James Graham Ballard

Imperium Słońca

Przełożył Lech Jęczmyk

Tytuł oryginału angielskiego Empire of the Sun ISBN 83-07-02008-5

Czytelnik Warszawa 1990

Imperium Słońca wykorzystuje moje przeżycia podczas drugiej wojny światowej w Szanghaju i w tak zwanym Civilian Assembly Centre (Ośrodku Zgromadzenia Osób Cywilnych) w Lunghua, gdzie byłem internowany w latach 1942-1945. Powieść ta opiera się przeważnie na zdarzeniach, które obserwowałem podczas japońskiej okupacji Szanghaju i w obozie Lunghua.

Japończycy zaatakowali Pearl Harbor w niedzielę rano, 7 grudnia 1941 roku, ale na skutek różnicy czasu w Szanghaju był to już poniedziałek 8 grudnia.

J. G. Ballard

Szanghaj w 1941 r.

CZĘŚĆ I

1. Wigilia Pearl Harbor

Wojny przychodziły do Szanghaju wcześnie, zastępując jedna drugą jak przypływy, które wlewały się w Jangtsy i zwracały temu hałaśliwemu miastu wszystkie trumny spuszczone z pomostów pogrzebowych chińskiego Bundu.

Jim zaczął mieć wojenne sny. W nocy te same nieme filmy błyskały na ścianach jego sypialni na Amherst Avenue i przekształcały jego śpiący umysł w puste kino wyświetlające kroniki. Zimą 1941 roku wszyscy w Szanghaju wyświetlali filmy z wojny. Fragmenty snów towarzyszyły Jimowi wszędzie w mieście; w holach domów towarowych i hoteli wyskakiwały z jego zatłoczonej głowy obrazy Dunkierki i Tobruku, Barbarossy i plądrowania Nankinu.

Ku rozpaczy Jima nawet dziekan szanghajskiej katedry zaopatrzył się w jakiś stary projektor. Po porannej mszy w niedzielę siódmego grudnia, w przeddzień japońskiego ataku na Pearl Harbor, chłopcy z chóru zostali zatrzymani przed rozejściem się do domów i sprowadzeni do podziemi. Wciąż jeszcze w komżach usiedli w rzędach składanych krzeseł

wypożyczonych z Szanghajskiego Yacht Klubu i oglądali brytyjską kronikę sprzed roku.

Myśląc o swoich niespokojnych snach i zdziwiony faktem, że są pozbawione dźwięku, Jim skubał swój koronkowy kołnierzyk. Solo na organach wibrowało jak ból głowy przez betonowy sufit, a ekran dygotał znajomymi scenami bitew czołgowych i pojedynków powietrznych. Jim wolałby się już przygotowywać do świątecznej maskarady, która miała się odbyć tego popołudnia u doktora Lockwooda, wiceprzewodniczącego Związku Brytyjskich Mieszkańców Szanghaju. Szykowała się jazda przez japońskie linie do Hungjao, a potem chińscy magicy, sztuczne ognie i znów kroniki filmowe, ale Jim miał swoje własne powody, żeby chcieć jechać na przyjęcie do doktora Lockwooda.

Przed wejściem do zakrystii czekali przy Packardach i Buickach chińscy szoferzy, kłócąc się zawzięcie między sobą. Jim, znudzony filmem, który oglądał z dziesięć razy, słuchał, jak Jang, kierowca jego ojca, napada na kościelnego, Australijczyka. Oglądanie kronik filmowych stało się patriotycznym obowiązkiem każdego Brytyjczyka przebywającego poza krajem, tak jak loterie fantowe na cele wojenne w Country Clubie.

Tańce, garden party i niezliczone butelki whisky wypite w celu wsparcia wysiłku wojennego (jak wszystkie dzieci, Jim był zaintrygowany alkoholem, ale miał do niego stosunek niesprecyzowanie krytyczny) wkrótce przyniosły tyle pieniędzy, że można było za nie kupić Spitfire’a - pewnie jednego z tych, wykoncypował sobie Jim, które zostały zestrzelone w pierwszym locie, bo pilot stracił przytomność w oparach Johnnie Walkera.

