Polski orzeł wojskowy
Choć ustawodawstwo wprowadza Orła dopiero, jako symbol wojskowy dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, a właściwie w stałym już kształcie w XX wieku, to jego korzeni należy szukać kilkaset stuleci wcześniej.
Już XIV czy XV wieku orzeł był symbolem uzurpowanym sobie przez władców, jako symbol wyrażający ich pozycję, cechy czy godności. Władcy identyfikowali się nim na pieczęciach, co było wyrazem autonomii prawnej króla i jego kraju.
Poprzez ukazywanie orła na monetach władcy chcieli przypominać krajanom, kto rządzi krajem, oraz, jak wysoką pozycję posiadają.
Orzeł był wyrazem męstwa, mądrości siły i pozycji władcy. Z orłem identyfikowano od zarania dziejów same najlepsze cechy i identyfikować się nim mogli tylko wyjątkowi ludzie ( oraz nie ludzie- bogowie).
Orzeł doskonale nadawał się również, jako symbol ludzi bitnych, waleczny- rycerzy, żołnierzy, wojska. Dlatego też często był godłem osobistym władców-wojowników ( należy pamiętać, że władcy od czasów najdawniejszych stawali na czele swoich armii, jako głównodowodzący).
Okres wojen sprzyjał, więc popularności orła, jako symbolu identyfikującego władcę a później również armię. W Polsce takim burzliwym, wojennym okresem- który per saldo był zalążkiem do późniejszego upadku I Rzeczypospolitej- był cały wiek XVII. W tym to okresie Polska, choć wielka i potężna, musiała toczyć wojny nie tylko w obronie swoich granic, ale także w obronie granic Europy1. Rola wojska była tu, więc kluczowa. Kluczowa była również pozycja władcy wojownika. W naszej historii taką osobą był Jan III Sobieski, który choć był marnym politykiem i ekonomistą, to jednak w tzw. wojaczce nie miał sobie równych. Jednak to nie z nim należy wiązać pierwsze przedstawienia orła, który mógł uchodzić za symbol wojskowy.
W 1669 roku orzeł pojawia się na kapturze kapy koronacyjnej króla Michała Korybuta. Orzeł trzyma tu w jednej łapie miecz, w drugiej zaś berło. Na głowie ma zaś koronę, a jabłko królewskie umieszczone jest na jego piersi. Takie przedstawienie z większymi lub mniejszymi modyfikacjami przetrwało aż do XX wieku.
Takie samo przedstawienie pojawia się na dyplomie nobilitacyjnym Jana III dla Bernarda Krzysztofa Bernatowicza. Jest to o tyle ważne, że nobilitowano wówczas zazwyczaj ludzi za ich zasługi wojenne i taki symbol na nobilitacji mógł być właśnie wyrazem takich zasług. Jednak orzeł pojawia się za czasów Sobieskiego w bardzo wielu przedstawieniach, co można łączyć z tym, że orzeł urósł do miana znaku osobistego króla. Orzeł był tu upersonifikowaniem władcy. Ukoronowany orzeł to król z jabłkiem (symbolem panowania), berłem (symbolem władzy zwierzchniej) oraz mieczem (symbolem męstwa, obrony).
Uzupełniony o godło Wettinów na piersi, orzeł stał się również znakiem osobistym kolejnego władcy, czyli Augusta II. Pojawia się on m.in. na bramie triumfalnej w Krakowie wystawionej na cześć władcy w 1697 roku.. Jednak August II poszedł o krok dalej niż poprzedni władcy i wprowadził te symbol do wojska przy jednoczesnym, bardzo silnym jego związku ze swoją osobą. Podobno już podczas bitwy pod Kliszowem w 1702 roku orzeł z regaliami i herbem Wettinów zdobił chorągiew wojskową2.
Takie przeniesienie tego symbolu do sfery wojskowej można łączyć z militarnymi zainteresowaniami władcy. To za jego czasów przeprowadzono reformę wojskową przejawiającą się m.in. w organizacji wojska, oraz jego umundurowaniu. Takie okoliczności sprzyjały wprowadzaniu nowinek takich jak np. nowe symbole wojskowe.
