Ferdydurke Witold Gombrowicz
Przeciw realizmowi
powieść realistyczna powieść awangardowa
narracja i narrator
narrator ukrywa się za przedstawianymi wydarzeniami, trzy typy narracji:
jest anonimowy 1-pierwszoosobowa narracja Józia w większej części
narracja prowadzona w trzeciej osobie konsekwentnie powieści
przez cały utwór 2-narracja w trzeciej osobie w rozdziałach o Filidorze
i Filibercie
3- utożsamienie się narratora z autorem, elementy sa-
mooceny i komentarza pisanego utworu
dzięki takiej narracji w ramach jednego dzieła ujawnia
się różnorodność gatunkowa  pamiętnik, powiastka fi-
lozoficzna, parodia
świat przedstawiony
prezentowanie fikcyjnych zdarzeń odbywa się z zacho- czytelnik jest ciągle zaskakiwany  zmianami akcji
waniem logicznego prawdopodobieństwa i realizmu, i formy utworu,  normalność w tej powieści polega
autor dąży do zachowania normalności na jej nienormalności, świat przedstawiony jest nie-
zmiernie udziwniony, a z logicznego punktu widzenia 
bzdurny
bohaterowie
ludzie mocno osadzeni w przedstawianych realiach możemy jedynie dokonywać oglądu i obserwacji boha-
terów, nie mamy dostępu do ich psychiki, nie wnoszą
ze sobą żadnych treści ideowych
układ zdarzeń jest oparty na zasadach prawdopodobień- autor tworzy sytuacje dwuznaczne i niepewne jeśli idzie
stwa, wszystkie one mają ciąg przyczynowo-skutkowy, o fabułę, pojawiają i epizody burzące porządek fabular-
utwór daje się łatwo streścić ny
zmieniają się konwencje i formy literackie, w końcu
wydarzenia przestają być ważne, stanowią tylko przy-
czynek do rozważań filozoficznych
styl i język
utrzymany w konwencji, realistycznej, często indywidu- pełen inwencji w zakresie stylu, zabawa, słowem
alizowany, będący uzupełnieniem atmosfery utworu bardziej niż wydarzenia jest z
ródłem komizmu
kompozycja
zwarta i zamknięta, podporządkowana treści utworu luz
na choć konsekwentnie prowadzona, ilustrująca za-
łożoną tezę; składa się z trzech części  pobyt Józia
w szkole, na stancji i na dworze  uzupełnione
przez dwie nowele z przedmowami stanowiące z powie-
ścią nierozerwalną całość
1 z 4
 Ferdydurke Witold Gombrowicz
Forma ponad wszystko
czyli
Józio zniewolony
symbole zniewolenia symbole zniewalania
pupa  właściwiej upupianie, czyli zapędzanie w nie- zdrabnianie
dojrzałość, dotyczy zwłaszcza życia szkolnego przyłapianie
miętoszenie
łydka  to chora nowoczesność całej rodziny Młodzia- zapędzanie w młodość
ków, a pensjonarki przede wszystkim podglądanie
zapuszczanie się w nowoczesność
gęba  odbicie w duszy drugiego człowieka, stereotyp bratanie się
przypisany innemu człowiekowi, narzucony przez kon-
wenans
forma  opanowuje wszystkie dziedziny życia człowieka, narzuca określone sposoby zachowania się i postępowa-
nia; oprócz tego wciska się w sferę nauki, kultury: prowadzi to do ograniczenia sztuki, a tym samym wtłoczenia jej
w ramy utartych schematów wygodnych dla krytyki
parodia  wszystko staje się obiektem do wyśmiania i parodiowania, wieszcz (lekcja o Słowackim), literatura na-
rodowa, tradycja (dworek szlachecki), krytycy, nauczyciele, wszelkie aspekty życia duchowego człowieka; aluzje
do  Stepów akermańskich Mickiewicza i  Roty Konopnickiej występują tu wyraz
nie, parodia jest realizowana
przez naśladowanie stylu i cytaty; w innym miejscu może to być nagromadzenie epitetów, instrumentacja głosko-
wa ( wyśpiewał śpiew wieszcza tak właśnie, jak śpiew wieszcza powinien być wyśpiewany ) czy też zabawa sło-
wem
tropy romantyczne  udziwnienie kompozycji, którego początki możemy znalez
ć w dramatach romantycznych
(wstawiany fragmentów innego gatunku w  Nie-Boskiej komedii ), epizodyczna budowa dzieła, sens epizodów
ujawniony na końcu ( Kordian , akt II), parodystyczna metamorfoza bohatera (Józio nie zostaję przez kogoś  za-
stąpiony  jak było w przypadku Konrada  Gustawa, obie postaci istnieją w tym samym człowieku nadal)
" na czym polega nowatorstwo  Ferdydurke i w jakiej kategorii estetycznej jest realizowana ta powieść?
