dr nauk prawnych Kinga MACHOWICZ
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej,
Wydział Prawa i Administracji,
Katedra Zarządzania Organizacjami
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II
STANY NADZWYCZAJNE JAKO PRZESA
ANKA LEGALNEJ
INGERENCJI W PRAWA CZA
OWIEKA W POLSCE
Tematyka niniejszego artykułu oscyluje wokół ograniczania praw
człowieka w stanie wojennym, stanie wyjątkowym oraz stanie klę-
ski \
ywiołowej.
The subject matter of this article is human rights limitations in
situation of martial law, state of emergency and state of disaster.
1. Międzynarodowe zobowiązania Polski
w zakresie ochrony praw człowieka
Akty prawa międzynarodowego publicznego z zakresu ochrony praw człowie-
ka ró\
nią się pod wieloma względami, w tym ustanowieniem w swoich ramach
sankcji za przekroczenie postanowień (umowy międzynarodowe) lub brakiem
ustanowienia takiej sankcji (np. deklaracje, zalecenia, opinie). Drugiego wariantu
nie nale\
y uto\
samiać z brakiem mo\
liwości przeciwdziałania zachowaniu państwa
niezgodnemu z deklarowanym lub zalecanym. W sytuacji pojawienia się woli poli-
tycznej takie zachowanie mo\
e być kwalifikowane jako naruszenie aktu będącego
podstawą funkcjonowania organizacji międzynarodowej. Międzynarodowe akty
prawne tej rangi są zaś obdarzone sankcją. Katalog środków mogących wchodzić
w grę jest dość szeroki. Przede wszystkim nale\
ą do niego środki o charakterze
politycznym: krytyczne wypowiedzi prominentnych osób \
ycia politycznego, ró\
-
nego rodzaju upomnienia formułowane przez organy statutowe organizacji. Efek-
tywność środków politycznych mo\
e być bardzo zró\
nicowana w zale\
ności od
konkretnej sytuacji. Tego typu środki będą podejmowane, gdy podmiot je stosujący
oceni, \
e wystąpieniem nie narazi na szwank swojej pozycji międzynarodowej lub
nawet ją wzmocni.
Ewentualne środki polityczno-prawne to: zawieszenie prawa głosu przy jedno-
czesnym utrzymaniu obowiązku uiszczania składek, przymusowe zawieszenie
członkostwa, pozbawienie członkostwa w organizacji międzynarodowej. Teore-
tycznie efektywność tych środków powinna być większa ni\
środków politycz-
nych, poniewa\
państwa przystępują do organizacji międzynarodowych na mocy
swoich suwerennych decyzji. To znaczy, \
e celem jest członkostwo w organizacji i
utrzymanie, a nawet umacnianie roli w procesach decyzyjnych. Perspektywa utraty
wpływu na procesy decyzyjne jest równoznaczna z ryzykiem utraty mo\
liwości
realizacji celu, jaki wyznaczyło sobie państwo  sytuacja, której unika ka\
dy czło-
nek społeczności międzynarodowej. Natomiast środki prawne mogą być podejmo-
wane w ramach procedur skargowych przed organami międzynarodowymi. Teore-
tycznie jest mo\
liwy przypadek, w którym państwo nie będzie wykonywało roz-
strzygnięć takich organów. Jednak prawdopodobieństwo jest stosunkowo nikłe w
przypadku państw demokratycznych lub przynajmniej pragnących wykreować
własny wizerunek demokratycznego państwa. Co prawda z odmiennych pobudek,
ale nale\
ące do obu kategorii państwa będą liczyć się z mo\
liwością wytoczenia
przeciwko nim środków politycznych i polityczno-prawnych. Im większe wg ich
oceny będzie ryzyko stanowczych działań członków społeczności międzynarodo-
wej oraz im wy\
szy stopień stanowczości zapowiadanych działań, tym mniejsze
prawdopodobieństwo braku wykonania przez państwo rozstrzygnięcia organu mię-
dzynarodowego.
W szczególnych okolicznościach społeczność międzynarodowa mo\
e nabyć
uprawnienie do interwencji wojskowej w państwie, jak pisze A. Krawczyk,  z
le
traktującym swoich obywateli. Stanowi to jednocześnie ograniczenie zasady niein-
gerencji w sprawy wewnętrzne tego państwa. Tym samym mogą zostać wyłączone
z kompetencji państwa sprawy dotyczące ochrony praw człowieka oraz prawa hu-
manitarnego, stając się przedmiotem zainteresowania wspólnoty międzynarodowej.
Pozwala to na ingerencję w celu przerwania naruszeń fundamentalnych praw czło-
wieka (& ) 1.
W systemie ONZ przyjmuje się, \
e ingerencja w prawa człowieka nie mo\
e
następować w sposób bezprawny lub arbitralny2. Lakoniczność stwierdzenia po-
dyktowana jest przynale\
nością państw-stron do odmiennych kręgów kulturowych
i związaną z tym potrzebą wypracowania kompromisu co do rodzaju i zakresu dóbr
1
A. Krawczyk: Międzynarodowa praktyka interwencji humanitarnej jako operacji podej-
mowanych w obronie praw człowieka [w:] M. Lubiszewski, T. Jasudowicz, R. Fordoński
(red.)  Wybrane aktualne problemy międzynarodowego prawa humanitarnego , Wydaw-
nictwo UWM, Olsztyn 2005, s. 79.
2
Por. zwłaszcza Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Dz. U. 1977,
Nr 38, poz. 167.
podlegających ochronie. Zgodnie z  Uwagami ogólnymi Komitetu Praw Czło-
wieka z dnia 23 marca 1988 r. zakaz bezprawnej ingerencji oznacza brak dopusz-
czalności jakiejkolwiek ingerencji za wyjątkiem sytuacji przewidzianej w ustawie.
