Stanisław Przybyszewski

(1868-1927), polski prozaik, dramaturg, eseista, tworzący również w języku niemieckim. Jeden z najgłośniejszych pisarzy modernizmu polskiego i północnoeuropejskiego. Uczył się w niemieckich gimnazjach, następnie przez jakiś czas studiował architekturę i medycynę w Berlinie.
Tamże w 1892-1893 redaktor socjalistycznej Gazety Robotniczej przeznaczonej dla polskiej emigracji zarobkowej. Po opublikowaniu cyklu Zur Psychologie des Individuums (część I Chopin i Nietzsche, część 2 Ola Hansson, 1892), w którym zawarł modernistyczną koncepcję artysty, wszedł do środowiska niemiecko-skandynawskiej bohemy artystycznej w Berlinie, przyjaźniąc się m.in. z A. Strindbergiem i E. Munchem.
1893 ożenił się z Norweżką Dagny Juel. 1898 przyjechał do Krakowa, przyjęty przez modernistyczne środowiska artystyczne jako prorok nowej sztuki, obejmując redakcję Życia (przy współpracy S. Wyspiańskiego), aż do upadku pisma 1900.
Otaczała go atmosfera skandalu, m.in. z powodu rozbicia małżeństwa J. Kasprowicza, ekscesów alkoholowych i erotycznych wątków w twórczości. Następnie przebywał kolejno w: Warszawie (1901-1904), Monachium (1906-1916), Poznaniu (1919-1920), Gdańsku (1920-1924), gdzie był inicjatorem otwarcia polskiego gimnazjum.
1924 przeniósł się do Warszawy, zostając urzędnikiem kancelarii prezydenta RP. Zwolennik idei modernistycznych w radykalnej postaci, m.in. hasła "sztuka dla sztuki", lansował koncepcję "nagiej duszy", wyzwolonej z ograniczeń "filisterskiej" moralności i więzów racjonalizmu. Życie ludzkie postrzegał w kategoriach tragizmu, jako nieustanny konflikt "duszy" i "mózgu", uwikłania w problemy seksu oraz skrajnego indywidualizmu.
Tezy owe wyłożył m.in. w manifeście Confiteor (1899), zbiorze Na drogach Duszy (1900), a także w cenionych wówczas poematach prozą: Totenmesse (1893, wersja polska Requiem aeternam 1904), Vigilien (1895, wersja polska Z cyklu Wigilii 1899), De Profundis (1995, wersja polska 1900), Nad morzem (1899), Androgyne (1900), gdzie eksponował stany patologiczne i swoistą metafizykę.
Popularność zdobyły powieści: Homo ludens (wersja niemiecka 1895-1896, wersja polska 1901), Satans Kinder (1897, wersja polska Dzieci Szatana 1899), trylogia: Synowie ziemi (1904-1911), Mocny człowiek (1912-1913), Dzieci nędzy (1913-1914), a także powieść Krzyk (1917, S. Przybyszewska). Nie wytrzymały one próby czasu, głównie z powodu niedociągnięć artystycznych i zbyt jednostronnego związania z modnym wówczas stylem modernistycznym.
Autor licznych dramatów, np. Złote runo (1901), Goście (wystawienie 1901, wydanie 1902), Matka (wystawienie 1902, wydanie 1903), Gody życia (wystawienie 1909, wydanie 1910), Mściciel (wystawienie i wydanie 1927), wykorzystujących m.in. nowatorskie osiągnięcia dramatopisarstwa H. Ibsena, A. Strindberga, M. Maeterlincka.
Przybyszewski stał się bohaterem legendy, która z czasem zbladła, ale pozostał nadal bardzo znaczącą postacią dla okresu Młodej Polski. Również m.in. Wybór pism w serii Biblioteki Narodowej (1966), Listy (tom 1-2, 1937-1938, tom 3, 1954).

