Cmentarze żydowskie
BIAA
YSTOK (ul. Wschodnia) - 19 pkt
Cmentarz założony w 1890 roku ma zachowanych na powierzchni 12,5 ha około 6
000 nagrobków. Ogrodzony kamiennym murem, jest największym cmentarzem
białostoczczyzny. Na terenie cmentarz znajduje się również Pomnik Bohaterów
Powstania w getcie białostockim, wzniesiony w 1906 roku.
CIESZYN (woj. bielskie, ul Haz
laska) - 15 pkt
Założony w XVII wieku, o powierzchni około 2 ha, ma zachowanych około 500
nagrobków, najstarszy, położony w górnej części cmentarza, pochodzi z 1686 roku.
Cmentarz ogrodzony jest murem.
KRAKÓW
Stary Cmentarz Remu (ul. Szeroka 40) - 18 pkt
Jest jednym z najstarszych cmentarzy w Europie. Pierwsze nagrobki datują się na
1552 r. W 1800 r. cmentarz został zamknięty z nakazu władz austriackich, które z
przyczyn zdrowotnych likwidowały wszystkie stare cmentarze śródmiejskie w
Krakowie. Mimo to sporadycznie chowano tu zmarłych do połowy XIX w.
Na początku XX w. opuszczony i zaniedbany cmentarz gmina żydowska zaczęła
odnawiać. Niestety w czasie okupacji uległ ostatecznej ruinie gdyż zlokalizowano tu
wysypisko śmieci. Po wojnie pozostało tu więc kilkanaście nagrobków.
W 1959 r. w związku z pracami konserwatorskimi w synagodze Remuch
przeprowadzono na przyległym terenie cmentarza archeologiczne poszukiwania.
Bezpośrednio pod darnią czy warstwami gruzu natrafiono na setki kamiennych
macew i ich odłamków. W efekcie tego ustawiono na powrót ponad 700 nagrobków -
stel i sarkofagów, zaś fragmenty płyt nagrobnych wmurowano w wewnętrzną część
muru tworząc tzw. ścianę płaczu. Dzięki tym pracom znajdują się tu unikalne
zabytki żydowskiej sztuki nagrobnej. Wiele z nich mimo niezbyt dobrego stanu
zachowania i niekompletności, przedstawia ogromną wartość historyczną i
artystyczną.
Wśród renesansowych i barokowych nagrobków zdobionych bogatą symboliką
sięgającą czasów starohebrajskich, największe znaczenie ma ogrodzony żelazną
balustradą zespół nagrobków Mojżesza Isserlesa, którego Żydzi uważają za
cudotwórcę. Pielgrzymują do niego z całego świata i składają wokół macewy
karteczki z prośbami o wstawiennictwo. Wewnątrz ogrodzenia znajdują się: grób
Miriam Belli - siostry Remu, Izraela Isserla - fundatora bożnicy, wreszcie stela
grobowa Mojżesza Isserlesa. Obok stoją nagrobki dalszych członków jego rodziny.
Ponadto na cmentarzu m. in. spoczywa również Izaak Jakubowicz - fundator bożnicy
Ajzyka, oraz słynny kabalista Natan Spira.
Południowa część cmentarza przykryta jest jeszcze grubą warstwą ziemi, pod którą
znajdują się liczne nagrobki. Od 1988 r. z inicjatywy Fundacji Nisenbaumów trwają
prace renowacyjne i remontowe.
Nowy cmentarz ( ul. Miodowa 55) - 15 pkt
Z końcem XVIII w. cmentarz przy bożnicy Remu został zamknięty, zaś nowy,
funkcjonujący do dziś, powstał poza granicami Kazimierza. W czasie okupacji
cmentarz był zamknięty, a najcenniejsze pomniki Niemcy sprzedawali
kamieniarzom.