Zazwyczaj Jim pochłaniał kroniki, element wysiłku propagandowego Ambasady Brytyjskiej, mającego przeciwdziałać niemieckim i włoskim filmom wojennym wyświetlanym w kinach i klubach Osi w Szanghaju. Francuskie kroniki Pathé z Anglii sprawiały niekiedy wrażenie, jakby Brytyjczycy, pomimo nieprzerwanej serii porażek, dobrze się bawili na tej wojnie. Filmy March of Time były poważniejsze w tonie, co bardziej odpowiadało Jimowi. Dusząc się z gorąca patrzył na płonącego Hurricane’a spadającego z pełnego Dornierów nieba na angielskie łąki, znane mu tylko z książek dla dzieci. „Graf Spee”

leżał zatopiony w rzece Plate, równie melancholijnej jak Jangtsy, i kłęby dymu unosiły się nad nędznym miastem gdzieś w Europie Wschodniej, tej czarnej planecie, z której Vera Frankel, jego siedemnastoletnia guwernantka, wydostała się pół roku wcześniej na statku pełnym uciekinierów.

Jim ucieszył się, kiedy kronika dobiegła końca. Chórzyści wysypali się na dziwne światło dzienne do swoich szoferów. Najbliższy przyjaciel Jima, Patrick Maxted, odpłynął z matką z Szanghaju, żeby schronić się w brytyjskiej fortecy Singapurze, i Jim uważał, że musi oglądać filmy również za Patricka, a nawet za Białe Rosjanki sprzedające swoją biżuterię na stopniach katedry i za chińskich żebraków siedzących między nagrobkami.

Głos komentatora wciąż jeszcze huczał mu w głowie, kiedy jechał Packardem rodziców przez zatłoczone ulice Szanghaju. Wygadany szofer Jang kiedyś statystował w filmie miejscowej produkcji, w którym jako gwiazda wystąpiła Cziang Cing. Cziang Cing wkrótce potem zrezygnowała z kariery aktorskiej i została żoną komunistycznego przywódcy Mao Tse-tunga. Jang lubił olśniewać swojego jedenastoletniego pasażera przesadnymi opowieściami o wyczynach kaskaderów i trikach filmowych. Dziś jednak Jang nie zwracał na Jima uwagi i zesłał go na tylne siedzenie. Raz po raz przyciskał donośny klakson Packarda, tocząc pojedynek z agresywnymi rikszarzami usiłującymi wyeliminować zagraniczne samochody z Bubbling Well Road. Opuściwszy szybę Jang chłostał szpicrutą zagapionych przechodniów, przechadzające się panienki z baru z amerykańskimi torebkami, stare kobiety zgięte pod bambusowymi nosidłami załadowanymi kurami bez głów.

Zajechała im drogę otwarta ciężarówka wioząca zawodowych katów na publiczną egzekucję w Starym Mieście.

Wykorzystując szansę podbiegł do Packarda bosy chłopak. Bębniąc pięścią w drzwiczki samochodu wyciągnął do Jima dłoń i wykrzykiwał zawołanie wszystkich szanghajskich żebraków:

- No mama! No papa! No whisky soda!

Jang ciął go szpicrutą, żebrak upadł, poderwał się tuż przed kołami nadjeżdżającego Chryslera i pobiegł obok niego.

- No mama, no papa…

Jim nie cierpiał szpicruty, ale był zadowolony z klaksonu Packarda. Przynajmniej zagłuszał ryk myśliwców oraz zawodzenie syren alarmowych w Londynie i Warszawie. Miał

bardziej niż dość tej europejskiej wojny. Zapatrzył się na krzykliwą fasadę domu towarowego Towarzystwa Uczciwość zdominowaną przez olbrzymi portret Czang Kaj-szeka wzywającego naród chiński do jeszcze większych poświęceń w walce przeciwko Japończykom. Nad kobiecymi ustami generalissimusa drgało lekkie światło, refleks uszkodzonego neonu, ten sam błysk, który Jim widział w swoich snach. Cały Szanghaj zmieniał się w kronikę filmową wyświetlaną z wnętrza jego głowy.

Czyżby jego mózg został uszkodzony przez nadmiar filmów z wojny? Jim usiłował

opowiedzieć matce o swoich snach, ale jak wszyscy dorośli w Szanghaju tej zimy matka była zbyt pochłonięta innymi sprawami, żeby go wysłuchać. Może miała swoje własne sny.