" życie to forma, życie to gra  wykorzystaj w argumentacji m. in. pojedynek na miny Syfona i Miętusa, pobyt
Józia u Młodziaków, wątek parobka
" oświeceniowy bohater powiastek filozoficznych (np. Kandyd),a wędrujący w czasie i przestrzeni upupiony i z
przyprawioną gębą Józio; postaraj się znalez
ć podobieństwa
" jak zmieniał się obraz dworu w polskiej literaturze; spróbuj prześledzić to w utworach Mickiewicza ( Pan Ta-
deusz ), Sienkiewicza ( Rodzina Połanieckich ), Orzeszkowej ( Nad Niemnem ), Wyspiańskiego ( Wesele ),
Witkiewicza ( W małym dworku ) i Gombrowicza ( Ferdydurke )
***
 Ferdydurke  cóż to znaczy?
Tego chyba nie wie nikt, podobno nawet sam autor nie wiedział. Wiadomo jednak, że brzmi dz
więcznie
i tajemniczo, trochę jak hasło... albo odzew. A może... to jest coś, co nie ma swojej Formy, jest samo w sobie,
prawdziwie-i dlatego nie możemy Ferdydurke rozpoznać i sklasyfikować?
 Ferdydurke jest specyficzną, nowatorską powieścią, która w roku 1938  roku wydania  wywołała nie-
co hałasu. Dyskusje i atmosfera skandalu towarzyszyły jej narodzinom. Fabuła wydaje się dziwaczna i niespójna
już we wstępie. Oto bohater  Józio  człowiek trzydziestoletni, pisarz, zostaje  przeniesiony do szkoły i umiesz-
czony w klasie siedemnastoletnich uczniów. Nikt nie zauważa jego dorosłości  Józio jako uczeń uczestniczy
w funkcjonowaniu szkolnej machiny. Mieszka na pensji u nowoczesnych państwa Młodziaków, gdzie jest świad-
kiem maniery  nowoczesności i mody na postęp w mieszczańskiej rodzinie. Pozór miesza się tu z kłamstwem.
Umęczony tym środowiskiem Józio ucieka wraz ze swoim kolegą Miętusem na wieś,  do parobka  z nadzieją,
że tu znajdzie szczerość i naturalność istnienia prawdziwego człowieka. Niestety, wieś także jest strefą zafałszo-
2 z 4
 Ferdydurke Witold Gombrowicz
waną, nawet miłość Józia i Zosi  ze dworu powiela typowy schemat. A zatem akcja rozgrywa się niejako
w trzech scenach: szkoła, rodzina mieszczańska i wieś (dworek Bolimowo). Cóż w tym dziwnego lub gorszącego?
Oto szkoła  to zbiór form i schematów. Obserwujemy Formę ucznia, Formę belfra, schemat lekcji, sche-
mat myślenia o literaturze.  Słowacki wielkim poetą był  głosi polonista i nikt nie ma prawa myśleć inaczej.
W głowach nauczycieli tej szkoły  nie powstanie nigdy żadna myśl własna  chwali się dyrektor. Uczniowie dzie-
lą się na chłopięta pod wodzą Syfona  forma ucznia kujona, wyznającego i wierzącego w mity głoszone
przez szkołę, i na chłopaków pod wodzą Miętusa  którzy buntują się przeciw władzy szkolnej, są  niegrzeczni ,
mówią brzydkie słowa i  chodzą na kobiety . Józio  poszukiwacz tego, co prawdziwe w człowieku, zauważa,
że nawet bunt i sprzeciw są formą i powielanym schematem. Słynny  pojedynek na miny  gdzie wzniosłość
i wierność ideałom  ujęta w miny przez Syfona walczą z deheroizacją świętości  ujętą w miny obrzydliwe Mię-
tusa  jest świetną parodią polemik i dyskusji, lecz w sumie wykazuje zwycięstwo Syfona   ideologia obowiązu-
jąca jest bardziej  miniasta niż sprzeciw. Na pensji obserwujemy oczami Józia Formę pensjonarki i nowocze-
snej, pełnej póz mamusi, swobody obyczajów i tym podobnych haseł, modnych wśród ówczesnego, postępowego
mieszczaństwa. Sport, swoboda, naturalność. Józio organizuje Młodziakom mały sprawdzian ich ideologii  za po-
mocą intrygi iście teatralnej sprowadza nocą do sypialni pensjonarki jej młodego adoratora i starego belfra Pimkę,
a gdy sytuacja wygląda już jednoznacznie, alarmuje cały dom. Reakcja Młodziaków nie j est ani nowoczesna, ani
postępowa  ich poza została zdemaskowana. Ucieczka do parobka nie przynosi Józiowi prawdy, lecz szereg ste-
reotypów sielankowych: Formę parobka, Formę cioci, Formę wujaszka, panicza i panienki Zosi (imię jak w  Panu
Tadeuszu ).
