
Stąd w"aĘnie nazwa  b"�dne ko"o  bardzo trudno z tego cyklu wydosta� si� samej ofierze
bez pomocy. Znowu, czym póęniej zaczniemy reagowa�, czy pracowa� z uczniami, tym wi�cej
cyklów b"�dnego ko"a, które powodują zaostrzenie sytuacji, b�dzie mia"o miejsce.
WaŻne!
Wszystkie trzy mechanizmy leŻące u pod"oŻa mobbingu: stygmatyzacja, dysonans poznawczy
i  b"�dne ko"o powodują, iŻ ma on charakter procesu, i zwykle im d"uŻej trwa, tym przyjmuje
coraz ostrzejsze formy. Zatem, czym wczeĘniej b�dziemy dzia"a�, tym "atwiej osiągną� pozy-
tywny skutek.
5. Podsumowanie
Artyku" zawiera podstawowe informacje dotyczące mobbingu, które na podstawie w"as-
nego doĘwiadczenia i wyników badał
dobra"em tak, aby by"y jak najbardziej przydatne dla
refleksyjnego praktyka. OczywiĘcie, z koniecznoĘci wiele spraw pomini�to. Warto zatem posze-
rza� w"asną wiedz�, si�gając po pozycje umieszczone w bibliografii. Profilaktyka i interwencja
w sytuacjach mobbingu szkolnego jest skomplikowaną sprawą wymagającą sporego doĘwiad-
czenia i elastycznoĘci. Podstawowe informacje zawarte w tym artykule stanowią jedynie punkt
wyjĘcia do sensownego dzia"ania. Stanowią teŻ bazową wiedz� potrzebną do realizacji warsztatu
stanowiącego za"ącznik do artyku"u.
Poradnik pedagoga szkolnego s. 7
WP112009
Problemy uczniów
F 1.1
6. Bibliografia
Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M., Psychologia spo"eczna. Serce i umys", Zysk i S-ka,
Poznał
1997.
Berger K. S, Update on bullying at school: Science forgotten?,  Developmental Review 2007, nr 27.
Garandeau C. F., Cillessen A. H. N., From indirect aggression to invisible aggression: A conceptual
view on bullying and peer group manipulation,  Aggression and Violent Behavior 2006, nr 11.
Dambach K., Mobbing w szkole, Gdał
skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdał
sk 2003.
Olweus D., Mobbing. Fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzyma�?, Jacek Santorski & Co,
Warszawa 2007.
Salmivalli C., Participant approach to school bullying: implication for interventions,  Journal of
Adolescence , nr 22.
Urban B., Zaburzenia w zachowaniu i przest�pczoĘ� m"odzieŻy, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagielloł
skiego, Kraków 2000.
s. 8 Poradnik pedagoga szkolnego
WP112009
Problemy uczniów
F 1.1
Za"ącznik nr 1
Warsztat dotyczący mobbingu
Grupa docelowa
Warsztat przeznaczony jest do pracy z m"odzieŻą z gimnazjów i szkó" ponadgimnazjalnych.
MoŻe on by� elementem zaj�� profilaktycznych  nadaje si� zatem do pracy w klasach, w któ-
rych zjawisko bullyingu nie wyst�puje. Nie jest to program interwencyjny, który stosujemy
tam, gdzie problem juŻ wystąpi". W takich sytuacjach prowadzenie warsztatu moŻe przynieĘ�
wi�cej szkody niŻ poŻytku. Warto oczywiĘcie pami�ta�, Że prezentowane zaj�cia nie są zaj�ciami,
które stosujemy zamiast innych oddzia"ywał
wychowawczych. Są one jedynie propozycją sta-
nowiącą ich uzupe"nienie.