Obecnie cmentarz zajmuje powierzchnię 19 ha, posiada ceglaną halę
przedpogrzebową, ponad 10 000 nagrobków, lapidarium. Obok starych,
oryginalnych nagrobków (najstarszy pochodzi z 1809 r.), stoi tu ogromna ilość
nowych płyt, z napisami upamiętniającymi Żydów, którzy zginęli w latach okupacji
hitlerowskiej. Znajdują się tu groby najbardziej znanych Żydów krakowskich tj.
rodziny Landauów, Schreiberów, Samelsohnów, Kornitzerów, Horowitzów,
Ameisenów. Leżą tu m. in.: Jakub Drobner (lekarz i uczestnik powstania
styczniowego), Maurycy Gottlieb (malarz), Ozjasz Thon (rabin i poseł na Sejm II
Rzeczypospolitej), Józef Sare (budowniczy, wiceprezydent Krakowa w latach 1905-
1929), Jonatan Warszauer (lekarz, dobroczyńca biednych Żydów), Józef Oettinger i
Józef Rosenblatt (profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego).
KRYNKI (woj. białostockie) - 17 pkt
Jest jednym z największych, najstarszych i najlepiej zachowanych cmentarzy
żydowskich na Białostocczyz
nie (starszy od niego jest jedynie cmentarz w Tykocinie,
zaś nieco większy cmentarz w Białymstoku). Założony w 1622 r. na mocy przywileju
królewskiego, ma powierzchnię 2,2 ha i mieści 3116 macew i 16 betonowych
nagrobków ustawionych w regularne rzędy. Niestety tylko mała część nagrobków
ma czytelne napisy i ozdoby. Cmentarz otoczony murem z kamieni polnych, dzieli
się na część starą - XVII - XVIII-wieczną oraz część nową - XIX - XX-wieczną.
LESKO (woj. krośnieńskie, ul. Słowackiego) - 15 pkt
Założony w XVI w., zawiera duży zespół malowniczo położonych około 2 000
nagrobków. Reprezentują one znakomite przykłady tradycji żydowskiej sztuki
sepulkralnej. Cmentarz jest jednym z nielicznych w Polsce żydowskich nekropolii, na
którym można prześledzić rozwój form, zdobnictwa i inskrypcji nagrobnych na
przestrzeni ostatnich 400 lat. Najstarszy znaleziony nagrobek pochodzi z 1548 r., co
również należy do rzadkości w skali kraju. Starsze nagrobki znajdują się tylko we
Wrocławiu, Świdnicy (pojedyncze macewy z XIII i XIV w.) i Lublinie (z 1541 r.). Tych
kilka najstarszych nagrobków reprezentuje jeszcze średniowieczny typ macew. Są to
stele o prostokątnym lub półokrągłym zwieńczeniu, bez zdobnictwa, z wgłębnie
rytymi inskrypcjami. Natomiast nowsze nagrobki z XIX w. charakteryzują się
pięknymi, rzadko spotykanymi dekoracjami. Płaskorzez
by te przedstawiają m. in.:
siedmioramienną menorę, lwy otwierające szafę ołtarzową z widocznymi zwojami
Tory, misy lewitów, korony, dłonie rozwarte w geście błogosławieństwa, dzbany.
Niestety setki macew usuniętych podczas II wojny światowej do dziś nie zostało
odnalezionych. Wiele też zabytkowych nagrobków ulega niszczeniu i wymaga
zabezpieczenia przed dalszą korozją i zadeptywaniem inskrypcji.
LUBLIN
Stary Cmentarz - (ul. Sienna) - 13 pkt
Założony w XVI w., ma zachowanych około 100 nagrobków, najstarszy - rabiego
Jakuba Kopelmana ha-Lewi, umieszczony jest przy wejściu i pochodzi z 1541 r. Na
cmentarzy pochowane są również inne znane osobistości, jak np.: założyciel uczelni
talmudycznej w Lublinie, rabin Szalom Szachna (zm. 1558), nauczyciel Talmudu
Jehuda Lejbel ben Meir Aszkenazy (zm. 1597 r.), rabin Cwi-Hirsz ben Zacharia
Mendel (zm. 1690 r.), rabin Jicchok Ajzyk Segal (zm. 1735 r.), rektor uczelni
talmudycznej Salomon Luria (maharszal) (zm. 1573 r.). Cmentarz odwiedzany jest
przez Żydów z całego świata, którzy składają kamyki, zapalone świece i karteczki z
prośbami o wstawiennictwo. Szczególnie licznie odwiedzany jest zwłaszcza przez
chasydów grób jednego z najsławniejszych cadyków Jakuba Jicchoka Horowitza,
zwanego Widzącym z Lublina (zm. 1815 r.).