Przesłanki warunkujące podjęcie ingerencji muszą jednak być zgodne z postano-
wieniami oraz celem i przedmiotem Paktu. Zakaz arbitralnej ingerencji dotyczy
natomiast tych działań organów państwowych, które podejmowane są na podstawie
przepisów prawnych. Ingerencja musi odbywać się zgodnie ze wszystkimi przepi-
sami prawa krajowego, a tak\
e zgodnie z postanowieniami oraz celem i przedmio-
tem Paktu. W ka\
dym przypadku musi być utrzymana w rozsądnych granicach,
odpowiednio do okoliczności. A zatem, oceniając ingerencję, trzeba będzie stwier-
dzić, czy zało\
ony cel ingerencji nie naruszał istoty chronionych praw człowieka
oraz czy zastosowane środki były wystarczające do osiągnięcia zamierzonego celu
i czy były jednocześnie jak najmniej ucią\
liwe. Zgodnie z  Uwagami ogólnymi
z dnia 24 lipca 2001 r. Pakt stosuje się równie\
w sytuacji konfliktów zbrojnych,
w czasie których stosuje się międzynarodowe prawo humanitarne. Są to sfery regu-
lacji prawnych, które nie wykluczają się wzajemnie. Przed powołaniem się na art.
4 Paktu muszą zostać spełnione dwa warunki: sytuacja musi stanowić zagro\
enie
\
ycia narodu oraz wcześniej ni\
nastąpiła derogacja zobowiązań wynikających
z Paktu, państwo oficjalnie ogłosiło stan nadzwyczajny.
Bardziej precyzyjnie formułowane są umowy międzynarodowe o zasięgu re-
gionalnym. Niezmiernie istotna w systemie Rady Europy jest Europejska Konwen-
cja Praw Człowieka3. Status sygnatariusza Konwencji jest obecnie warunkiem sine
qua non uzyskania członkostwa w Radzie Europy. Zgodnie z Konwencją do prze-
słanek warunkujących legalność ingerencji w prawa człowieka zalicza się: porzą-
dek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe4, dobro małoletnich, zapobieganie
przestępstwom, ochronę zdrowia, ochronę moralności, ochronę praw innych osób,
zagwarantowanie interesu wymiaru sprawiedliwości, zagwarantowanie powagi i
bezstronności władzy sądowej, a nawet dobrobyt gospodarczy kraju. Wymienione
ograniczenia muszą być ustanowione aktem normatywnym o co najmniej ustawo-
wej randze, posiadającym moc obowiązującą zanim nastąpiła konkretna ingerencja
w prawa człowieka. Musi te\
zostać spełniony warunek konieczności w społeczeń-
stwie demokratycznym oraz warunek stosowania środków proporcjonalnych do
zamierzonego celu. M. Lisiecki wskazuje jednak, \
e ochrona bezpieczeństwa naro-
dowego, porządku publicznego, zdrowia publicznego, moralności, praw i wolności
innych osób często bywają pretekstem do odgradzania się państw bogatszych od
3
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Dz. U. z 1993 r.,
Nr 61, poz. 284, z póz
n. zm.
4
Określenie bezpieczeństwo państwowe pochodzi z opublikowanego w Dz. U. tłumaczenia
na język polski. Oryginalny tekst zawiera sformułowanie national safety, stąd literatura,
zwłaszcza z zakresu nauk o zarządzaniu, posługuje się pojęciem bezpieczeństwa narodowego.
biedniejszych, do ograniczania mo\
liwości wjazdowych na swoje terytorium5. Tym
niemniej, zachowanie, które w warunkach wzrostu gospodarczego mogłoby być
uznawane za pretekst, w obliczu kryzysu gospodarczego mo\
e okazać się dopusz-
czalne w świetle zobowiązań międzynarodowych państwa.
Istnieje jednak katalog sfer, które nie podlegają ograniczeniom w jakichkol-
wiek okolicznościach nawet w minimalnym stopniu. Są to: prawo do \
ycia, zakaz
tortur, nieludzkiego lub poni\
ającego traktowania lub karania, zakaz pracy niewol-
niczej lub przymusowej, zakaz karania bez podstawy prawnej. Co do pozostałych
praw człowieka, w przypadku wojny lub stanu niebezpieczeństwa publicznego
zagra\
ającego \
yciu narodu, państwa mogą podjąć środki uchylające stosowanie
zobowiązań wynikających z Konwencji Praw Człowieka w zakresie ściśle odpo-
wiadającym wymogom sytuacji, pod warunkiem, \
e środki te nie są sprzeczne
z innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego. Zdaniem
A. Michalskiej niebezpieczeństwo publiczne, które zagra\
a istnieniu narodu mo\
e
mieć charakter militarny, społeczny, ekonomiczny czy ekologiczny. Wydaje się
jednak, \
e dla oceny, czy występuje niebezpieczeństwo publiczne, większe znacze-
nie powinno mieć ustalenie stopnia zagro\
enia, ani\
eli jego charakter. Intensyw-
ność zagro\
enia, a nie jego rodzaj nale\
ałoby uznać za przesłankę derogacji zobo-
wiązań międzynarodowych. Czynnik, który w jednym państwie stanowi istotne
zagro\
enie dla \
ycia narodu, mo\
e być w innym państwie uznany za wydarzenie
błahe  przy czym ocena nale\
y zawsze do rządzących, a nie do rządzonych6. Na
podstawie art. 15 Konwencji państwo korzystające z mo\
liwości derogacji zobo-
wiązań ma obowiązek wyczerpująco poinformować Sekretarza Generalnego Rady
Europy o podjętych środkach oraz powodach ich zastosowania. Ponadto ma rów-
nie\
obowiązek poinformować, kiedy środki te przestaną działać, a przepisy Kon-
wencji będą w pełni stosowane.
Do reguł interpretacyjnych Konwencji nale\
y nakaz poszanowania marginesu
swobodnej oceny sygnatariuszy traktatu. Ustanowione przez Konwencję standardy
ochrony mają charakter minimalny. Ka\
de państwo-strona w swoim porządku
prawnym mo\
e ustanawiać wy\
szy poziom ochrony praw człowieka ni\
wynika to
z zobowiązań międzynarodowych. Tę ogólną regułę Europejski Trybunał Praw
Człowieka (ETPC) wypracował m.in. w sprawie Handyside przeciwko Wielkiej
Brytanii7. Państwu powołującemu się na art. 15 Konwencji przysługuje pewien
margines oceny przy określaniu proporcjonalności ograniczeń wykonywania prawa
5
Por. M. Lisiecki: Migracja jako realne i potencjalne zagro\
enie dla bezpieczeństwa pań-
stwa [w:] K. Markowski (red.)  Migracja  wartość dodana? , Lubelska Szkoła Biznesu,
Lublin 2008, s. 10.