Trochę o gatunku - dramacie

- W dramacie MP następuje całkowite odwrócenie hierarchii czynników strukturalnych

- akcja nie stanowi, jak w pozytywizmie, najważniejszego elementu

- aktor w dramacie MP jest pionkiem w ręku swych własnych namiętności, działających jako los

- dramat jest statyczny, nie sposób mówić o punkcie kulminacyjnym – autor wprowadzi wprost ku katastrofie

- postacie: apsychologizm (zintelektualizowanie) i schematyzm

- budowanie wg szablonów

- MP odsuwa postaci dramatu na dalszy plan – nie dotyczy to postaci głównej: nie tworzy ona jednak akcji – jej postawa jest bierna; jest spójnią pomiędzy bogactwem różnorodnych motywów i spraw; to medium, poprzez które wypowiada się autor

- dialog spełnia w dramacie bardzo istotną funkcję – autor zawiera w nim ekspozycję zawiązania węzła (rozwój akcji, charakterystyka bohatera, informacja o ich zamiarach) – jeżeli nie mieści się to w dialogu, autor wprowadza monolog informacyjny

- w MP dialog traci dynamiczny podkład

- skłonność do uogólnień

- postacie mówią strzępami poematów

- dialog przygotowuje nastrój

- zyskują również na wartości różne formy pozadialogowe (monolog, oprawa dźwiękowa, tekst poboczny) – to na tekst poboczny autor przerzuca opis

Dramat Przybyszewskiego

- wpływ Strindberga i Maeterlincka

- człowiekiem kierują instynkty

- zdrada małżeńska to najczęstszy motyw, przez który realizuje się koncepcja tragizmu

- w warstwie języka poetyckiego widzimy zbieżność z Maeterlinckiem

- brak akcji

- nie ma miejsca na konflikt tragiczny – bohater czeka biernie na katastrofę

- bohaterowie do siebie podobni – bierni, każdemu towarzyszy przyjaciel – sumienie

- tragizm wchodzi do dramatów Przybyszewskiego dwojako: poprzez postaci, poprzez ogólny nastrój utworu

- język dramatyczny:

* postaci w swych wypowiedziach uprzedzają mające nastąpić wydarzenia

* antycypacja katastrofy poprzez opowiadania o przeszłości

* ogromna rola nastroju (dialogi, tekst poboczny)

* brak akcji

* styl Przybyszewskiego cechuje nadmiar słowa, nadmiar wypowiedzi na jedne i te same tematy zamazanie linii tragizmu  INWAZJA LIRYCZNA – miejsce akcji jest zupełnie obojętne (Maeterlinck)  jedność miejsca

*walka instynktu z sumieniem

* katastrofa nie przynosi oczyszczenia

* brak wzniosłości i patosu

* atmosfera krzyku i lamentu (melodramat)

Poglądy Przybyszewskiego

- postawą jest dualizm natury ludzkiej (dusza i mózg)

- tragizm: dusza nie jest w stanie wyzwolić się z krępujących więzów mózgu i zmysłów

- celem sztuki jest dążenie do poznania duszy

- determinizm etyczny –wolnej woli nie ma, gdyż człowiek nie ma wpływu na czyny, które za jego pośrednictwem popełnia natura; odrzuca (jak Nietzsche) moralne wartościowanie czynów, odrzuca pojęcie dobra i zła

- człowiek za czyny ponosi karę, która spada na potomstwo winowajców

Dramat i scena St. Przybyszewski

- znacząca rola duszy aktora

- źródło konfliktów psychicznych tkwi w człowieku

- Przybyszewski wprowadza postaci symboliczne

- postać-sumienie — postać-sobowtór (umożliwiło to wprowadzenie dialogu, tak można ominąc monolog)

- człowiek i instynkty  naturalizm

- Przybyszewski łączy naturalizm z symbolizmem

- dramat Przybyszewskiego to dramat synkretyczny

- koncepcja teatru zbieżna z koncepcją Przybyszewskiego – aktor wczuwa się w poglądy naturalistyczne

Złote runo(1901)