Nowy Cmentarz (ul. Walecznych)
Założony w 1829 r., na powierzchni 8,6 ha ma zachowanych około 50 nagrobków, w
tym wiele współczesnych. Po wojnie z istniejącego tu cmentarza gminnego pozostał
jedynie pusty plac, część muru i dwa zrujnowane ohele. Jeden z nich należał do
słynnego cadyka Jehudy Lejba Eigera (zm. 1888 r.). W 1959 r. na jego miejscu stanął
skromniejszy ohel ufundowany przez Żydów lubelskich, wkrótce jednak został on
zniszczony. Drugi ohel ochraniał grób słynnego rabina lubelskiego, założyciela i
rektora uczelni talmudycznej Jehudy Meira Szapiro (zm. 1933 r.) Obecnie przez
środek cmentarza biegnie ulica, a pusty teren został zamieniony na skwer. Od lat
powojennych wydzielona część cmentarza użytkowana jest jako aktualnie czynny
cmentarz lubelskiej gminy żydowskiej. Poza współczesnymi grobami znajdują się tu
zbiorowe mogiły osób pomordowanych przez hitlerowców oraz pomnik w formie
stylizowanej menory, odsłonięty w 1987 r. Z końcem lat 80-tych cmentarz objęty
został opieką Fundacji Sary i Manfreda Frenklów i w 1989 r. wpisany do rejestru
zabytków. Cmentarz uzyskał nowe ogrodzenie z betonowych płyt nawiązujących w
formie do macew, na przemian z metalowymi stylizowanymi menorami. Wzniesiony
został symboliczny ohel - pomnik-mauzoleum oraz Izba Pamięci Żydów Lublina.
 A
ÓDy
(ul. Bracka 40) - 22 pkt
Założony w 1892 r. jest największym cmentarzem żydowskim w Europie (41,3 ha).
Ogrodzony ceglanym murem z pięknymi bramami ma zachowanych około 180 tys.
nagrobków, w tym największy w Polsce grobowiec fundatora cmentarza - Izraela
Poznańskiego i grobowce rodzinne innych znanych łódzkich fabrykantów:
Silbestreinów, Cohnów Jarocińskich, Prussaków.
Dominującą formą nagrobka na łódzkim cmentarzu jest macewa, choć kwatery
sąsiadujące z aleją główną, zarezerwowane dla elity, mają charakter rodzinnych
grobowców. Nawiązują one do różnych stylów architektury, rzez
by i sztuki,
panujących w XIX i XX w. Najczęściej grobowce te stylizowane są na formy antyczne
(surowy, dorycki charakter, jońskie kolumnady, obeliski, hellenistyczne sarkofagi).
Poszczególne elementy antyczne spotkać można również na wielu nagrobkach
neoklasycznych i eklektycznych. Natomiast wiele nagrobków, już z dekoracją
secesyjną (z pocz. XX w.), jest zaliczanych do najpiękniejszych w Polsce.
W 1898 r. z fundacji Miny i Hermana Konsztatów wybudowano Dom
Przedpogrzebowy, zaś po wojnie na terenie cmentarza wzniesiony został pomnik ku
czci Żydów z A
odzi, którzy w liczbie około 200 tys. przeszli getto łódzkie i padli
ofiarą eksterminacji.
Wśród wielu znaczących w życiu miasta i kraju wybitnych osobistości pochowani tu
są m.in. rabin Gminy Żydowskiej w A
odzi - Elias Chaim Majzel, malarz - Stanisław
Heyman, rodzice Juliana Tuwima, Artura Rubinsteina, Seweryna Sterlinga, a
ponadto Herman Konsztat, malarz - Perec Willenber, Arnold Stiller.
W ostatnich latach z inicjatywy i na koszt Fundacji Rodziny Nisenbaumów
prowadzone były intensywne prace zabezpieczeniowe i porządkowe.
NOWY WIŚNICZ (woj. tarnowskie) - 17 pkt
Założony przed 1641 r., ma zachowanych na powierzchni około 2 ha 250 nagrobków,
najstarszy z 1667 r. Ponad połowa macew charakteryzuje się dobrym stanem
zachowania. Cmentarz jest zadrzewiony, od kilku lat ogrodzony staraniem
Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Krakowie. W 1987 roku na miejscu
dawnego ohelu (zniszczonego przez Niemców) wybudowano nowy ohel oraz
pomnik z połamanych nagrobków.