6
Por. A Michalska: Niebezpieczeństwo publiczne, które zagra\
a \
yciu narodu [w:]
T. Jasudowicz (red.)  Prawa człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych , TONiK, Toruń
1997, s. 25.
7
Por. orzeczenie z dnia 7 grudnia 1976 r., A. 24, ż 48  49.
do chronionego prawem celu oraz konieczności w społeczeństwie demokratycz-
nym. Zgodnie z orzecznictwem ETPC oznacza to, \
e państwo musi udowodnić
istnienie konkretnej i palącej potrzeby społecznej8. Z kolei wąski margines oceny
jest związany z badaniem, czy został zachowany rozsądny stosunek proporcjonal-
ności między u\
ytymi do ograniczenia praw człowieka środkami a chronionym
celem9. Ponadto margines oceny jest moderowany przez sam ETPC, który stoi na
stanowisku, \
e do interpretacji i stosowania prawa krajowego przede wszystkim są
kompetentne organy państwa, a zwłaszcza sądy. ETPC mo\
e nadzorować zgod-
ność prawa z Konwencją i praktykę stosowania tego\
prawa10.
Polska ratyfikowała zarówno Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i
Politycznych, jak i Konwencję Praw Człowieka, opublikowano je w Dzienniku
Ustaw. Traktaty te stały się więc częścią polskiego porządku prawnego i są bezpo-
średnio stosowane. Mają te\
pierwszeństwo przed ustawą, je\
eli ustawy tej nie da
się z nimi pogodzić11.
2. Regulacje państwa w zakresie ochrony praw człowieka
i stanów nadzwyczajnych
Wolnościom, prawom i obowiązkom człowieka i obywatela został poświęcony
Rozdział II Konstytucji (art. 30-86). W tytule Rozdziału II wolności są rodzajowo
wyodrębnione od praw, chocia\
faktycznie są one prawami negatywnymi (państwo
nie musi tworzyć instytucji materialnych i formalnych, by uprawnienia mogły być
realizowane; wystarczy, \
e powstrzyma się od ingerencji). Mo\
e tylko zastanawiać
sformułowanie człowieka i obywatela, a w innych ustawach określenie prawa
człowieka i obywatelskie. Jednym z warunków posiadania polskiego obywatelstwa
jest przecie\
bycie człowiekiem, a prawa obywatelskie są wymieniane jako rodzaj
praw człowieka. Tematyka ta zawiera jednak zbyt wiele zagadnień, by zmieścić się
w ramach niniejszego opracowania.
Stanom nadzwyczajnym poświęcony został Rozdział XI Konstytucji (art.
228-234). Odpowiedni stan nadzwyczajny mo\
e być wprowadzony w sytuacjach
szczególnych zagro\
eń, je\
eli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające.
Zakres ograniczeń praw człowieka w czasie poszczególnych stanów nadzwyczaj-
nych określa ustawa. Zgodnie z art. 228 ust. 5 Konstytucji działania podjęte w wy-
niku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagro\
e-
8
Por. np. orzeczenie z dnia 6 września 1978 r. w sprawie Klass i inni przeciwko RFN,
A. 28, ż 48.
9
Por. np. orzeczenie ETPC z dnia 19 grudnia 1989 r. w sprawie Mellacher i inni przeciwko
Austrii, A. 169, ż 45.
10
Por. np. orzeczenie ETPC z dnia 25 lutego 1992 r. w sprawie Margareta i Roger Ander-
son przeciwko Szwecji, A. 226, ż 82.
11
Por. art. 91 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U.
Nr 78, poz. 483, z póz
n. zm.
nia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjono-
wania państwa. Natomiast ustawowym odzwierciedleniem przedstawionej zasady
jest stwierdzenie, \
e ingerencja w prawa człowieka musi uwzględniać w mo\
liwym
stopniu minimalizację indywidualnych i społecznych ucią\
liwości wynikających ze
stosowania tych ograniczeń, jak równie\
to, \
e ograniczenia muszą być niezbędne.
W czasie stanu wojennego i wyjątkowego ograniczeniom idącym dalej ni\

stanowi Konstytucja nie podlegają: godność człowieka, prawo do obywatelstwa i
związane z nim prawo do opieki konsularnej za granicą, prawo do \
ycia, prawa
dotyczące humanitarnego traktowania, konstytucyjne zasady ponoszenia odpowie-
dzialności karnej, dostęp do sądu, dobra osobiste, wolność sumienia i religii, prawo
do składania petycji oraz ochrona rodziny i ochrona praw dziecka. Niedopuszczal-
ne jest ograniczenie wolności i praw człowieka i obywatela wyłącznie z powodu
rasy, płci, języka, wyznania lub jego braku, pochodzenia społecznego, urodzenia
oraz majątku. W stanie klęski \
ywiołowej mogą być ograniczone jedynie: wolność
działalności gospodarczej, wolność osobista, nienaruszalność mieszkania, wolność
poruszania się i pobytu na terytorium RP, prawo do strajku, prawo własności, wol-
ność pracy, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz prawo
do wypoczynku.
Stan nadzwyczajny mo\
e być wprowadzony tylko na podstawie ustawy,
w drodze rozporządzenia, które podlega dodatkowemu podaniu do publicznej wia-
domości. Zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres, w jakim mogą
zostać ograniczone wolności i prawa człowieka i obywatela, określają:
" Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski \
ywiołowej12,
" Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym13,
" Ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompeten-
cjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytu-
cyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej14.
Obowiązuje równie\
Ustawa z dnia 22 listopada 2002 r. o wyrównywaniu strat
majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolno-
ści i praw człowieka i obywatela15.