Cel warsztatu
Warsztat s"uŻy analizie doĘwiadczeł
uczestników związanych z agresją rówieĘniczą o charak-
terze bullyingu. Ma za zadanie budzi� refleksje na temat przyczyn i skutków takiej agresji. Ma
takŻe umoŻliwi� uczestnikom poznanie mechanizmów psychologicznych i spo"ecznych, które
dzia"ają na ludzi w sytuacji, gdy pojawia si� agresja o charakterze bullyingu. To z kolei ma spra-
wi�, Że w przysz"oĘci, w konkretnych sytuacjach Życiowych, uczestnicy mogą, dzi�ki lepszemu
wglądowi w siebie, dzia"a� konstruktywnie. To konstruktywne dzia"anie rozumiane jest bardzo
szeroko i obejmuje takie sprawy, jak: umiej�tno� odmowy udzia"u w bullyingu jako sprawca,
nawet w sytuacjach, gdy nacisk grupy rówieĘniczej jest silny, umiej�tnoĘ� obrony siebie i nie-
schematycznego dzia"ania w sytuacji wiktymizacji, potencja" do bycia aktywnym Ęwiadkiem,
który podejmuje dzia"ania, by przerwa� sytuacj� bullyingu, o której wie.
OczywiĘcie, nie naleŻy po pojedynczym warsztacie oczekiwa� cudownych efektów. MoŻe on
by� jedynie elementem szerszego systemu dzia"ał
wychowawczych w szkole.
Warunki przeprowadzenia warsztatu
Prezentowany warsztat by" z powodzeniem prowadzony w grupach zbliŻonych do wielkoĘci
przeci�tnego zespo"u klasowego. Do przeprowadzenia warsztatu potrzebne jest pomieszczenie
z tablicą lub flipchartem, karteczki w wymiarach 1 cm x 1 cm (po trzy na kaŻdego uczestnika)
oraz skopiowana karta robocza dla kaŻdego uczestnika (zosta"a ona do"ączona do artyku"u).
Jego czas trwania jest doĘ� elastyczny  zaleŻy bowiem od tego, jak bardzo wg"�biamy si� w po-
szczególne �wiczenia. Nie ma jednak Żadnego sensu prowadzi� omawianych zaj�� krócej niŻ
90 minut. Krótszy czas nie pozwala bowiem szczegó"owo omówi� wszystkich �wiczeł
.
Przebieg warsztatu (scenariusz zaj��)
Na początku zaj�� informujemy uczestników, Że b�dziemy zajmowali si� trudnymi relacjami
w grupie rówieĘniczej. G"ównie chodzi o takie sytuacje, kiedy uczeł
, a cz�Ęciej grupa uczniów,
przez d"uŻszy czas ęle traktują swojego koleg� lub koleŻank�. Koniecznie trzeba zwróci� uwag�
Poradnik pedagoga szkolnego s. 9
WP112009
Problemy uczniów
F 1.1
na to, iŻ to z"e traktowanie nie jest ograniczone wy"ącznie do oczywistych spraw, jak bicie czy
wyzywanie. W gr� wchodzą takŻe inne dzia"ania, jak cho�by elementy mobbingu relacyjnego
polegające na izolowaniu lub ignorowaniu osoby w grupie. NaleŻy teŻ zwróci� uwag� na koniecz-
noĘ� wystąpienia intencjonalnoĘci po stronie sprawców  interesują nas zatem te sytuacje, w któ-
rych sprawcy podejmują swoje dzia"ania po to, by sprawi� przykroĘ� drugiej osobie. Wreszcie
naleŻy wspomnie� o nierównowadze si"  czyli powiedzie� o tym, iŻ z mobbingiem mamy do
czynienia wtedy, gdy sprawcy są znacznie silniejsi od ofiary. To bycie znacznie silniejszym teŻ
nie powinno by� przez uczniów rozumiane jedynie jako fakt przewagi fizycznej. Warto tutaj
zatem przeanalizowa� wspólnie z uczestnikami róŻne rodzaje przewagi psychologicznej, np.
lepszą "atwoĘ� wypowiadania si� po stronie sprawców w zestawieniu z ofiarą. Zatem ca"y war-
sztat dotyczy nie jakiejkolwiek agresji rówieĘniczej, ale bullyingu (mobbingu), który posiada
specyficzne cechy. MoŻna tutaj takŻe wskaza� na pochodzenie znaczeniowe wyrazu mobbing,
który zawiera okreĘlenie mob, czyli mot"och, t"um. W tym kontekĘcie nazwa problemu pod-
kreĘla, Że najcz�Ęciej mamy do czynienia z sytuacją, kiedy to nie jednostka, lecz grupa ęle trak-
tuje inną osob�.