Niesamowite było, że te zmieniające się obrazy czołgów i bombowców nurkujących były absolutnie nieme, jakby jego pogrążony we śnie umysł usiłował oddzielić prawdziwą wojnę od konfliktów wymyślonych przez wytwórnie Pathé i British Movietone.

Jim nie miał wątpliwości, co było rzeczywiste. Prawdziwa wojna to było to, co oglądał

na własne oczy od japońskiej inwazji na Chiny w roku 1937, pola bitew w Hungjao i Lunghua, gdzie każdej wiosny wyorywano kości niepochowanych trupów. Prawdziwa wojna to były tysiące chińskich uciekinierów umierających na cholerę w zamkniętych obozach w Pootung i ociekające krwią głowy komunistycznych żołnierzy zatknięte na pikach wzdłuż Bundu. W prawdziwej wojnie nikt nie wiedział, po której jest stronie, nie było w niej sztandarów, komentatorów ani zwycięzców. W prawdziwej wojnie nie było wrogów.

Przez kontrast, zbliżający się konflikt między Wielką Brytanią a Japonią, którego wybuchu latem roku 1942 wszyscy w Szanghaju oczekiwali, należał do świata pogłosek.

Statek zaopatrujący niemieckie okręty wojenne na Morzu Chińskim otwarcie przypływał do Szanghaju i zarzucał kotwicę na rzece, gdzie brał paliwo z wielu barek, z których niejedna, jak zauważał z przekąsem ojciec Jima, należała do amerykańskich towarzystw naftowych.

Prawie wszystkie amerykańskie kobiety i dzieci zostały z Szanghaju ewakuowane. W klasie w Szkole Katedralnej wokół Jima było pełno pustych ławek. Większość jego kolegów wyjechała ze swoimi matkami do bezpiecznego Hongkongu i Singapuru, a ich ojcowie pozamykali domy i przeprowadzili się do hoteli na Bundzie.

Któregoś dnia na początku grudnia Jim po szkole pomagał ojcu na dachu jego biurowca przy Sechwan Road palić skrzynki dokumentów, które chińscy urzędnicy przywozili windą. Smuga zwęglonych papierów unosiła się nad Bundem i łączyła się z dymem bijącym z niecierpliwych kominów ostatnich parowców opuszczających Szanghaj.

Eurazjaci, Chińczycy i Europejczycy tłoczyli się na trapach, bijąc się o miejsce na pokładzie dla swoich tobołków i walizek, gotowi zaryzykować spotkanie z niemieckimi łodziami podwodnymi czatującymi przy ujściu Jangtsy. Na dachach budynków biurowych płonęły ogniska, które obserwowali przez lornety japońscy oficerowie ze swoich betonowych bunkrów na drugim brzegu w Pootung. Najbardziej niepokoił Jima nie gniew Japończyków, ale ich cierpliwość.

Natychmiast po przyjeździe do domu na Amherst Avenue Jim pobiegł na górę, żeby się przebrać. Podobały mu się perskie pantofle, haftowana jedwabna koszula i aksamitne granatowe pantalony, w których wyglądał jak statysta z filmu „Złodziej z Bagdadu”, i chciał

jak najprędzej jechać na przyjęcie do doktora Lockwooda. Przetrzyma jakoś magików i kroniki filmowe, a potem wyruszy na tajne spotkanie, na które z powodu pogłosek o wojnie nie mógł przybyć od tylu miesięcy.

Szczęśliwym zbiegiem okoliczności niedziela była wolnym dniem Very, która odwiedzała wtedy rodziców w Getcie w Hongkew. Ta znudzona młoda dziewczyna, właściwie sama prawie jeszcze dziecko, zazwyczaj chodziła wszędzie za Jimem jak pies. Gdy tylko Jang odwiezie go z przyjęcia - rodzice mieli zostać u doktora Lockwooda na kolacji -

będzie mógł do woli myszkować po pustym domu, co stanowiło jego największą przyjemność. Będzie tam wprawdzie dziewięcioro chińskiej służby, ale dla Jima, podobnie jak dla wszystkich dzieci brytyjskich, byli oni czymś równie biernym i niezauważalnym jak meble. Polakieruje do końca swój samolot z drzewa balsa i zakończy następny rozdział

podręcznika zatytułowanego Jak grać w brydża kontraktowego, który pisał w zeszycie szkolnym. Po latach przysłuchiwania się wieczorkom brydżowym matki i próbach uchwycenia jakiejś logiki w odzywkach „Jedno karo”, „Pas”, „Trzy kiery”, „Trzy bez atu”, „Kontra”, „Rekontra”, wymusił na matce, żeby nauczyła go zasad. Opanował nawet konwencje, rodzaj szyfru w szyfrze, który zawsze go intrygował. Przy pomocy podręcznika Culbertsona miał się teraz zabrać do najtrudniejszego rozdziału o licytacji psychologicznej - a przecież nie rozegrał jeszcze ani jednej partii.