Wówczas po raz pierwszy „orzeł wojskowy” oficjalnie pojawił się na chorągwiach oraz na umundurowaniu żołnierzy (na czapkach- a dokładniej na blachach przednik tzw. grenadierek używanych przez grenadierów). Orzeł na owych czapkach był emaliowany na biało, tło zaś było błękitne (kolor Wettinów?). Dzierżył on oczywiście regalia królewskie. Całości dopełnia tarcza Wettynów oraz królewska cyfra AR (Augustus Rex). Aż do Sejmu Wielkiego orzeł pojawiał się na dwóch wyżej wymienionych elementach oraz na znakach służby- na ryngrafach u oficerów (dwie tarcze, pod wspólną koroną- na jednej orzeł na drugiej pogoń), oraz na ładownicach z dekoracyjnymi kapami u szeregowych.
Kolejnym przełomem dla kształtowania się polskiego orła wojskowego, był okres Sejmu Wielkiego, kiedy to po raz kolejny wprowadzono reformę wojskową. Herbowego ciołka występującego dotychczas na elementach uzbrojenia szeregowych, zastąpiono królewskim monogramem. Jednocześnie obwieszczono powrót do strojów polskich w umundurowaniu, co miało podkreślić naszą suwerenność. Zmianie uległy m.in. nakrycia głowy, gdzie zarzucono obowiązek noszenia modnych na zachodzi trójrożnych kapeluszy, na rzecz kaszkietów z blachą czołową z wyobrażeniem orła. Od tej pory orzeł w odmianie wojskowej już na zawsze pozostał na tym elemencie umundurowania Wojska Polskiego.
Ówczesny orzeł przedstawiany na kaszkietach wyglądał następująco: miał nieregularnie rozwarte skrzydła, co wraz z wyciągniętą ku lewej stronie szyją orła dawało złudzenie jakby orzeł znajdował się w locie (uskrzydlony).Oczywiście towarzyszy mu zestaw regaliów, czyli korona (otwarta, lub zamknięta) z berłem i tarczą oraz z berłem i wieńcem laurowym. W szponach dzierży on również miecz symbol obrony, co wiązać można ze wzrostem nastrojów patriotycznych w omawianym okresie oraz zagrożeniem płynącym ze strony zaborców. I właśnie w dobie wojen roku 1792 orzeł pojawia się w polskiej armii trzymając miecz i berło. W tym również okresie pojawia się również ozdobione jakimż orłem odznaczenie znane do dziś, jako Krzyż Virtuti Militari.
Lata przełomu XVIII i XIX wieku nie przynoszą nowych wzorów orła w polskiej armii. Przyczyną tego było to, że albo wodzowie nie posługiwali się symbolem orła (Kościuszko), albo nie mogli się nim posługiwać (Dąbrowski w legionach). Ten drugi tylko początkowo, bowiem 2 marca 1807 roku wydano pierwsze przepisy mundurowe dla powstającego Wojska Polskiego. Orły miały być umiejscawiane na klamrach pendentów, na ładownicach, na szabeltasach i na ryngrafach oficerskich. Następnie od 3 maja 1807 roku Orzeł pojawiał się na sztandarach pułków wojska polskiego. Pojawiał się także na sztandarach jazdy. Na sztandarach pułkowych orzeł wojskowy ukazany był na płacie w zestawieniu z orłem państwowym wieńczącym drzewce owych sztandarów. Miało to symbolizować państwowy charakter polskiej armii. Tego samego roku przywrócono order Virtuti Militari.
W 1810 roku nie tylko powtórzono (zatwierdzono) wzór przepisowego Orła, ale także zaczęto umieszczać go na guzikach. W tymże roku do wyobrażenia orła dołączono również tarczę amazonek (peltę). Najprawdopodobniej było to zapożyczenie francuskie, na którym umieszczano gwiazdki dystynkcyjne rozróżniające generała brygady od generała dywizji.
