Jak wyglądała organizacja i stan szkolnictwa w Polsce w 1918 roku?

Szkolnictwo w roku 1918 musiało radzic z różnorodnością spuścizn pozostawionych przez zaborców. Wiązało się to z różnymi poziomami szkół, głębokim analfabetyzmem, różnorodnością językową ,różnicami kulturowymi oraz ekonomicznymi.

Po rozbiorach wschód Polski został wcielony do Rosji i powstał tu Okręg naukowy Wilenski, centrum Polski od 1815 r stało się Królestwem Polski (bez Poznania i Krakowa),południe-Galicją , która po roku 1886 stała się Autonomią Galicyjską. W każdym z zaborów sprawa szkolnictwa wyglądała inaczej ,mimo cech wspólnych takich jak odgórne narzucanie języka obcego, przejecie urzędów przez zaborców, cenzura, własna polityka i ustawodawstwo.

Zabór rosyjski

Dzięki badaniom naukowych i działalności oświatowej Uniwersytetu Wileńskiego, długo funkcjonował tutaj język polski. Po Powstaniu Listopadowym przystąpiono jednak do intensywnej rusyfikacji szkół. Rusyfikacja polegała na sukcesywnym wprowadzaniu języka rosyjskiego do szkół każdego szczebla ,zamykaniu gimnazjów polskich i zwiększaniu liczby rosyjskich; wprowadzono rosyjski system prawny oraz monetarny, urzędy obsadzano urzędnikami rosyjskimi, obowiązywała cenzura i zakaz używania języka polskiego. Rosjanie zahamowali rozwój szkolnictwa na wsi, ponieważ kosztami nauczania obciążyli chłopów. Z tego względu szkoły były puste, ale zaczęto organizować tajne nauczanie( w dworach i parafiach).W miastach studenci organizowali tajne koła samokształceniowe. W Warszawie otwarto Uniwersytet Latający z wykładami w prywatnych mieszkaniach. W warszawskim Towarzystwie Dobroczynności starano się uczyć dzieci czytać i pisać po polsku zanim trafią do zrusyfikowanych szkół elementarnych.

Po Powstaniu Listopadowym szkolnictwo Królestwa Polskiego dzieliło się na elementarne (parafialne) , obwodowe (powiatowe) i gimnazja (szkoły gubernialne) . Całe szkolnictwo podlegało wyłącznie nadzorowi władz państwowych. Program nauczania w szkole elementarnej przewidywał naukę czytania i pisania w języku, polskim cztery działania arytmetyczne oraz religię. Można było uczyć także miar i wag, pieniędzy i rysowania figur geometrycznych. Celem kształcenia elementarnego (religijno-moralnego)było wyrobienie posłuszeństwa wobec władzy ,sumienności i pracowitości. Nauczyciele byli niezbyt wykwalifikowani; wymagano od nich lojalności wobec władzy, niekaralności i braku przynależności do jakikolwiek organizacji. Nauczycieli do wyższych klas gimnazjalnych kształciły uniwersytety : petersburski i moskiewski. W Królestwie Polskim 1861 powołano Komisję Rządową Wyznań Religijnych. I Oświecenia Publicznego, której dyrektorem został A. Wielopolski. W 1862 car zatwierdził ustawę o wychowaniu publicznym W Królestwie Polskim., przywracającą nauczanie w języku polskim. oraz częściową autonomię szkolną. Wielkopolski przystąpił do prac nad nowa ustawą i organizacją szkół średnich (4-klasowe gimnazjum niższe i 7-klasowe gimnazjum wyższe). Zostały powołane 2 wyższe szkoły: w Warszawie Szkoła Główna Warszawska, w Puławach — Instytut Rolniczo-Leśny. Zajęto się także problemami szkolnictwa elementarnego. Wybuch i upadek powstania styczniowego 1863–64 położyły kres autonomii szkolnictwa; nastąpiła gwałtowna rusyfikacja wszystkich szczebli kształcenia: Szkołę Główną przekształcono w uniwersytet rosyjski. (1869), ograniczono szkolnictwo elementarne, a szkolnictwo średnie poddano ścisłej kontroli. W 1897 analfabeci stanowili w Królestwie 69,5% ludności. Nadzieję pokładano w nauczaniu tajnym. Ze względów społecznych i ekonomicznych pod koniec stulecia ukształtował się

mocno zróżnicowany zakres kształcenia w szkolnictwie prywatnym. Najczęściej zakładano jedno i dwuklasowe szkoły lub pensje (cztero i sześcioklasowe)