Gdyby jednak zadanie okazało się zbyt wyczerpujące, mógłby wybrać się na przejażdżkę rowerową po Koncesji Francuskiej, zabierając wiatrówkę na wypadek spotkania z grupą francuskich dwunastolatków tworzących bandę z Avenue Foch. Po powrocie do domu wysłuchałby radiowego serialu o Flashu Gordonie ze stacji MHA, a później koncertu życzeń, do którego on i jego koledzy zgłaszali przez telefon zamówienia pod swoimi najnowszymi pseudonimami: „Batman”, „Buck Rogers” i (jego) „As”. Jimowi przyjemnie było słyszeć swój pseudonim z ust lektora, choć jednocześnie za każdym razem odczuwał silne zażenowanie.

Kiedy rzucił służącej swoją komżę i przebierał się w strój maskaradowy, dowiedział

się, że cała impreza stoi pod znakiem zapytania. Vera, z głową zamąconą pogłoskami o wojnie, postanowiła zrezygnować z wizyty u rodziców.

- Pojedziesz na przyjęcie, James - poinformowała go zapinając na nim jedwabną koszulę. - A ja zatelefonuję do rodziców i opowiem im o tobie.

- Ależ, Vero, oni chcą cię zobaczyć. Jestem pewien, że tak. Pomyśl o nich… -

Zawiedziony, nie chciał jednak się skarżyć. Matka przykazała mu, żeby był miły dla Very i nie sprzeczał się z nią jak z poprzednią guwernantką. Tamta, ponura Biała Rosjanka, przeraziła go, kiedy leżał po odrze, mówiąc, że słyszy na Amherst Avenue głos Boga, ostrzegający ich przed karą za grzechy. Wkrótce potem Jim zaimponował swoim szkolnym kolegom oświadczając, że jest ateistą. W przeciwieństwie do swojej poprzedniczki Vera Frankel była spokojną dziewczyną, która nigdy się nie uśmiechała i której w domu Jima i jego rodziców wszystko wydawało się dziwne, równie dziwne jak sam Szanghaj, okrutne i wrogie miasto leżące na drugim końcu świata od Krakowa. Ona uciekła z Europy Hitlera wraz z rodzicami jednym z ostatnich statków i zamieszkała z tysiącami żydowskich uchodźców w Hongkew, ponurej dzielnicy czynszowych kamienic i odrapanych bloków za szanghajskim portem. Ku zdumieniu Jima Herr Frankel i matka Very mieszkali w jednym pokoju.

- Vera, gdzie mieszkają twoi rodzice? - Jim znał odpowiedź, ale postanowił użyć podstępu. - Czy mają dom?

- Mieszkają w jednym pokoju, Jim.

- W jednym pokoju! - Dla Jima było to coś niepojętego, coś znacznie bardziej niesamowitego, niż wszystkie komiksy z Batmanem i Supermanem. - Jak duży jest ten pokój?

Jak moja sypialnia? Czy jak ten dom?

- Jak wasza garderoba, James. Nie wszystkim się tak dobrze powodzi, jak wam.

Porażony tym, Jim zamknął drzwi do garderoby i przebrał się w aksamitne pantalony.

Zmierzył wzrokiem małe pomieszczenie. To, że dwoje ludzi może żyć na tak niewielkiej przestrzeni, było czymś równie trudnym do zrozumienia jak konwencje w brydżu kontraktowym. Może istniał jakiś prosty trik rozwiązujący ten problem, i wówczas miałby temat do następnej książki.