W razie zewnętrznego zagro\
enia państwa, w tym spowodowanego działania-
mi terrorystycznymi, zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub
gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony prze-
ciwko agresji, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów mo\
e
wprowadzić stan wojenny na części albo na całym terytorium państwa. M. Brze-
ziński podnosi, \
e skutki działań terrorystycznych co najwy\
ej mogą spowodować
wprowadzenie stanu wyjątkowego, a przyjętą w tym zakresie regulację stanu wo-
12
Dz. U. Nr 62, poz. 558.
13
Dz. U. Nr 113, poz. 985 z póz
n. zm.
14
Dz. U. Nr 156, poz. 1301 z póz
n. zm.
15
Dz. U. Nr 233, poz. 1955.
jennego wypada uznać za efekt swoistej mody na eksponowanie zagro\
eń terrory-
stycznych16. Stan wojenny mo\
na sukcesywnie znosić na tym obszarze, który nie
znajduje się ju\
w stanie zagro\
enia. Zgodnie z regulacjami ustawowymi stan wo-
jenny jest bowiem znoszony, jeśli ustały przyczyny, dla których został wprowa-
dzony i przywrócono normalne funkcjonowanie państwa17.
W czasie stanu wojennego mogą być zawieszone prawa do: organizowania i
przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń, organizowania i przeprowadza-
nia imprez masowych oraz prowadzonych w ramach działalności kulturalnej im-
prez artystycznych i rozrywkowych nie będących imprezami masowymi, zrzesza-
nia się poprzez nakazanie okresowego zaniechania działalności wymienionych
w ustawie zarejestrowanych organizacji, których działalność mo\
e utrudnić reali-
zację zadań obronnych. Mo\
na równie\
zawiesić prawo do strajków pracowni-
czych i innych form protestu w odniesieniu do określonych kategorii pracowników
lub w określonych dziedzinach, strajków i innych ni\
strajki form akcji protesta-
cyjnych. W przypadku osób, których działalność zagra\
a bezpieczeństwu lub
obronności państwa, mo\
na dokonać przeszukania, a tak\
e zajęcia przedmiotów
wykorzystywanych do prowadzenia tej działalności. Mo\
e być równie\
wprowa-
dzona:
" cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu, obejmująca materiały
prasowe,
" kontrola zawartości przesyłek, listów, paczek i przekazów przekazywanych
w ramach usług pocztowych o charakterze powszechnym lub usług kurier-
skich,
" kontrola treści korespondencji telekomunikacyjnej i rozmów telefonicznych
lub sygnałów przesyłanych w sieciach telekomunikacyjnych,
" emisja sygnałów uniemo\
liwiających nadawanie lub odbiór przekazów ra-
diowych, telewizyjnych lub dokonywanych poprzez urządzenia i sieci tele-
komunikacyjne, których treść mo\
e zwiększyć zagro\
enie bezpieczeństwa lub
obronności państwa.
Zatrzymane publikacje, przesyłki lub korespondencję telekomunikacyjną do-
ręcza się adresatom po zniesieniu stanu wojennego, chyba \
e ich treść lub zawar-
tość pochodzi z przestępstwa, była przeznaczona do popełnienia przestępstwa albo
została objęta zakazem posiadania.
Mogą być wprowadzane równie\
ograniczenia w zakresie: dostępu do towa-
rów konsumpcyjnych, wolności działalności gospodarczej (w tym prowadzonej
z udziałem kapitału zagranicznego), działalności edukacyjnej, obrotu środkami
płatniczymi, funkcjonowania systemów łączności oraz działalności telekomunika-
16
Por. M. Brzeziński: Stany nadzwyczajne w polskich konstytucjach. Wydawnictwo Sej-
mowe, Warszawa 2007, s. 190-191.
17
Por. K. Prokop: Stany nadzwyczajne w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
2 kwietnia 1997 r., Temida 2, Białystok 2005, s. 72-73.
cyjnej i pocztowej, prawa posiadania broni palnej, amunicji i materiałów wybu-
chowych oraz innych rodzajów broni lub określonych przedmiotów, dostępu do
informacji publicznej.
W czasie stanu wojennego mo\
na równie\
nakładać na przedsiębiorców do-
datkowe zadania, których realizacja jest niezbędna dla bezpieczeństwa lub obron-
ności państwa oraz zapewnienia zaopatrzenia ludności, nało\
yć na osoby prowa-
dzące gospodarstwa rolne obowiązek dostaw oraz upraw określonych gatunków
roślin i hodowli zwierząt, wprowadzić najem lokali i budynków na podstawie de-
cyzji administracyjnej, a w uzasadnionych przypadkach tak\
e dokwaterowywanie
osób do lokalu mieszkalnego lub budynku, wprowadzić zajęcie nieruchomości
niezbędnych dla Sił Zbrojnych lub obrony państwa.
Mo\
e być wprowadzony powszechny obowiązek wykonywania pracy przez
osoby, które ukończyły 16 lat, a nie przekroczyły 65 roku \
ycia i są zdolne do wy-
konywania pracy ze względu na stan zdrowia oraz warunki osobiste i rodzinne.
Mo\
e te\
być limitowane przemieszczanie się osób i towarów po terytorium pań-
stwa. W grę wchodzi równie\
zajęcie lub zarekwirowanie na potrzeby obronne
państwa środków transportu.
W razie zagro\
enia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywa-
teli lub porządku publicznego Prezydent na wniosek Rady Ministrów mo\
e wpro-
wadzić, na czas oznaczony stan wyjątkowy na części albo na całym terytorium
państwa. Rada Ministrów mo\
e podjąć uchwałę o skierowaniu wniosku o wprowa-
dzenie stanu wyjątkowego w sytuacji szczególnego zagro\
enia wymienionych
wy\
ej dóbr, w tym spowodowanego działaniami terrorystycznymi, które nie mogą
być usunięte poprzez u\
ycie zwykłych środków konstytucyjnych.