W latach 1815-1830 (Królestwo Polskie) orzeł stał się symbolem powszechnie noszonym w wojsku, co przyczyniło się do ujednolicenia jego przedstawienia tzn. zawsze był w koronie zamkniętej, z jabłkiem i krzyżem (wykonanej wg wymogów heraldycznych), jego wyposażona w ostry, drapieżny zamknięty dziób głowa osadzona była na smukłej szyi. Uniesione ku górze skrzydła miały cztery warstwy piór ułożonych bądź to wachlarzowato bądź to ze zróżnicowaną długością piór. Zawsze też siedział na tarczy amazonek ( od tego momentu tarcze te były mniejsze i bardziej symetryczne niż w latach poprzednich), na której umieszczano złocony numer pułku). Częstokroć orły emaliowano np. złocono korony, szpony i dzioby orłów.
W roku 1831 orzeł wojskowy zyskał dodatkowy element a mianowicie metalową, biało czerwoną kokardę, która pojawia się w późniejszych latach samodzielnie bez orła (okres głównie Powstania Styczniowego, kiedy to noszono kokardy materiałowe i do tego bez orła), by w końcu w 1914 znów pojawić tym razem na ułańskich czapkach.
W pierwszym dwudziestoleciu wieku XX, doszło do tego, że orzeł znów począł mieć różne wzory zależnie od organizacji wojskowej. Na uwagę zasługuje tu przede wszystkim, wzorowany na orle z Kaplicy Zygmuntowskiej, orzeł Drużyn Bartoszowych wyobrażany najczęściej na guzikach. Takim samym orłem w czasie I Wojny Światowej posługiwali się Ułani II i III Brygady Legionów.
Kolejnym przedstawieniem zasługującym na uwagę jest orzeł organizacji „strzelec”. Wzorowany był on na orle z czasów Królestwa Kongresowego, co jest symbolem pomostu pomiędzy ostatnim regularnym wojskiem polskim a nowo formującym się wojskiem XX wieku. Był to, więc tzw. orzeł strzelecki zwany popularnie kadrowym ( nazwa ta wzięła się stąd, że nosili go żołnierze tzw. Kompani Kadrowej).
Także Ułani II i III Brygady Legionów posługiwali się symbolem orła wzorowanym jak już wcześniej pisałem na orle Drużyn Bartoszowych. Ów ptak miał tu nałożoną na głowę koronę zamkniętą z jabłkiem i krzyżem. Skrzydła miał zaś wysoko uniesione, złożone z masywnych, okrągło zakończonych piór. Całość jego przedstawienie była posrebrzana i „doczepiana” do zakończonej u dołu girlandą z liści lauru i dębu tarczy. Znak ten noszono głównie na czapkach, których nie noszono jednak w czasie walk. W przeciwieństwie do II i III Brygady, I Brygada nosiła swoje czapki w czasie walk. Również na nich przyczepiany był orzeł, tym razem jednak większy i tłoczony wraz z tarczą niemal dokładnie naśladującą tarcze z okresu Królestwa Kongresowego.
Jednak nie wszystkie orły były tak piękne jak wyżej wymienione przeze mnie. Najlepiej słowa te potwierdza orzeł z okresu formowania Polskiej Siły Zbrojnej. Umieszczany był on na bardzo niechętnie noszonych przez żołnierzy rogatywkach. Nawiązywał on do czasów Królestwa Polskiego, co w owym okresie było rzeczą, że się tak wyrażę standardową, bowiem wszystkie orły przygotowywane na cele armii pod koniec drugiej dekady XX wieku wzorowano na tych z lat 1815-1830. Początkowo można je było nosić tylko na lewej kieszeni kurtki, jednak już od sierpnia 1917 roku orły umieszczano na czapkach zaś od marca 1918 roku również na Chełmach. Były to przedstawienia rozmaite pod względem wzoru jak i jakości wykonania. Występujące w zależności od oddziału jak i piastowanej przez żołnierza funkcji w różnych formach. I tak dla przykładu; orły I korpusu były pięknie wykonane, posrebrzane, ze złoconymi koronami (zazwyczaj zamkniętymi), natomiast orły IV i V Dywizji były wykonane słabiej, najczęściej z mosiądzu i bez srebrzeń. Do tego występowała na nich najczęściej korona otwarta.
Powstały również Orły Armii Polskiej we Francji dzielące się na trzy grupy: na czapki, dwie blachy na hełmy i specjalny znak ochotników z Ameryki (USA i Kanady). Orła, najczęściej haftowanego białą nicią noszono na naramiennikach przez oficerów i szeregowych oraz na rogatywce bez daszka. Blachy na hełm były dwie- jedna dla strzelców (trąbka z wpisanym w nią orłem), druga dla pozostałych rodzajów broni przedstawiająca orła piastowskiego. Dla ochotników z Ameryki przewidziano orła bez korony wzorowanego na orłach z Powstania Styczniowego.