Na szczęście Vera uniosła się honorem i chwyciła przynętę. Kiedy wybrała się już do rodziców, zaczynając od długiego marszu do pętli tramwajowej przy Avenue Joffre, Jim nadal głowił się nad tajemnicą niezwykłego pokoju. Zdecydował się poruszyć tę kwestię z rodzicami, oni jednak jak zwykle byli zbyt pochłonięci pogłoskami o wojnie i w ogóle go nie zauważali. Ubrani na przyjęcie, siedzieli w gabinecie ojca i słuchali na falach krótkich wiadomości z Anglii. Ojciec klęczał przy radioadapterze w kostiumie pirata z czarną opaską zsuniętą na czoło i w okularach na zmęczonych oczach, niczym jakiś uczony morski rozbójnik. Wpatrywał się w żółtą skalę błyskającą jak złoty ząb w mahoniowej twarzy aparatu. Na mapie Rosji rozłożonej na dywanie ojciec zaznaczał nowe linie obronne, na które wycofała się Armia Czerwona. Patrzył na mapę bezradnie, podobnie zdumiony ogromem Rosji, jak Jim był zdumiony maleńkim pokojem Franklów.

- Hitler będzie w Moskwie przed Bożym Narodzeniem. Niemcy wciąż prą do przodu.

Matka Jima stała przy oknie w kostiumie pierrota i patrzyła w szare grudniowe niebo.

Nad ulicą falował długi ogon chińskiego latawca pogrzebowego, a jego głowa chodziła w górę i w dół, jakby rozdawał domom Europejczyków swój okrutny uśmiech. - W Moskwie pewnie już pada śnieg. Może pogoda ich zatrzyma…

- Raz na stulecie? Na to jednak nie można liczyć. Churchill musi wciągnąć do wojny Amerykanów.

- Tatusiu, kto to jest generał Mud?1

Ojciec spojrzał na Jima stojącego w drzwiach, z amah trzymającą jego wiatrówkę jak pomocnik myśliwego - istny ochotnik w aksamitnym mundurze gotów wspomóc rosyjski wysiłek wojenny.

- Wiatrówkę zostaw, Jamie. Nie dzisiaj. Weź lepiej swój samolot.

- Amah, nie ruszaj tego, bo cię zabiję!

- Jamie!

Ojciec odwrócił się od radia i omal go nie uderzył. Jim stanął cicho przy matce, czekając, co się stanie. Chociaż lubił rozjeżdżać po Szanghaju na swoim rowerze, w domu Jim zawsze trzymał się blisko matki, łagodnej i inteligentnej kobiety, której głównym celem w życiu było, jak sądził, bywanie na przyjęciach i pomaganie mu w łacinie. Kiedy matki nie było w domu, spędzał długie, spokojne godziny w jej sypialni eksperymentując z perfumami albo przeglądając jej albumy fotograficzne sprzed ślubu, kadry z zaczarowanego filmu, w

1 Mówiło się w czasie wojny, że Niemców zatrzymali w Rosji generałowie Mud (błoto). Frost (mróz) i Winter (zima) (przyp. tłum.)

którym matka grała rolę jego starszej siostry.

- Jamie! Żebyś nigdy nie ważył się tak mówić! Nie zabijesz amah ani w ogóle nikogo.

Ojciec rozluźnił dłonie i Jim zrozumiał, jak bardzo był zmęczony. Jimowi często wydawało się, że jego ojciec za bardzo stara się zachować spokój pod ciężarem gróźb ze strony komunistycznych związków zawodowych, pracy dla Związku Brytyjskich Mieszkańców Szanghaju, lęku o Jima i jego matkę. Wiadomości z wojny przyprawiały go niemal o zawrót głowy. Między jego rodzicami rozwinęło się gwałtowne uczucie, którego nigdy przedtem nie zauważył. Ojciec mógł być na niego zły, jednocześnie interesując się najdrobniejszymi szczegółami z życia Jima, jakby uważał, że pomoc synowi w budowie modelu samolotu jest ważniejsza od całej wojny. Po raz pierwszy nie interesował się ani trochę postępami szkolnymi, za to zarzucał Jima wszelkiego rodzaju przypadkowymi informacjami: o chemii nowoczesnych barwników, o projekcie opieki społecznej dla robotników w jego firmie, o szkole i uniwersytecie w Anglii, do których Jim pójdzie po wojnie i jak, jeżeli będzie chciał, może zostać lekarzem. Wszystko to były elementy dorastania, które, jak ojciec wydawał się z góry zakładać, nigdy nie nastąpi.