Według W. J. Wołpiuka dla ustroju państwa demokratycznego największą
groz
bę stanowi realizacja próby przejęcia władzy w sposób niezgodny z konstytu-
cyjnym porządkiem prawnym. Zagro\
enie bezpieczeństwa to takie zjawisko, któ-
rego skala i natę\
enie mogą zagra\
ać normalnej egzystencji ogółu mieszkańców,
zwłaszcza jednak obywateli RP. Zagro\
enie porządku publicznego mo\
e dotyczyć
naruszenia ustalonego porządku w działalności instytucji publicznych, urządzeń
u\
yteczności publicznej, dezorganizacji \
ycia zgodnego z prawami obowiązujący-
mi w demokratycznym społeczeństwie i zaburzeń o ró\
norodnych przyczynach.
Wprowadzenie stanu wyjątkowego z powodu zagro\
enia porządku publicznego
powinno być uzasadnione szczególnym charakterem niebezpieczeństw lub maso-
wością naruszeń owego porządku18.
Tak samo jak w przypadku stanu wojennego kształtuje się mo\
liwość zawie-
szenia prawa do zgromadzeń, organizowania i przeprowadzania imprez, strajków
pracowniczych, wszelkich form akcji protestacyjnych. Natomiast inaczej została
unormowana mo\
liwość prawa do zrzeszania się. Mo\
na zawiesić prawo do zrze-
18
Por. W. J. Wołpiuk: Państwo wobec szczególnych zagro\
eń. Wydawnictwo Naukowe
SCHOLAR, Warszawa 2002, s. 93-94.
szania się w stosunku do wymienionych w ustawie organizacji (art. 16 ust. 1 pkt 6
lit. b  regulacja zbie\
na z regulacją stanu wojennego), których działalność mo\
e
zwiększyć zagro\
enie dla konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa oby-
wateli lub porządku publicznego. Ponadto mo\
liwe jest ustanowienie zakazu two-
rzenia i rejestrowania nowych organizacji. Wymienione ograniczenia nie dotyczą
(tak jak w przypadku stanu wojennego) zgromadzeń organizowanych przez kościo-
ły i inne związki wyznaniowe oraz organizacje religijne.
W czasie stanu wyjątkowego (tak samo jak podczas stanu wojennego) mo\
e
być wprowadzona cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu, kontrola
zawartości przesyłek, listów, paczek i przekazów, kontrola treści korespondencji
telekomunikacyjnej i rozmów telefonicznych lub sygnałów przesyłanych w sie-
ciach telekomunikacyjnych, a tak\
e emisja sygnałów uniemo\
liwiających nadawa-
nie lub odbiór przekazów radiowych, telewizyjnych lub dokonywanych poprzez
urządzenia i sieci telekomunikacyjne, których treść mo\
e zwiększyć zagro\
enie
konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicz-
nego.
Tak samo jak w stanie wojennym, mo\
na równie\
wprowadzić ograniczenia w
zakresie: dostępu do towarów konsumpcyjnych, wolności działalności gospodar-
czej poprzez nakazanie okresowego zaniechania jej prowadzenia, ustanowienie
obowiązku uzyskania zezwolenia na rozpoczęcie działalności gospodarczej okre-
ślonego rodzaju, działalności edukacyjnej poprzez okresowe zawieszenie zajęć
dydaktycznych w szkołach włącznie ze szkołami wy\
szymi, obrotu środkami płat-
niczymi, prawa posiadania broni palnej, amunicji i materiałów wybuchowych oraz
innych rodzajów broni lub określonych przedmiotów, dostępu do informacji pu-
blicznej. Podobnie mogą być wprowadzone ograniczenia w zakresie funkcjonowa-
nia systemów łączności oraz działalności telekomunikacyjnej i pocztowej. Ograni-
czenia przemieszczania osób i towarów są natomiast znacznie mniej restrykcyjne.
Ustawy dotyczące stanu wojennego i wyjątkowego nie stanowią więc ograni-
czeń w zakresie godności człowieka, prawa do obywatelstwa i związanego z nim
prawa do opieki konsularnej za granicą, prawa do \
ycia, praw dotyczących huma-
nitarnego traktowania, konstytucyjnych zasad ponoszenia odpowiedzialności kar-
nej, dóbr osobistych, dostępu do sądu, prawa do składania petycji. Ustanowione
ograniczenia praw człowieka nie są oparte na kryteriach zabronionych przez Kon-
stytucję. Niezmiernie trudne, właściwie niemo\
liwe byłoby bowiem uznanie za
dyskryminację z powodu pochodzenia społecznego, urodzenia oraz majątku po-
wszechnego obowiązku pracy w określonych granicach wiekowych (gdzie dolna
granica jest wy\
sza od 15 lat  wieku, od którego młody człowiek z reguły mo\
e
pracować nawet w stanie nie będącym nadzwyczajnym) nało\
onego na osoby
zdrowe, z uwzględnieniem ich warunków osobistych i sytuacji rodzinnej. Wydaje
się więc, \
e ograniczenia ustawowe nie idą dalej ni\
Konstytucja. Tym niemniej
istnieje ryzyko wystąpienia naruszania norm konstytucyjnych w związku z prakty-
ką organów władzy publicznej w czasie stanu nadzwyczajnego. Ryzyko to pojawia
się z powodu sposobu sformułowania art. 47 Konstytucji dotyczącego ochrony
prywatności. W. Skrzydło podkreśla, \
e generalne postanowienia art. 47 są na tyle
ogólne, i\
występuje niewątpliwa potrzeba bli\
szego określenia prawa do prywat-
ności i płynących stąd konsekwencji prawnych, czego zresztą Konstytucja nie za-
powiada19.
Zarówno w stanie wojennym, jak i w stanie wyjątkowym państwo mo\
e ogra-
niczać wolność religijną. Zgodnie z art. 53 Konstytucji wolność uzewnętrzniania
religii mo\
e być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest ko-
nieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, mo-
ralności lub wolności i praw innych osób.
