Ocena walorów turystycznych cmentarzy żydowskich
Z punktu widzenia turystyki najistotniejszym kryterium przy ocenie walorów nekropolii
jest ich faktyczny stan zachowania i sposób użytkowania. Wymienione wcześniej dwie
kategorie cmentarzy tj. bez nagrobków, zarośnięte drzewami i krzewami oraz cmentarze
w zasadzie nieistniejące, wykorzystane w innych celach (zabudowa, skwery, itp.), nie
przedstawiają tu większej wartości. Rozpatrywane będą więc tylko cmentarze z
zachowanymi nagrobkami, a tych w Polsce jest 400. Jedynie one mogą mieć znaczenie
dla potencjalnego turysty. Ponieważ na ponad jednej trzeciej z nich zachowało się tylko
kilka nagrobków, pod rozwagę będą brane cmentarze, na których stoi minimum 10
macew.
Aby dokonać oceny walorów turystycznych żydowskich nekropolii, zostanie
wykorzystana podobnie jak w przypadku synagog - metoda bonitacji punktowej. Za
decydujące o atrakcyjności turystycznej zostały uznane następujące cechy:
1) okres powstania cmentarza;
2) powierzchnia cmentarza;
3) liczba zachowanych nagrobków;
4) wyposażenie cmentarza;
5) stan zachowania.
Dla tych cech określono warianty i każdemu wariantowi przyporządkowano wartości
liczbowe. Warianty cech zostały tak dobrane, by klasyfikowały w obrębie każdej cechy
wszystkie nekropolie (tzn. takie, na których zachowanych jest minimum 10 nagrobków).
1) okres powstania:
- XVII w. i wcześniej - 4 pkt
- XVIII w. - 3 pkt
- XIX w. i póz
niej - 2 pkt
- nieznany - 1 pkt
2) powierzchnia cmentarza:
- 3 ha i więcej - 4 pkt
- 1,1 - 2,9 ha - 3 pkt
- 0,1 - 1,0 ha - 2 pkt
- nieznana - 1 pkt
- w przypadku powierzchni większej niż 10 ha - 1 pkt
3) liczba zachowanych nagrobków:
- więcej niż 10 000 - 9 pkt
- 3001 - 10 000 - 8 pkt
- 1001 - 3000 - 7 pkt
- 501 - 1000 - 6 pkt
- 201 - 500 - 5 pkt
- 101 - 200 - 4 pkt
1
 - 51 - 100 - 3 pkt
- 21 - 50 - 2 pkt
- 10 - 20 - 1 pkt
- w przypadku liczby nagrobków większej niż 100 000 - 1 pkt
- w przypadku wystąpienia minimum 1 ohelu lub grobu znanego
rabina czy cadyka - 1 pkt
4) wyposażenie cmentarza:
- w ogrodzenie - 1 pkt
- w dom przedpogrzebowy - 1 pkt
- w pomniki pamięci, tablice pamiątkowe, lapidaria - 1 pkt
5) stan zachowania:
- uporządkowany - 2 pkt
- zaniedbany - 1 pkt
- zdewastowany - 0 pkt
Przyjęta punktacja wydaje się być najbardziej wymierną. Oczywistym jest, że pewne
cechy mogą mieć większe znaczenie niż inne. Istotną cechą jest np. stan zachowania
nekropolii. Ponieważ prawie wszystkie cmentarze żydowskie są mniej lub bardziej
zarośnięte, więc uzasadnione są punkty za prowadzone prace porządkowe czy
restauracyjne. Również dodatkowe punkty za wystąpienie więcej niż 100 000 nagrobków
jest zrozumiałym, gdyż klasyfikuje to już te nekropolie do największych w Europie.
Natomiast dodatkowy punkt za wystąpienie grobu cadyka czy znanego rabina w dużym
stopniu podnosi rangę cmentarza, zważywszy na fakt, iż wielu zwiedzających tylko tam
się kieruje (np. chasydzi z całego świata przyjeżdżają do Polski wyłącznie na groby
swoich sławnych cadyków).
Istnieje też kilka innych cech, które mogłyby jeszcze zostać ujęte - np. stopień
dostępności wnętrza - czy jest zawsze otwarty, czy wymaga zezwolenia na zwiedzanie.