PIOTRKÓW TRYBUNALSKI (ul. Spacerowa) - 17 pkt
Położony przy ulicy Spacerowej cmentarz żydowski, założony został w 1792 roku.
Ogrodzony ceglanym murem, na powierzchni 13 ha zachowanych ma około 3 000
nagrobków, najstarszy z 1794 r. Po wojnie na cmentarzu wystawiono pomnik -
symboliczną mogiłę z tablicą pamiątkową ku czci Żydów z getta piotrkowskiego,
którzy z rąk Niemców padli ofiarą wielu egzekucji w latach 1940-1943.
 RADOMSKO (woj. piotrkowskie, ul. Świerczewskiego) - 16 pkt
Założony w 1816 roku, ma zachowanych na powierzchni 2 ha około 3 000 macew, w
tym pomniki żeliwne oraz ohel z grobami cadyków. Na jednej z kilku zbiorowych
mogił umieszczona jest tablica upamiętniająca rozstrzeliwanych tu w latach 1940-43
Żydów. Największa egzekucja odbyła się w styczniu 1943 r. (podczas likwidacji
getta), w której Niemcy rozstrzelali około 1 500 Żydów.
SZYDA
OWIEC (woj. radomskie, ul. Wschodnia) - 18 pkt
Założony po 1788 roku, ma zachowanych około 3 000 macew, w tym najstarsza z
1831 roku. Wiele z nich jest pięknie zdobiona, zawiera symboliczne znaki. Po wojnie
teren cmentarza o powierzchni około 3 ha ogrodzono i założono bramę. W 1971 r.
umieszczono tu tablicę pamiątkową ku czci 16 000 Żydów z szydłowskiego getta,
rozstrzelanych bądz
pomordowanych w obozach przez Niemców.
TARNÓW (ul. Szpitalna) - 19 pkt
Założony około 1583 roku, na powierzchni 3,2 ha, ma zachowanych około 3 000
macew, najstarsza z 1667 r. Obok tradycyjnych żydowskich nagrobków na
cmentarzu można wyróżnić rzadziej spotykane - sarkofagi. Na cmentarzu
pochowani są między innymi: cadyk Arie Halbestram (zm. 1930r.), pisarz Mordechaj
Brandstaetter (zm. 1928 r.). We wschodniej części cmentarza znajduje się obelisk na
zbiorowych mogiłach około 15 000 Żydów wymordowanych podczas niemieckiej
okupacji. W lutym 1988 roku powstał w Tarnowie Komitet Opieki nad Zabytkami
Kultury Żydowskiej w Polsce, z którego inicjatywy podjęto prace porządkowe i
renowacyjne na cmentarzu.
WARSZAWA ( ul. Okopowa 49/51) - 21 pkt
Założony w 1806 r. jest ostatnim miejscem, gdzie zachowały się ślady dawnej
żydowskiej Warszawy. Na powierzchni 33 hektarów w 100 kwaterach spoczywa 250
tys. osób. Wśród wielu wybitnych osobistości i sławnych rabinów należy wymienić:
pierwszego nadrabina Warszawy - Szlomo Zelmana Lipszyca (zm. 1839), rabina z
Krakowa - Baera Meiselsa (zm. 1870), znanego historyka żydowskiego - Majera
Bałabana (zm. 1942), kupca - Bera Sonnenberga (zm. 1823), założyciela pierwszej
uczelni technicznej - Hipolita Wawelberga (zm. 1901), wydawcę pierwszej polskiej
encyklopedii - Samuela Orgelbranda (zm. 1868), malarza - Aleksandra Lessera (zm.
1884), pisarza Icchaka Lejba Pereca (zm. 1915), aktorki -Estery Racheli Kamińskiej
(zm. 1925), adwokata i ojca Janusza Korczaka - Józefa Goldszmita (zm. 1896), twórcę
języka esperanto - Ludwika Zamenhoffa (zm. 1917), neurologa - Edwarda Flataua
(zm. 1932), historyka Szymona Askenazego (zm. 1935), przedwojennego senatora RP
i przewodniczącego Judenratu - Adama Czerniakowa (zm. 1942), skarbnika Rządu
Narodowego podczas powstania styczniowego w 1863 r. - Henryka Wohla (zm.