Ochronę bezpieczeństwa państwa mo\
na rozumieć jako za\
egnywanie zagro-
\
enia bezpieczeństwa. Przesłanką wprowadzenia stanu wojennego, oprócz ze-
wnętrznego zagro\
enia, jest zbrojna napaść lub międzynarodowe zobowiązanie do
wspólnej obrony przeciwko agresji. Z przyczyn oczywistych zbrojna napaść godzi
w bezpieczeństwo państwa. Podjęcie działań w ramach wspólnej obrony przeciwko
agresji równie\
słu\
y likwidacji zagro\
enia, i to dwojakiego rodzaju. Po pierwsze,
wspólna obrona prowadzona na obcym terytorium mo\
e uchronić RP przed bezpo-
średnią napaścią na jej terytorium. Po drugie, chroni przed środkami odwetowymi,
jakie mogłyby być wdro\
one z powodu braku wykonywania zobowiązań między-
narodowych. Wolność uzewnętrzniania religii mo\
e być równie\
legalnie ograni-
czona w razie stanu wyjątkowego, poniewa\
zarówno art. 53, jak i art. 230 Konsty-
tucji wymieniają przesłankę porządku publicznego. Zagro\
enie konstytucyjnego
ustroju państwa oraz zagro\
enie bezpieczeństwa obywateli tak\
e stanowią zagro-
\
enie dla bezpieczeństwa państwa  są bowiem wymierzone w dwa spośród trzech
elementów statuujących państwo: legalną, efektywnie funkcjonującą władzę oraz
ludność.
Ustawodawca nie zdecydował się, jak dotąd, na skorzystanie z mo\
liwości
wprowadzania ograniczeń wolności sumienia i religii. Nie są bowiem limitowane
zgromadzenia organizowane przez kościoły i inne związki wyznaniowe oraz orga-
nizacje religijne działające w obrębie świątyń, budynków kościelnych, w innych
pomieszczeniach słu\
ących organizowaniu i publicznemu sprawowaniu kultu.
Ograniczenia działalności edukacyjnej nie dotyczą seminariów duchownych. Rów-
nie\
środki społecznego przekazu stanowiące z
ródła informacji na temat religii i
słu\
ące wypełnianiu funkcji religijnych, a nale\
ące do kościołów i innych związ-
ków wyznaniowych nie podlegają cenzurze. Nale\
y jednak wskazać, \
e noweliza-
cje ustaw mogą wprowadzić zmiany w tej dziedzinie. Trudno przy tym przewidzieć
kierunek i zakres zmian oraz czy ograniczenia będą dotyczyć wszystkich, czy te\

tylko niektórych z organizacji religijnych.
19
Por. W. Skrzydło: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wyd. 6. Wydaw-
nictwo Wolters Kluwer Polska - OFICYNA, Warszawa 2009, s. 51.
Ustawodawca wprowadził natomiast mo\
liwość ograniczenia swobody zgro-
madzeń oraz zrzeszania się. W zakresie limitowania wolności organizowania poko-
jowych zgromadzeń Konstytucja wskazuje, \
e ograniczenia mo\
e określać ustawa.
Stanowi natomiast, \
e zakazane są zrzeszenia, których cel lub działalność są
sprzeczne z Konstytucją lub ustawą20 oraz \
e ze względu na dobro publiczne usta-
wa mo\
e ograniczyć prowadzenie strajku lub zakazać go w odniesieniu do okre-
ślonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach21. Konwencja Praw
Człowieka dopuszcza ingerencję państwa, m.in. ze względu na interesy bezpie-
czeństwa państwowego lub publicznego22.
Zgodnie z ustawami, ograniczenia są dopuszczalne o tyle, o ile słu\
ą ochronie
dóbr, dla których ratowania wprowadzono stan wojenny lub wyjątkowy oraz doty-
czą jedynie wybranych obszarów wolności zgromadzeń i zrzeszania się; nie mo\
e
być więc mowy o niewykonywaniu zobowiązań międzynarodowych w tym zakre-
sie.
W celu zapobie\
enia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych
noszących znamiona klęski \
ywiołowej oraz w celu ich usunięcia Rada Ministrów
mo\
e wprowadzić na czas oznaczony stan klęski \
ywiołowej na części albo na
całym terytorium państwa  na obszarze, na którym wystąpiła klęska \
ywiołowa,
a tak\
e na obszarze, na którym wystąpiły lub mogą wystąpić skutki tej klęski. Ka-
tastrofą naturalną lub awarią techniczną mo\
e być równie\
zdarzenie wywołane
działaniem terrorystycznym.
W celu usprawnienia przemieszczania się środków transportowych niezbęd-
nych dla prowadzenia działań ratowniczych mogą być wprowadzone ograniczenia
w transporcie. Dla zapewnienia łączności na potrzeby działań ratowniczych mogą
być wprowadzone ograniczenia w wykonywaniu usług pocztowych o charakterze
powszechnym lub usług kurierskich. Mogą funkcjonować równie\
ograniczenia
w pracy urządzeń radiowych nadawczych lub nadawczo-odbiorczych oraz w wy-
konywaniu usług telekomunikacyjnych.
Ograniczenia wolności i praw człowieka mogą dotyczyć m.in. zawieszenia lub
likwidowania wolności prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodza-
ju, reglamentacji zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły, obowiązku stoso-
wania środków profilaktycznych i zabiegów niezbędnych do zwalczania chorób
zakaz
nych ludzi, zwierząt i roślin, a tak\
e skutków ska\
eń chemicznych i promie-
niotwórczych, obowiązku opró\
nienia lub zabezpieczenia ró\
nych pomieszczeń,
dokonania przymusowych rozbiórek i wyburzeń obiektów budowlanych, mogą
polegać na nakazie ewakuacji, zakazie organizowania lub przeprowadzania imprez
masowych, na wykonywaniu świadczeń osobistych i rzeczowych mających na celu
zmniejszanie skutków klęski \
ywiołowej.
20
Art. 58 ust. 2.
21
Art. 59 ust. 3.
22
Art. 11 ust. 2.