Typowy jest schemat rozmów i interpretacji zachowań, według schematów odwiecznych powinien nawią-
zać się romans  więc się nawiązuje, powinno być porwanie  więc Józio porywa Zosię, powinien nastąpić szereg
wyznań i pocałunek, więc następują; Józio mówi:  a więc przycisnąłem swoją gębę do jej gęby... . Usidliły go for-
my. Popatrzmy, czy przemierzając wraz z Józiem przestrzenie w poszukiwaniu prawdy o człowieku, znajdujemy
się w świecie szczerości? Jest to przedziwna rekwizytornia, kraina stereotypów, ludzi, którzy zastygli w pewnych
kształtach i maskach, poruszają się według przygotowanych schematów, wypowiadają się, używając gotowych
szablonów.
Oto prawda o człowieku, którą częstuje nas Gombrowicz. Nic dziwnego, że czytelnik mógł poczuć się
oburzony. Wszak pisarz skompromitował odwieczne i święte ideały  jak choćby literaturę romantyczną, śmiał się-
gnąć do szkół i wyśmiać typ nauczania, mit twórcy, postępu, rdzennej polskości i tradycji ziemiaństwa... Jeszcze
dziś rzadko który odbiorca godzi się z faktem, że jest formą, odbitką, powieleniem, a nie sobą. A Józio krzyczy w
powieści:  Niech kształt mój rodzi się ze mnie, niech nie będzie zrobiony mi! . To zdanie to rdzeń filozofii zawar-
tej w powieści.
A zatem podsumujmy nasze hipotezy interpretacyjne:
"  Ferdydurke jest drwiną ze świata, zaprezentowanego jako zbiór sztucznych masek, uwięzień, stereotypów 
słowem kraina Formy, w której człowiek to także foremka  kukiełka w teatrze groteski.
"  Ferdydurke jest grą  poszukiwaniem autentycznego, prawdziwego kształtu, lecz gra ta ukazuje daremność
takiej wędrówki i niemożność wyzwolenia się z form.
"  Ferdydurke jest komedią, która ukazuje, że nie ma wartości, które nie podlegają ośmieszeniu, wydrwić moż-
na wszystko, właśnie w śmiechu sprawdza się sens danej wartości.
"  Ferdydurke jest buntem przeciw Formie, obnażeniem jej groz
by i jej siły.
"  Ferdydurke jest satyrą na ówczesną szkołę, jej sposób nauczania tzw. upupiania młodego człowieka, na no-
woczesność i postęp  modę głoszoną wśród mieszczaństwa, na sielankowo-polską wizję wsi i ziemiaństwa. Jó-
zio sprawdził szczerość tych trzech ideologii i wszystkie, niestety, skompromitowały się jako formy.
Kilka stów o Gombrowiczu
Zyskał sobie opinię prowokatora i obrazoburcy polskiej literatury. Wprowadził do niej nowy, oryginalny
styl i wydał odważną wojnę schematom i stereotypom  i polskim, i ogólnoludzkim. Gombrowicz szydzi z wielu
świętości, do których jesteśmy przyzwyczajeni, ale nic sobie nie robi z naszego oburzenia. Posługuje się specyficz-
nym humorem (czasem wręcz niesmacznym) i nie obawia się erotyzmu, wprowadza własne terminy (pupa, gęba,
Forma). Nikt przed nim nie wpadł na pomysł, żeby zmienić szyk zdania i tym samym eksponować lub ośmieszać
pewne sensy.  Słowacki wielkim poetą był brzmi wszak inaczej niż  Słowacki był wielkim poetą itd., itd. Dzięki
swojej oryginalności zdobył Gombrowicz wielu krytyków, wielbicieli, wyznawców i... naśladowców. Od początku
deklarował swoją inność  wojna polsko-sowiecka dla wielu była możliwością zadeklarowania patriotyzmu. Gom-
browicza nie obeszła, poczuł się  indywidualistą . Uczył się słabo, ale dobrnął do końca prawniczych studiów.