Tu jednak pewne ograniczenia nie muszą wpływać na zmniejszenie atrakcyjności
obiektu, a wręcz ją podnosić (np. we Wrocławiu wejście na cmentarz odbywa się raz w
tygodniu z wykwalifikowanym przewodnikiem, co nie oznacza, że nie jest on dostępny w
inne dni). Zamknięte cmentarze, a takich jest zresztą niewiele, zwykle otoczone są
wysokim murem, co dodatkowo chroni je przed dewastacją.
Również ochrona prawna cmentarza (gdy jest wpisany do Rejestru zabytków sztuki w
Polsce) na pewno podnosi rangę atrakcyjności. Jednak cecha ta została pominięta ze
względu na brak dostatecznych danych. Tak samo w waloryzacji tej powinien zostać
uwzględniony element informacji turystycznej o obiekcie, ale nie klasyfikowałoby to wielu
cmentarzy, o których nie ma takich danych.
W celu ustalenia rangi poszczególnych nekropolii posłużono się metodą bonitacyjną, w
której przyporządkowuje się wszystkim obiektom odpowiednie wartości liczbowe,
odpowiadające punktacji wariantów każdej z cech. W tabeli umieszczone są wszystkie
informacje o poszczególnych cechach nekropolii oraz przyporządkowane im punkty.
2
Po przyporządkowaniu wszystkim nekropoliom wartości liczbowych odpowiadających
punktacji wariantów każdej z cech ustalono następujące rangi:
- ranga 1 - obiekty z przedziału punktowego (17 - 22);
- ranga 2 - obiekty z przedziału punktowego (11 - 16);
- ranga 3 - obiekty z przedziału punktowego (5 - 10).
Ze względu na uzyskaną rangę cmentarza dokonano następującej klasyfikacji:
- cmentarze o bardzo dużej atrakcyjności turystycznej (ranga 1);
- cmentarze o dużej atrakcyjności turystycznej (ranga 2);
- cmentarze o niewielkiej atrakcyjności turystycznej (ranga 3).
Cmentarze zaliczone do rangi 1-ej, mające pierwszorzędne znaczenie dla turysty,
znajdują się w: A
odzi (22 pkt), Warszawie (21 pkt), Białymstoku (19 pkt), Tarnowie (19
pkt), Wrocławiu (18 i 17 pkt), Krakowie (18 pkt i 19 pkt), Szydłowcu (18 pkt), Piotrkowie
Trybunalskim (18 pkt), Lesku (17 pkt), Krynkach (17 pkt.) i Nowym Wiśniczu (17 pkt ).
Dokonana klasyfikacja może nie przedstawiać faktycznego stanu rzeczy, ze względu
choćby na nieaktualność niektórych danych. Dochodzą tu jeszcze inne aspekty, które nie
były uwzględnione przy ocenie atrakcyjności turystycznej cmentarzy. Są nimi takie cechy
jak np. położenie w bezpośrednim ośrodku lub regionie turystycznym, czy w sąsiedztwie
szlaków i samochodowych tras turystycznych. Wyraz
ny wpływ tego waloru widoczny jest
w przypadku nekropolii mieszczących się w Kazimierzu Dolnym (znajduje się tu tylko
lapidarium wzniesione z tysiąca zachowanych macew), Lublinie, Częstochowie,
Chęcinach i inne. Miejscowości te zaliczone są do rangi 2-ej i 3-ej, choć cieszą się
większym zainteresowaniem niż niektóre obiekty z rangi wyższej.
Ponadto trzeba wspomnieć o dużym znaczeniu ośrodków chasydzkich, w których
zachowane są cmentarze klasyfikowane w niniejszym zestawieniu do rangi 2-ej. Ze
względu na religijny, a więc niewymierny punkt widzenia, mają one wielką wartość dla
wielu żydowskich turystów, wśród których znaczny odsetek stanowią chasydzi z USA i
Izraela licznie odwiedzający groby swych sławnych cadyków i założycieli dynastii. Do
największych takich ośrodków należą: Bobowa, Aleksandrów A
ódzki, Góra Kalwaria,
Kock, Leżajsk, Lublin, Rymanów, Przysucha i Sieniawa.
3