HISTORIA W „PANU TADEUSZU”. 1. Wydarzenia w historii Polski, które miały miejsce przed rozpoczęciem akcji, a są wspomniane: · Konfederacja barska - 1768 do 1772; · I rozbiór Polski - 1772; · Konstytucja 3 Maja - 1791; · konfederacja targowicka - 1792; · II rozbiór Polski - 1793; · powstanie kościuszkowskie - 1794; · powstanie Jasińskiego na Litwie - 1794; · rzeź Pragi - 1794; · III rozbiór Polski - 1795; · powstanie Legionów Henryka Dąbrowskiego - 1797; · wkroczenie Napoleona do Poznania, gdzie ludność wygania urzędników pruskich - 1806; · oblężenie i zdobycie Gdańska przez gen. H. Dąbrowskiego - 1807; 2. Wydarzenia w historii Europy, które miały miejsce przed rozpoczęciem akcji, a są wspomniane: · bitwy i wojny Napoleona: wyprawa egipska (1798), z Turkami pod górą Tabor w Palestynie (1799), z Austriakami pod Marengo (1800), pod Ulm (1805), pod Austerlitz (1805), pod Jeną (1806); 3. Wydarzenia współczesne akcji książki: Teraźniejszość dla książki to epoka napoleońska i działalność księdza Robaka. Społeczeństwo walczy o wolność, ślepo ufając Napoleonowi, wierząc w niego i oddając mu cześć niemal boską, jako niezwykłemu cesarzowi i dowódcy. Wielu wierzy, że tylko on jest w stanie oswobodzić Polskę. · przygotowania do wyprawy Napoleona na Moskwę (1811) i sama wyprawa (1812); · przemarsz wojsk ks. Józefa przez Litwę (1812); 4. Przyszłość Polski w oczach Mickiewicza. Mickiewicz wspomina dawne, dobre czasy, przypomina Polakom o ich przeszłości. W epilogu mówi nawet o powstaniu, o nadejściu nowych złotych lat, które zapanują po wyzwoleniu się z niewoli carskiej. Przyszłość jest ukazana nie z punktu widzenia historycznego, lecz z perspektywy marzeń poety żyjącego na emigracji. Ta przyszłość to Polska z odrodzonym społeczeństwem, sprawiedliwa i demokratyczna. Świadczy o tym np. nadanie ziemi chłopom przez Zosie i Tadeusza, uznanie ich za „spółobywateli”.
W „Panu Tadeuszu” Mickiewicz dokonuje swoistego sądu nad dawną Polską. Oskarża szlachtę o: · dumę i pychę (Stolnik poświęcił szczęście córki, bywał bezwzględny w kaptowaniu zwolenników i odrzucaniu niepotrzebnych już stronników; ponad wszystko cenił sobie dumę rodową i wpływy. Ginie zamordowany przez Jacka porwanego szalonym gniewem do którego go wcześniej sprowokował), · warcholstwo (Jacek nie zna granic swojej fantazji kawalerskiej; Gerwazy prowokuje bójkę w zamku), · anarchię (brak autorytetu władzy, rozpędzanie sejmików - opis serwisu Wojskiego), · przedkładanie prywaty ponad interes publiczny (Gerwazy niszczy plany Robaka, Jacek zabija Stolnika, gdy ten broni się przed Moskalami, Sędzia przyjmuje majątek Horeszki z rąk zaborcy) · kłótliwość (ks. V „Kłótnia”, ks. VII „Rada”) Jednocześnie poeta idealizuje obraz przeszłości narodowej: · ekspiacja Jacka (walką z bronią w ręku, przywdzianiem sukni mnisiej i działalnością emisariusza odkupił dawne grzechy; dwukrotnie własną piersią osłania „ostatniego Horeszkę” i Gerwazego; umiera w wyniku odniesionych ran szczerze wyznawszy swe winy Gerwazemu i bratu; symbol odrodzenia narodu); · rezygnacja z zemsty i przebaczenie (postawa umierającego stolnika, który wybacza Jackowi, reakcja Gerwazego na spowiedź Jacka), · umiłowanie kraju ojczystego (Tadeusz wysławiający piękno litewskiej przyrody; udział Horeszki w wojnie o konstytucję 3 maja; reakcja szlachty na wieść o Napoleonie; koncert Jankiela; przywiązanie do tradycji i obyczaju - Soplicowo centrum polszczyzny; gotowość do służby ojczyźnie); · solidarność wobec zagrożenia bytu narodowego (przekształcenie się zajazdu w bitwę z Moskalami), · młode pokolenie realizujące idee wolności i równości (uwłaszczenie chłopów przez Tadeusza i Zosię).