JeĘli chodzi o wykorzystanie karty pracy, to na tym etapie prosimy uczestników, aby napisali
w punkcie 1., kiedy nie mamy do czynienia z mobbingiem. Przyk"adowo, prawid"owo wype"-
niona ta cz�Ę� materia"ów wygląda nast�pująco:
Kiedy nie mówimy o mobbingu?
Gdy agresja jest jednorazowa, chwilowa i jest związana z jakąĘ pojedynczą sytuacją.
Gdy dwóch uczniów o równej sile walczy ze sobą, ale nie ma nierównowagi si".
Gdy dzia"ania innych uczniów nie są nastawione na wywo"anie cierpienia koleŻanki/kolegi.
Nast�pnie przechodzimy do �wiczenia koncentrującego uczestników na w"asnych doĘwiadcze-
niach w byciu sprawcą, ofiarą i Ęwiadkiem zachował
. Na tym etapie, kiedy wszyscy uczestnicy
wiedzą, jaką sytuacj� okreĘlamy jako mobbing, taka analiza jest moŻliwa. S"uŻy temu �wicze-
nie Trzy kartki, które znajdziemy w punkcie 2 Karty pracy. Aby je wykona�, musimy rozda�
uczestnikom po trzy malutkie karteczki (wystarczy rozmiar 1cm x 1cm). Na początku prosimy
uczniów, aby zastanowili si� i spróbowali okreĘli�, ilu uczniów z ich klasy by"o ich zdaniem
w praktyce Ęwiadkami takich sytuacji, które okreĘlamy jako mobbing. Prosimy ich, aby swoje
oszacowanie wpisali w tabel�, w kolumnie ze znakiem zapytania, na wysokoĘci s"owa
 Ęwiadek . Nast�pnie prosimy uczniów, aby uŻyli pierwszej karteczki i, nie pokazując innym
osobom, napisali na kartce  N , jeŻeli nigdy nie byli Ęwiadkami mobbingu i  T , jeŻeli kiedy-
kolwiek takimi Ęwiadkami byli. Nast�pnie zbieramy kartki, uŻywając np. jakiegoĘ pude"ka,
i prosimy któregoĘ z uczniów, aby policzy", ile osób zapisa"o  T . Nast�pnie powtarzamy pro-
cedur�, pytając o fakt bycia ofiarą i sprawcą. Teraz naleŻy omówi� �wiczenie. Przede wszystkim
z regu"y okazuje si�, Że znaczna wi�kszoĘ� osób by"a Ęwiadkami. Warto zatem skomentowa�,
iŻ skoro prawie wszyscy bezpoĘrednio spotkali si� ze sprawą, to znaczy, Że rozmawiamy nie
o abstrakcyjnym, wydumanym problemie, lecz o sprawach, które naprawd� si� dzieją. Zatem
warto mie� wi�kszą wiedz� na ich temat, jeŻeli jeszcze kiedykolwiek mogą nas lub kogoĘ innego
dotyczy�. Warto takŻe poruszy� aspekt odpowiedzialnoĘci Ęwiadka za to, Że pozwala, by
mobbing by" kontynuowany.
s. 10 Poradnik pedagoga szkolnego
WP112009
Problemy uczniów
F 1.1
Analizując zaangaŻowanie w mobbing z pozycji ofiary, warto wskaza� na fakt, iŻ doĘwiadcza-
nie bycia ofiarą, jeŻeli nasza wiedza na temat mechanizmów wiktymizacji jest niewielka, moŻe
sta� si� stale naszym udzia"em. W ogóle warto tutaj podkreĘli�, iŻ ofiara takŻe swoim sposo-
bem bycia moŻe przyczyni� si� do tego, Że przeĘladowanie innych b�dzie si� nasila"o i trwa"o
bardzo d"ugo. Nie oznacza to jednak, Że moŻna obciąŻy� ją winą za to, iŻ doĘwiadcza mobbingu.