W czasie stanu klęski \
ywiołowej ograniczeniom podlegają prawa osobiste,
ekonomiczne, socjalne, kulturalne, ale nie polityczne. Oznacza to, \
e \
adnego
z praw politycznych nie mo\
na ograniczyć, a stan klęski \
ywiołowej w zało\
eniu
ustrojodawcy nie wymaga a\
tak daleko idących restrykcji, poniewa\
nie niesie za
sobą zagro\
enia bezpieczeństwa państwa23. Najwięcej ograniczeń dotyczy prawa
do prywatności. Konstytucja w zakresie limitowania tego prawa odsyła do regula-
cji ustawowych. Natomiast art. 8 ust. 2 Konwencji Praw Człowieka pozwala pań-
stwu na ingerencję dla ochrony m.in. takich dóbr, jak: bezpieczeństwo państwowe,
bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju. Ustawa dotycząca sta-
nu klęski \
ywiołowej przewiduje zatem ograniczenia określonych przejawów pry-
watności części jednostek w celu ochrony praw innych osób i dobrobytu gospo-
darczego kraju. Dobrobyt gospodarczy w znacznej mierze zale\
y od stopnia za-
mo\
ności mieszkańców, a tak\
e od jak najmniejszej liczby osób korzystających
z pomocy socjalnej gwarantowanej przez państwo. Stąd te\
im mniejsze skutki
klęski \
ywiołowej, tym mniejszy ubytek w dobrobycie gospodarczym.
Ustawa, o której mowa wy\
ej, nie ogranicza natomiast wolności osobistej.
Ewentualna nowelizacja mogłaby delegować uprawnienie do ustanowienia zasad i
trybu zatrzymywania na organ inny ni\
parlament. Mo\
na przyjąć, \
e byłby to ten
sam organ, który jest uprawniony do wprowadzenia stanu klęski \
ywiołowej 
Rada Ministrów. Kolejne dozwolone odstępstwa od konstytucyjnych standardów
mogłyby dotyczyć wydłu\
enia terminów przekazania zatrzymanego do dyspozycji
sądu i/lub doręczenia postanowienia o tymczasowym aresztowaniu. Mo\
liwe jest
równie\
nawet wyeliminowanie prawa do odszkodowania za bezprawne pozbawie-
nie wolności.
Ka\
demu, kto poniósł stratę majątkową w następstwie ograniczenia wolności i
praw człowieka i obywatela w czasie stanu nadzwyczajnego, słu\
y roszczenie
o odszkodowanie od Skarbu Państwa. Odszkodowanie obejmuje wyrównanie straty
majątkowej bez korzyści, które poszkodowany mógłby osiągnąć, gdyby strata nie
powstała. Ustawa stwierdza, \
e do odszkodowania stosuje się przepisy k.c.24,
z wyłączeniem art. 415-4202.
Odszkodowanie nie przysługuje, je\
eli strata majątkowa powstała wyłącznie
z winy poszkodowanego lub z winy osoby trzeciej. Wojewoda wydaje decyzję
w sprawie odszkodowania niezwłocznie, nie póz
niej jednak ni\
w terminie trzech
miesięcy od dnia zło\
enia wniosku. Poszkodowany, w terminie trzydziestu dni od
dnia doręczenia decyzji w tej sprawie, mo\
e wnieść powództwo do sądu po-
wszechnego. Odszkodowanie wypłaca się w terminie trzydziestu dni od dnia dorę-
czenia decyzji poszkodowanemu, a wniesienie pozwu nie wstrzymuje wykonania
23
Por. P. Winczorek: Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwiet-
nia 1997 r., Liber, Warszawa 2003, s. 298.
24
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93, z póz
n. zm.
decyzji. Roszczenie o odszkodowanie przechodzi na następców prawnych poszko-
dowanego.
Zasadę wyrównywania obywatelom strat majątkowych poniesionych w na-
stępstwie ograniczenia praw człowieka w czasie stanu nadzwyczajnego nale\
y
ocenić jako wy\
szy standard ochrony praw człowieka ni\
to przewiduje prawo
międzynarodowe, według którego państwo mo\
e w wyjątkowych sytuacjach na
drodze administracyjnej odjąć swojemu obywatelowi prawo własności bez słusz-
nego odszkodowania. W zakresie ochrony podmiotów zagranicznych poziom jest
równy, gdy\
powszechnie uznane zasady prawa międzynarodowego wskazują na
to, \
e w stosunku do cudzoziemca obowiązek wypłaty odszkodowania istnieje bez
względu na przyczynę odjęcia prawa własności25. Wysokość odszkodowania po-
winna pozostawać w rozsądnym stosunku do jego wartości. Okoliczności obejmo-
wane wspólnym mianem interesu publicznego mogą wymagać wypłaty odszkodo-
wania poni\
ej wartości rynkowej26. Ponadto straty majątkowe mogą wynikać
z innych powodów  konieczności przeprofilowania prowadzonej działalności
gospodarczej, spełniania świadczeń kosztem czasu z reguły poświęcanego na do-
datkowe zarobkowanie itp. Z punktu widzenia podmiotu, którego strata jest wy-
równywana, zaletą przyjętego rozwiązania jest rygor wykonalności decyzji mimo
zło\
enia środka odwoławczego. Podmiot ten otrzymuje więc przynajmniej bez-
sporną kwotę odszkodowania. Jednocześnie ustawy gwarantują mo\
liwość docho-
dzenia pozostałych, spornych części roszczeń.
Między normami ustawy o wyrównywaniu strat majątkowych a normami k.c.
istnieją rozbie\
ności, których nie da się usunąć za pomocą reguł kolizyjnych funk-
cjonujących w polskim systemie prawnym. W celu zagwarantowania realizacji
uprawnień wynikających z ustawy dotyczącej wyrównywania strat majątkowych
ustawodawca wyłączył więc stosowanie wybranych norm kodeksowych, tym sa-
mym zadbał o utrzymanie niesprzeczności systemu prawnego.