Niezależnie od zakresu i poziomu nauczania wykładane w nich przedmioty tworzyły trzy swoiste grupy. Do pierwszej należały przedmioty jawne, które zgodnie z programem nauczanie musiały być prowadzone w języku rosyjskim przez nauczycieli Rosjan ze szkół rządowych. Do drugiej - przedmioty pół jawne, matematyczno-fizyczne i przyrodnicze, które w znacznym zakresie prowadzono w języku polskim. Do trzeciej należały przedmioty tajne, takie jak język i literatura polska oraz historia i geografia Polski, które w formie zakonspirowanej, prowadzono zwykle na lekcjach robót ręcznych, rysunków itp. zajęć (Poznański „Historia wychowania” t.3) .

Zabór pruski i germanizacja

Od roku 1872 rozpoczęła się „Kulturkampf”, czyli wojna o kulturę. Zapoczątkował ja Otto Bismarck. Polegała ona na próbach całkowitego wynarodowienia Polaków. Niwelowano wszelkie przejawy polskości, zabraniano używać języka polskiego, zniemczano szkoły –najpierw srednie, potem elementarne. Wywłaszczano Polaków, wywodzono ich wgłąb Niemiec. Ludność opierała się organizując wiece, strajki, bunty (m.in . dzieci we Wrześni w 1901 r)

Zabór austriacki i Galicja w dobie autonomii

W 1867 roku powołana została Rada szkolna Krajowa, którą mocno propagował Józef Dietl, wykładowca UJ, działacz, publicysta. Rada ta spolonizowała wszystkie poziomy i rodzaje szkół w Galicji. W 1893 roku wprowadzony został obowiązek szkolny dla dzieci od 6 do 12 roku zycia. Pozwoliło to na rozwój różnych seminariów nauczycielskich(męskich, żeńskich,dla nauczycieli miejskich i wiejskich).Rozwój szkół elementarnych otworzył droge do kształcenia dzieciom ze wsi. Pod wpływem nacisków konserwatywnych posłów Sejm w 1883 r doprowadził do rewizji ustawy szkolnej i zmiany programów nauczania. Na wsiach miano realizować programy uboższe w treści, w miastach -bogatsze. Jednolita szkołę ludowa podzielono na 6-letnia wiejską (przygotowującą do pracy na roli i niedopuszczającą do szkół wyższych i średnich ) oraz 7-letnią –miejską o nastawieniu rękodzielniczo-przemysłowym. Dla jej absolwentów przygotowano 2 letni kursy dokształcające. Kolejna ustawa w 1895 roku pozwoliła na rozwój szkół wydziałowych, które dawały wykształcenie ogólne i praktyczne przygotowanie do zawodów. Szkolnictwo średnie obejmowało 8-kalsowe gimnazja klasyczne .

Zwiększająca się sukcesywnie liczba nauczycieli spowodowała, ze

zaczęli się oni jednoczyć w stowarzyszeniach (np. Towarzystwo Pedagogiczne z pismem „Sokół”),organizować zjazdy ,sympozja i kongresy pedagogiczne. Projektowano na nich ustawy dotyczące oświaty, a dokładniej postulowano zniesienie ograniczeń stanowych w dostępie do nauczania, podniesienie poziomu szkoły ludowej, zrównanie praw obu płci do nauki.

Próby reform Wielkopolskiego, ruchy nauczycielskie, tajne nauczanie, bunty dawały podwalinę działaniom oświatowym zaraz po pierwszej wojnie światowej. Mimo trudności Polacy rozwijali w czasie zaborów piśmiennictwo pedagogiczne i oświatowe, pisali poradniki ,podręczniki. Wszystkie te działania utrzymały ducha polskości w nauczycielach z tamtych trudnych czasów.