Druga tragedia w epoce MP

Stanisław Przybyszewski dążył do stworzenia jakiegoś współczesnego odpowiednika tragedii greckiej. Aby należycie zrozumieć utwór, należy zdać sobie sprawę, że podstawą poglądów teoretycznych autora jest dualizm natury ludzkiej, na który składają się dwa pierwiastki antagonistyczne: wyższy – dusza i niższy – mózg. Dążenie do poznania duszy jest według niego najwyższym celem prawdziwej sztuki. Poznanie duszy miało się stać możliwe poprzez analizę stanów psychicznych wyzwolonych spod kontroli świadomości mózgowej człowieka. Jako pisarza interesowały go przede wszystkim anomalie i patologie. Jego bohaterowie to chorzy psychicznie, zboczeńcy, erotomani, alkoholicy, narkomani itp. Bohaterowie Złotego runa, jednego z trzech dramatów z cyklu Taniec miłości i śmierci, ulegając determinującym całe ich postępowanie instynktom, łamią ukryty porządek świata i ściągają na siebie karę w postaci powtórzenia takiego samego występku. Akcja utworu oparta jest na łańcuchu cudzołóstw, z których dwa odbywają się w przedakcji. Ruszczyc uwiódł żonę przyjaciela i został ojcem jej syna, Rembowskiego. Ten ostatni, dyrektor szpitala, uczynił to samo z żoną swojego podwładnego, Łąckiego. Żona Rembowskiego, Irena, zdradziła męża ze swoim atrakcyjnym kuzynem, tak zwanym mocnym człowiekiem, Przesławskim. Skutki tych wydarzeń są opłakane: Rembowski popełnia samobójstwo, Łącka, która urodziła dziecko Rembowskiego, znajduje się w stanie rozstroju nerwowego, Ruszczyc i Łącki są załamani, a pamięć Rembowskiego będzie stała na przeszkodzie szczęściu Ireny i Przesławskiego. Jak widać, miłość płciową pojmował Przybyszewski jako straszliwą, kosmiczną potęgę, determinującą całe postępowanie człowieka i niosącą mu zniszczenie. Erotyka u autora Confiteoru wprzęgnięta jest zwykle w mętne koncepcje filozoficzne. Głosił on determinizm etyczny. Wolnej woli nie ma, gdyż człowiek nie posiada wpływu na czyny, które za jego pośrednictwem popełnia natura. Autor, w ślad za Nietschem, odrzucał moralne wartościowanie czynów, pojęcie dobra i zła. Nie ma winy, lecz jest kara. Pod względem stylu tworzenia widać skojarzenia z naturalizmem, ale również zabiegi antynaturalistyczne : dowolny czas i miejsce akcji, problematyka moralno – psychologiczna, skupienie uwagi na wnętrzu bohaterów. Wiele tu jednak także tandetnych chwytów literackich, jak choćby budowanie nastroju grozy przy pomocy czynników zewnętrznych, na przykład burzy i światła błyskawic.

Kreacja postaci

- nie jest ważny status społeczny, rola w środowisku

- są nośnikami pewnych cech

* Ruszczyc – bohater-sumienie, istnieje na granicy dwóch światów: realnego i symbolicznego (typ Ibsena)

* Nieznajomy – trudno określić status antologiczny, symbol transcendentalno-nastrojowy zapowiada, przedstawia zegar (typ Maeterlincka, imię typowe dla Strindberga)

- bohaterami kierują instynkty:

¤ zdrady(trójkąty;) )- już w przeszłości miały miejsce – mają odniesienie do teraźniejszości – kara spada na potomków, przechodzi na kolejne pokolenia

- powielany jest także sposób samobójstwa

* Irena – słaba, jest piłką w rękach mężczyzn, emocjonalnie reaguje na wydarzenia

Kompozycja

- III akty

- nie ma ekspozycji zblokowanej  czytelnik, widz, dowiaduje się o wszystkim stopniowo (Ibsen – kompozycja rozłożona)

- epizacja dramatu – na scenie obecna jest przeszłość

- nastrój – to element dramatotwórczy, jest istotą, tworzywem (Przybyszewski w obcesowy sposób buduje nastrój: milczenie, pauzy, nerwowy śmiech)

- tragedia bez tragizmu (rozgrywa się w duszy bohatera)

- Przybyszewski przenosi na scenę polską najważniejsze dokonania europejskich dramatopisarzy

¤ od Ibsena

- model postaci symbolicznych

- ekspozycja rozłożona

- koncentracja na dialogu

- otwarcie dramatu, dramat jest wycinkiem życia (dalej płynie)

- mówienie prawdy nie jest zawsze dobre, czasami lepiej skłamać – to jednak metoda krótkotrwała

¤ od Maeterlincka (Belgia, j. franc.)

- budowanie nastroju

- typ bohatera symbolicznego

- czekanie na katastrofę

- brak akcji, statyczność

¤ od Strindberga (Szwecja)

- postać kobiety (przyczyna nieszczęść)

- uzewnętrznienie dramatu)

- imię Nieznajomy

- fatalna siła miłości  destruktywna (człowiek idzie za siłą miłości, ale staje w konflikcie z etyką)

6