Ofiara moŻe takŻe w"ączy� si� w mobbing w przysz"oĘci po to, by dokona� rewanŻu, czy utrzy-
ma� poczucie bezpieczeł
stwa w grupie, w której obecnie funkcjonuje.
Osoby zaangaŻowane jako sprawcy b�dą mia"y okazj� do refleksji i zastanowienia si�, dzi�ki
jakim mechanizmom byli zdolni do w"ączenia si� w przeĘladowanie innej osoby. Tego typu
refleksje mają stanowi� rodzaj  szczepionki , która sprawi, Że nie w"ączą si� oni w mobbing
w przysz"oĘci.
Warto tutaj takŻe przedyskutowa� z uczniami, co mogą oznacza� róŻnice pomi�dzy rzeczy-
wistymi wynikami, a tymi, które wczeĘniej szacowali. Przyk"adowo, moŻe by� tak, Że ktoĘ prze-
konany by", Że bullying dotyczy" jedynie kilku uczniów w klasie, a w rzeczywistoĘci okaza"o si�,
Że doĘwiadczy"o go kiedyĘ ponad 20% uczniów. Ten fakt niedoszacowania oznacza� moŻe, iŻ
na co dzieł
ktoĘ takŻe b�dzie mia" tendencje do niezauwaŻania, Że ktoĘ jest ofiarą, lub inter-
pretowania wiktymizacji jako coĘ innego  np. Żarty.
WaŻne!
�wiczenie Trzy Kartki i jego omówienie jest bardzo istotnym elementem prezentowanego
warsztatu. Sprawia ono bowiem, Że uczestnicy koncentrują si� na swoich doĘwiadczeniach
i w nast�pnych etapach warsztatu postrzegają wszystko przez ich pryzmat. To z kolei stymu-
luje autorefleksj�, której pojawienie si� jest jednym z najbardziej istotnych celów warsztatu.
Nast�pnie przechodzimy do �wiczenia znajdującego si� w punkcie 3 Karty pracy. Rysujemy na
Ęrodku tablicy prostokąt (taki sam jak ten znajdujący si� w materia"ach uczniów). Prosimy
uczestników o podawanie (ale bez Żadnych danych osobowych), co by"o powodem tego, Że
uczniowie, których znali, doĘwiadczali bullyingu w klasie. MoŻna na początek samemu poda�
przyk"ad z w"asnych doĘwiadczeł
. Z regu"y to �wiczenie sprawdza si� bardzo dobrze i trzeba
raczej zadba� o to, by przerwa� je w odpowiednim momencie. Uczniowie wymieniają szereg
powodów, np. to, Że ofiara dobrze si� uczy"a, nie dba"a o higien�, by"a p"aczliwa, itp. Pomys"y
te zapisują na koł
cu kresek  odprowadzanych od prostokąta, a nauczyciel robi to samo na
tablicy. Powstaje zatem rodzaj mapy myĘli, w której brakuje s"owa w centralnym prostokącie.