Inne orły, bo zaprojektowane specjalnie przez por. Rosena nosili oficerowie. Nie przez przypadek podkreśliłem tu stopień wskazujący na profesję projektodawcy, gdyż był on na pewno żołnierzem a nie specjalistą od tworzenia symboli wojskowych, przez co orzeł oficerski był niezbyt udany. Ma on m.in. za niską koronę oraz bardzo uproszczone elementy w tym tarczę.
Odzyskanie niepodległości spowodowało dużą dowolność w stosowaniu symboli wojskowych oraz umundurowaniu. Powodem tego był uprzedni podział ziem polskich na trzy części i separacja wojsk z poszczególnych terenów od siebie. Z tego względu już w roku 1919 powstała ustawa na mocy, której miano ujednolicić umundurowanie polskich żołnierzy a co za tym idzie również symbole je zdobiące. Jednak okazała się ona bardzo nieskuteczna, przez co jeszcze przez kilka lat trwała duża dowolność w ubiorach, które nakładali na siebie Polscy żołnierze. Ponadto zgodnie ową ustawą miano wykonywać orły na podstawie rysunku, który był w niej zawarty- rysunku, co tu dużo mówić nieudanego. Skutkowało to tym, że produkowane początkowo orły były równie nieudane, co sam rysunek. Dopiero z biegiem lat zaczęto odbiegać od wzoru z ustawy i producenci na własną niejako rękę ujednolicili jego wzór dbając jednocześnie o odpowiednie walory estetyczne.
W roku 1937 został wprowadzony orzeł na czapki polowe i berety haftowany maszynowo jasnoszarą nicią z tłem w barwie czapki lub beretu. Był to wzór mono uproszczony, przystosowany, zatem do masowej produkcji.
Okres po drugiej wojnie światowej przynosi powolne systematyzowanie polskich symboli wojskowych. Piszę powolne, bowiem dopiero 30 kwietnia 1993 roku, a więc dopiero w kilka lat po odzyskaniu pełnej suwerenności przez Polskę ostatecznie określono i uprawomocniono znaki Sił Zbrojnych RP. Ta ustawa jednak jest bardzo ogólna i lakoniczna. Mówi ona, że: „Orłami wojskowymi są orły ukształtowane przez tradycję siły zbrojnej narodowej”. Czy tak definicja wystarczy na potrzeby państwa? Najprawdopodobniej tak. Wszakże wzór samego symbolu został ujednolicony i każdy, kto go widział wie jak wygląda orzeł na berecie żołnierza. Jednak czy taka definicja satysfakcjonuje historyka? Raczej nie, stąd też należałoby ustalić szerszą, historyczną definicję, czym jest Orzeł Wojskowy, tak jak to zrobił Tadeusz Jeziorowski: „Orzeł wojskowy- w Wojsku Polskim wzór Orła występujący obok Orła państwowego, lub zamiast niego, jako znak wojska, na sztandarach, ubiorze, odznaczeniach, broni itd.; wykształcił się z osobistego godła królewskiego występującego od XVII wiek, początkowo, w przeciwieństwie do Ora państwowego przedstawiany z korona na głowie, berłem i jabłkiem w szponach, niekiedy zamiennie z mieczem; od czasów Księstwa Warszawskiego siedzący na tarczy amazonek; w niektórych formacjach Legionów Polskich w pierwszej fazie pierwszej wojny światowej oraz w LWP bez korony; znany w odmianach, m.in. Orzeł artyleryjski (siedzący zamiast na tarczy, na skrzyżowanych lufach armatnich). Orzeł lotnictwa wojskowego (okolony skrzydłami husarskimi) itp.
1 Mam tu na myśli najazdy Tureckie i walki Polskich oddziałów przeciwko najeźdźcom np. pod Wiedniem.
2 Tezę taką można wysnuć na podstawie obrazu przedstawiającego ową bitwę, a znajdującego się obecnie w zbiorach Czartoryskich w Krakowie.