1907). Na terenie cmentarza znajduje się również kwatera z pomnikiem żydowskich
żołnierzy poległych we wrześniu 1939 r., zbiorowe mogiły Żydów zmarłych w getcie
warszawskim, groby powstańców getta oraz niedawno wzniesiony monument
upamiętniający milion dzieci żydowskich zamordowanych w czasie Holokaustu.
WROCA
AW
Cmentarz żydowski (ul. Ślężna) - 18 pkt
Założony w 1856 r., zajmuje powierzchnię 4,6 ha i jest jedynym w Europie muzeum
tego typu. Znajduje się on pod opieką Muzeum Historycznego we Wrocławiu,
stanowiąc jego oddział - Muzeum Architektury Cmentarnej.
Nekropolia charakteryzuje się, podobnie jak inne duże cmentarze w Niemczech,
różnorodnością nagrobków. Mieści się ich tu ponad 6 000, a wśród nich wyróżnić
można: obeliski, kolumny, sarkofagi, pomniki, grobowce w formie portyków, arkad,
baldachimów, portali, kaplic - mauzoleów. Różnorodność przejawia się również w
stylach nagrobków. W zależności od panujących w XIX-wiecznej sztuce trendów,
przeważają elementy starożytne, renesansowe, barokowe i klasycystyczne.
Cmentarz nie jest typowym, tradycyjnym cmentarzem żydowskim, bardziej
przypomina ewangelickie nekropolie. Niewiele można tu znalez
ć typowej zwierzęco-
roślinnej symboliki żydowskiej, są za to znaki lóż masońskich, narzędzia
rzemieślnicze. Ponadto każdy grobowiec posiada donicę na kwiaty, co jest raczej
niespotykane, gdyż Żydzi nie przynoszą kwiatów na groby. W inskrypcjach
nagrobnych powszechne są cytaty z literatury niemieckiej (zwłaszcza Goethego), a
nawet wersety z Nowego Testamentu. Napisy najczęściej są w języku niemieckim,
rzadziej w hebrajskim, czasem i w polskim. Na kilku nagrobkach znajdują się
kurioza - kombinacja Gwiazdy Dawida z Krzyżem Żelaznym.
Na zewnętrznym murze cmentarza, obok czterech XIV-wiecznych nagrobków,
znajduje się najstarszy znaleziony w Polsce nagrobek Dawida, syna Szaloma,
zmarłego w 1203 r. Na cmentarzu rozpoznać można wiele nagrobków znanych
osobistości. Pochowani są tutaj m. in. socjaldemokrata, uczestnik Wiosny Ludów -
Ferdynand Lasalle (dzięki któremu cmentarz przetrwał czasy komunistyczne),
astronom i odkrywca Neptuna - Jan Gottfryd Gallea, historyk - Heinrich Graetz,
podróżnik i badacz Sumatry - Max Moszkowski, wybitny botanik, opiekun naukowy
Roberta Kocha - Ferdinand Julius Cohn, filozof i matematyk - Jacob Rosanes, jeden z
najlepszych okulistów XIX w. - Herman Cohn, pisarka - Friderike Kempner, poeta -
Dawid Samosz, malarka impresjonistka - Clara Sachs, architekt i mistrz budowlany
Max Schlesinger.
Cmentarz żydowski (ul. Lotnicza 51) - 17 pkt
Założony w 1900 r. jest obecnie własnością Gminy Żydowskiej we Wrocławiu i
nadal lecz sporadycznie dokonywane są na nim pochówki. Ogrodzony betonowym
murem ma zachowanych na powierzchni 11 ha około 8 000 nagrobków.
 SZCZEBRZESZYN (woj. zamojskie; ul.Cmentarna) - 12 pkt
Najstarsza jest wschodnia część cmentarza. Najdawniejsze, dające się odczytać
inskrypcje pochodzą z początku XVIII wieku. Na wprost wejścia obelisk poświęcony
pamięci Żydów ze Szczebrzeszyna i okolic pomordowanych przez hitlerowców. Przy
wejściu, pomiędzy dwoma dębami, macewa cadyka Szlomo, zwanego
Dobrodusznym.