Prosimy zatem uczniów, aby wypowiedzieli si�, jakie s"owo, "ączące znaczeniowo wszystkie
podane powody, powinno pojawi� si� w Ęrodku prostokąta. Pasującymi s"owami są np.  innoĘ� ,
 odmiennoĘ� . W omówieniu naleŻy wskaza�, Że poddany bullyingowi moŻe by� kaŻdy, kto
zostanie uznany za innego. A tych kryteriów odmiennoĘci jest mnóstwo i w"aĘciwie moŻe si�
okaza�, Że kaŻdy moŻe w róŻnym kontekĘcie zosta� uznany za taką osob�. MoŻna (ale nie trzeba
 to zaleŻy od czasu, którym dysponujemy) pogrupowa� wed"ug jakichĘ kryteriów przyczyny,
które podawali uczniowie  osobno np. cechy osobowoĘci, sprawy związane z rodziną ucznia,
z jego przekonaniami, itp. (punkt czwarty Karty pracy). To pozwala utrwali� ustalenia �wiczenia
Poradnik pedagoga szkolnego s. 11
WP112009
Problemy uczniów
F 1.1
trzeciego, ale teŻ ma dzia"a� jak rodzaj uprzedzenia sytuacji, w której innoĘ�  pojawi si�
w klasie, w której obecnie są uczniowie. �wiczenie to ma za zadanie  normalizowa� potencjal-
nie stygmatyzujące reakcje.
Wreszcie przechodzimy do omówienia mechanizmów mobbingu (pkt. 5). Są to oczywiĘcie te
same mechanizmy, które przedstawi"em wyŻej w artykule  stygmatyzacja, dysonans poznaw-
czy i b"�dne ko"o. Najwi�kszym wyzwaniem jest tutaj takie przeprowadzenie miniwyk"adu na
temat trzech mechanizmów, by uczniowie zrozumieli ich praktyczne znaczenie dla zachowania
i myĘlenia ludzi. MoŻna je omówi� nawet bez szczegó"ów (np. moŻna pominą� nazwy poszcze-
gólnych etapów procesu stygmatyzacji). Warto wskaza�, iŻ omówione mechanizmy sprawiają,
iŻ osoba  automatycznie moŻe w"ączy� si� w bullying realizowany przeciwko komuĘ innemu.
Ich znajomoĘ� ma z kolei sprawi�, Że w sytuacjach, które bullyingowi sprzyjają, przynajmniej
cz�Ę� osób b�dzie myĘle� racjonalnie i si� w niego nie w"ączy lub nawet podejmie dzia"ania,
które mają mu przeciwdzia"a�.
Ostatnim etapem zaj�� jest poproszenie uczniów, aby zastanowili si�, co takiego zyskuje ten,
kto inicjuje bądę w"ącza si� w mobbing realizowany wobec innego ucznia, i wpisali w prostokąt
na karcie pracy. Uczniowie podają zwykle sporo przyczyn (oko"o dziesi�ciu). Przyk"adowe
odpowiedzi wyglądają nast�pująco: chce si� popisa�, sam dzi�ki temu jest bezpieczny, chce
zapomnie� o w"asnych problemach, itp. Tego typu �wiczenie budzi refleksj� i niejako  obnaŻa
motywacje (cz�sto nieĘwiadome) sprawców bullyingu. W kontekĘcie przysz"oĘci wykonanie
takiego �wiczenia buduje niekorzystny klimat dla potencjalnego rozpocz�cia bullyingu  kaŻdy
sprawca wie bowiem, Że jego motywy mogą zosta� poddane przez innych podobnej analizie.
OczywiĘcie, na koł
cu przebieg warsztatu podsumowujemy, podkreĘlając moŻliwoĘci autore-
fleksji, które pojawi"y si� na róŻnych jego etapach. Warto tutaj takŻe stworzy� moŻliwoĘ� zada-
wania pytał
.
s. 12 Poradnik pedagoga szkolnego
WP112009
Problemy uczniów
F 1.1
Karta pracy do warsztatu dotyczącego mobbingu
MOBBING
1. Co to jest mobbing?
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
Kiedy nie mówimy o mobbingu?
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
2. Trzy kartki
?!
Ęwiadek
ofiara
sprawca
3. Kto bywa ofiarą mobbingu?
Poradnik pedagoga szkolnego s. 13
WP112009
Problemy uczniów
F 1.1
4. Propozycja pogrupowania przyczyn.
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
5. Mechanizmy mobbingu
Stygmatyzacja
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
Dysonans poznawczy
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
B"�dne ko"o
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
Co daje mobbing sprawcom?
s. 14 Poradnik pedagoga szkolnego
WP112009