Koło trzydziestki wszedł w literacko-artystyczny świat Warszawy (miał swój stolik w Ziemiańskiej), tu czytał
fragmenty swojej  Ferdydurke . W roku 1939 wybrał się do Argentyny  gdy wybuchła wojna był w Buenos Aires
i nie powrócił do kraju. Za to próbował dalej tworzyć, a w Argentynie zorganizował... kawiarnię literacką z wła-
3 z 4
 Ferdydurke Witold Gombrowicz
snym stolikiem autorskim. Musiał też zarabiać na życie (czynił to na bankowej posadzie), pisał Dzienniki,
a od 1964 roku na stałe zamieszkał we Francji. Gombrowicz nigdy nie wrócił do kraju, zmarł w 1969 roku w Ven-
ce na astmę.
Kompozycja  Ferdydurke Witolda Gombrowicza.
 Ferdydurke zaliczamy do awangardowej prozy międzywojnia, a nawet spełnia ona wiele założeń nowa-
torskiego gatunku tzw. nouveau roman ukształtowanej ostatecznie dopiero w latach pięćdziesiątych we Francji!
Możemy mówić zatem o prekursorstwie Gombrowicza. Nouveau roman (nowa powieść) stawia sobie za cel po-
znać świat za pomocą środków powieściowych. I tak: bohater to człowiek młody, poszukujący, niedysponujący
rzetelną wiedzą o świecie. Fabuła nie występuje w klasycznym układzie zdarzeń  nouveau roman znosi granice
między obiektywnym światem a tym, co wyobraża sobie bohater. Sens i kształt świata powstaje w trakcie powie-
ści, nie może ona naśladować ani odkrywać realiów.
" Główny bohater  Józio  jest zarazem narratorem. Jest poszukiwaczem prawdy, przemierza różne terytoria, my
zaś podążamy za nim i obserwujemy świat przez pryzmat jego postrzegania (oczami Józia).
" Świat przedstawiony  to jakby konkretyzacja wizji bohatera. Często widzimy, że jest zdeformowany, za pomo-
cą: absurdu (absurdalny jest np. fakt umieszczenia trzydziestoletniego  chłopca w szkole), groteski (czyli bła-
zenady, wyolbrzymienia, form karykaturalnych  przykładem mogą być szczekający chłopi-psy lub pojedynek
na miny  świetna groteskowa scena polskiej literatury), paradoksu  czyli zestawienia sprzeczności, które jed-
nak przynoszą pewne prawdy  choćby słynna lekcja polskiego, w której sprzeczność twierdzenia o literaturze z
jej odbiorem wydaje się wręcz paradoksalna, lecz obnaża zarówno prawdę o stosunku ludzi do wielkiej literatu-
ry, jak i fałsz nauczania o niej.
" Klasyczna fabuła została w powieści  naderwana . Oto istnieje pewna ciągłość i logika zdarzeń (bohater znaj-
duje się na wsi, bo uciekł z miasta), lecz często takiej motywacji realnej brak. Poza tym żywioł zdarzeń organi-
zują wizje Józia oraz chwyt  podsłuchiwania i podglądania stosowany tu z powodzeniem przez Gombrowicza.
" Język  Ferdydurke jest niepodobny do żadnej znanej dotąd powieści, jest to specyficzny, Gombrowiczowski
styl. Polega na:
' zmianie szyku zdania  często na koniec zdania przesunięte są orzeczenia lub zaimki:
 Słowacki wielkim poetą był ,  (...) niech nie będzie zrobiony mi ;
'  przedrzez
nianiu  naśladowanie cudzych wypowiedzi w celu ośmieszenia (mowa Syfona)
' stosowaniu specjalnych pojęć: (upupić, przyprawić komuś pupę lub gębę, chłopięta i chłopaki,  Ferdydurke i
itd.)
4 z 4