3. Wnioski
Sytuacje określone Konstytucją i ustawami jako przyczyny wprowadzenia sta-
nu wojennego lub wyjątkowego mieszczą się w ramach pojęcia wojny lub innego
niebezpieczeństwa publicznego zagra\
ającemu \
yciu narodu w zakresie, w jakim
odnoszą się do takich kryteriów, jak: zewnętrzne zagro\
enie państwa, zbrojna na-
paść, obowiązek wspólnej obrony przeciwko agresji, zagro\
enie konstytucyjnego
ustroju państwa, bezpieczeństwo obywateli. Przyczyny te wraz z pozostałymi nie-
25
Zasada ta odnosi się oczywiście do postępowania administracyjnego, nie ma zastosowa-
nia w postępowaniu karnym.
26
Por. ETPC: orzeczenie Holy Monasteries przeciwko Grecji, 9 grudnia 1994 r.,
A. 301-A, ż 71, orzeczenie James i in. przeciwko Wielkiej Brytanii, 21 lutego 1986 r.,
A. 98, żż 54, 64, 69, 73, orzeczenie Lithgow i in. przeciwko Wielkiej Brytanii, 8 lutego
1986 r., A. 102, ż 121.
zbędnymi informacjami są notyfikowane Sekretarzowi Generalnemu ONZ oraz
Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy. W przypadku wprowadzenia stanu wo-
jennego obowiązek ten wynika z traktatów i ustawy, w przypadku wprowadzenia
stanu wyjątkowego  z zasady bezpośredniego stosowania w polskim systemie
prawnym umów międzynarodowych. Obowiązek notyfikacji spełnia funkcję do-
datkowego czynnika kontroli wykonania międzynarodowych zobowiązań państwa.
Wprowadzając ograniczenia praw człowieka władze państwa mają bowiem świa-
domość, \
e notyfikowane okoliczności będą podlegać ocenie i ewentualnie mogą
zostać wdro\
one środki przedstawione w pierwszej części artykułu.
Państwo nie mo\
e zawieszać swoich zobowiązań międzynarodowych wpro-
wadzając stan wyjątkowy z powodu zagro\
enia porządku publicznego, poniewa\

nie jest to stan zagra\
ający \
yciu narodu. Mo\
e jednak wprowadzać ograniczenia
praw i wolności dopuszczalne w ramach przewidzianych dla stanów nie nadzwy-
czajnych.
Stan klęski \
ywiołowej przez polskiego ustrojodawcę został ukształtowany ja-
ko stan nie dający mo\
liwości zawieszania zobowiązań międzynarodowych w za-
kresie ochrony praw człowieka. Klęską \
ywiołową jest bowiem katastrofa natural-
na lub awaria techniczna, których skutki zagra\
ają \
yciu lub zdrowiu du\
ej liczby
osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach,
a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwy-
czajnych środków, we współdziałaniu ró\
nych organów i instytucji oraz specjali-
stycznych słu\
b i formacji działających pod jednolitym kierownictwem. Określenie
rozmiarów zagro\
enia (mimo ich oczywistego tragizmu) nie wskazuje jednak na
to, \
e zagra\
a fizycznemu bytowi całego narodu. W porównaniu z pozostałymi
rodzajami stanów nadzwyczajnych wprowadzane ograniczenia są najmniej dole-
gliwe  zarówno pod względem cię\
aru gatunkowego, jak i ram czasowych. Okres,
na jaki mo\
e być wprowadzony stan klęski \
ywiołowej jest bowiem najkrótszy ze
wszystkich stanów nadzwyczajnych.
Ustawa wprowadza jedynie dalej idące ograniczenia praw człowieka ni\

w stanie nie będącym nadzwyczajnym  głównie dotyczących prawa do \
ycia pry-
watnego. Spełniają one wymogi stawiane limitowaniu praw człowieka: są wpro-
wadzone ustawą w sytuacji konieczności w demokratycznym społeczeństwie. Nie
naruszają przy tym zakazu pracy przymusowej lub obowiązkowej. To pojęcie nie
obejmuje bowiem \
adnych świadczeń wymaganych w stanach nadzwyczajnych lub
klęsk zagra\
ających \
yciu lub dobru społeczeństwa. Praca byłaby oceniona jako
przymusowa lub obowiązkowa, jeśli byłaby bezprawnie wymagana, pognębiająca,
wywoływałaby nieusprawiedliwione cierpienie i miała charakter opresyjny27. Kilka
z wprowadzonych ograniczeń odpowiada zachowaniom, jakich wymagają od
członków społeczeństwa występujące w Europie systemy moralne i etyczne.
27
Por. orzeczenie ETPC z dnia 23 listopada 1983 r. w sprawie Van der Mussele przeciwko
Belgii, A. 70, ż 37.
Chodzi tu przede wszystkim o udzielanie pomocy poszkodowanym, czasowe ofia-
rowanie schronienia osobom bez dachu nad głową, pomoc w zabezpieczaniu mie-
nia przed zniszczeniem.
Z punktu widzenia ochrony praw człowieka niezmiernie istotne są zasady
mówiące o minimalizacji indywidualnych i społecznych ucią\
liwości, niezbędności
ograniczeń. Zasady te stanowią normatywną gwarancję sięgania po środki o jak
najmniejszym stopniu natę\
enia przy dą\
eniu do zamierzonego celu. Zatem pod-
czas ju\
wprowadzonego stanu nadzwyczajnego państwo, legalnie działając, nie
mo\
e dla swoistej własnej wygody poprzestać na wprowadzeniu ograniczeń praw
lub ich zawieszeniu. Podjęcie ka\
dorazowego działania musi być poprzedzone
diagnozą co do rzeczywistych potrzeb w danej sytuacji.
S U M M A R Y
Kinga MACHOWICZ
EXTRAORDINARY STATES AS A CIRCUMSTANCE OF LEGAL
INTERFERENCE IN HUMAN RIGHTS IN POLAND
The Polish Constitution establishes the possibility of introduction of three
kinds of extraordinary states. These are: martial law, state of emergency and state
of disaster. The introduction of these states may be connected with the limitation of
human rights and in case of martial law it may even lead to suspend some rights.
The least strict limitation is provided for the state of disaster. Legal regulations are
consistent with international obligations of Poland and are reaching beyond the
minimal scope of protection established in international agreements  especially in
the scope of settling the material losses resulting from introduced limitations.