KRYZYS HISTORYCZNEGO KSZTAŁTU POLSKIEGO ROMANTYZMU. FORMA ISTNIENIA ROMANTYZMU W OKRESIE POZYTYWIZMU.
POZYTYWIŚCI WOBEC TRADYCJI ROMANYCZNEJ
Prus: „Złotymi literami warto by zapisać te, zresztą stare, słowa: że poezja jak i cała literatura przykładać się winy do postępu społeczeństwa tudzież stawiać wzniosłe i użyteczne cele. Nie rozumiem też powodu, dla którego nie mielibyśmy prawa sądzić dziś romantyzmu ze społecznego i utylitarnego stanowiska”.
Sztuka romantyczna należy do nurtu idealistycznego – stwarza nierealny świat, posługuje się wyłącznie wyobraźnią, nie rozszerza wiedzy o życiu i świecie obserwowalnym. „Posiłkowanie się głównie fantazją popchnęło sztukę idealistyczną na drogę fałszu i nieświadomego kłamstwa. Lubuje się ona w kreśleniu postaci szlachetnych, nieskazitelnych, jakich w życiu nie ma, obraca się głównie wśród warstw wyżyszych, jakby one wyłącznie stanowiły całą ludzkość, uznaje tylko tematy egzotyczne, jakby nie było życia nas otaczającego, szuka jedynie kwiatów, brylantów, lazurów, jakby nie było pokrzyw, błota i chmur; stara się wyszukiwać w życiu tylko strony piękne, wzniosłe, wielkie i dobre albo demoniczne, ale na skalę gigantów, zapominając o brzydocie, małości i złu. „Co mi z tego – woła Prus – że artysta buduje świat z brylantów, kwiatów, regularnych rysów, wiecznie pogodnego nieba itd., jeśli w tym świecie ja nie mogę dopatrzeć otaczającej mnie rzeczywistości? Co mi z tych bohaterów, w których nie ma fundamentalnych rysów ludzkich? Co mi z wielkich sytuacyj, które komponują się i kopiują z wieku na wiek, kiedy one wcale nie wyjaśniają prawdy życiowej?” <3 (prof. Szweykowski, s. 111)
Wobec Adasia:
Prus: stawiał go dość wysoko, chociaż miał zastrzeżenia ideowe, chociażby do skrajnego indywidualizmu w Farysie.
Orzeszkowa podkreślała zawsze, że jej kariera pisarska była możliwa tylko dlatego, że głęboko odczuła traumę powstania styczniowego i czuła potrzebę oddania honorów ofiarom klęski (gloria victis). Jej twórczość miała za zadanie upamiętnić powstańców i ich idee.
Świadoma polemika z romantyzmem na poziomie budowania schematów miłosnych: życie uczuciowe powinno być podporządkowane racjonalnej refleksji, bo inaczej wkracza w sferę bezrozumnych popędów – rozsądek jest gwarancją moralnego ładu (nie „miej serce i patrzaj w serce” XD)