Jim rozsądnie postanowił nie prowokować ojca i nie poruszać kwestii tajemniczego pokoju Franklów w żydowskiej dzielnicy Hongkew, licytacji psychologicznej ani braku ścieżki dźwiękowej w głowie. Nigdy już nie będzie grozić amahom. Pojadą na przyjęcie i będzie się starał rozweselić ojca i wymyślić jakiś sposób na zatrzymanie Niemców pod bramami Moskwy.

Wspominając opisany przez Janga sztuczny śnieg z szanghajskiego studia filmowego Jim zajął miejsce w Packardzie. Cieszył go widok Amherst Avenue zapełnionej samochodami Europejczyków wyruszających na bożenarodzeniowe przyjęcia. We wszystkich zachodnich dzielnicach ludzie mieli na sobie maskaradowe kostiumy, jakby Szanghaj stał się nagle miastem klownów.

2. Żebracy i akrobaci

Jego rodzice, pierrot i pirat, siedzieli w milczeniu, kiedy wyjeżdżali do Hungjao, położonego o pięć mil na zachód od Szanghaju. Zazwyczaj jego matka ostrzegała Janga, żeby uważał na starego żebraka, który leżał na końcu alejki. Teraz jednak, kiedy Jang przejeżdżał

ciężkim autem przez bramę, prawie się nie zatrzymując przed wyjazdem na Amherst Avenue, Jim zobaczył, że przednie koło zmiażdżyło starcowi stopę. Żebrak pojawił się przed dwoma miesiącami, tobołek żywych łachmanów, cały jego majątek stanowiła wystrzępiona papierowa mata i pusta puszka po papierosach Craven A, którą wyciągał do przechodniów.

Nigdy nie ruszał się ze swojej maty i zaciekle bronił swojego miejsca przed bramą tajpana.

Ani Boy, ani Pierwszy Kulis, czyli służący do wszystkiego i główny kuchcik, nie byli w stanie ruszyć go z miejsca.

Ale nawet to miejsce niewiele pomogło staremu. Zima była tego roku ciężka w Szanghaju i po tygodniowych chłodach żebrak tak osłabł, że nie mógł utrzymać swojej puszki. Jim przejmował się jego losem i matka pocieszała go, że Kulis zaniósł staremu miseczkę ryżu. Pewnej nocy na początku grudnia spadł duży śnieg tworząc grubą kołdrę, spod której twarz żebraka wyglądała jak twarz śpiącego dziecka w łóżeczku. Jim wytłumaczył

sobie, że stary się nie rusza, bo mu jest ciepło pod śniegiem.

W Szanghaju było mnóstwo żebraków. Siedzieli przed bramami domów wzdłuż Amherst Avenue, potrząsając blaszanymi pudełkami po papierosach jak nawróceni palacze.

Wielu wystawiało na pokaz okropne rany i okaleczenia, ale tego popołudnia nikt na nich nie zwracał uwagi. Do Szanghaju napływali uciekinierzy z okolicznych wsi i miasteczek.

Amherst Avenue zapełniały drewniane wózki i riksze obładowane całym dobytkiem chłopskich rodzin. Dorośli i dzieci zgięci pod ciężarem tobołów przytroczonych na plecach popychali koła rękami. Kulisi ciągnęli riksze rytmicznie podśpiewując i spluwając, a mięśnie ich nabrzmiałych łydek oplatały żyły grubości palca. Drobni urzędnicy prowadzili rowery obwieszone materacami, piecykami na węgiel drzewny i workami ryżu. Przez labirynt kół

przeciskał się beznogi żebrak na wielkiej skórzanej zelówce, odbijając się od drogi dwoma drewnianymi klockami. Pluł i wygrażał Packardowi, kiedy Jang usiłował zmusić go do zejścia z drogi, a potem zniknął wśród wózków i riksz, poruszając się pewnie w swoim królestwie kurzu i plwocin.

Dojechawszy do punktu, w którym Great Western Road opuszczała Dzielnicę Międzynarodową, zobaczyli kolejkę samochodów po obu stronach posterunku. Policja szanghajska zrezygnowała z prób kontrolowania tłumów. W wieżyczce samochodu pancernego stał oficer brytyjski z papierosem w ręku przyglądając się tysiącom Chińczyków tłoczących się wokół niego. Jakby dla zachowania pozorów podoficer Sikh w turbanie koloru khaki co jakiś czas chlastał Chińczyków po grzbietach bambusową trzcinką.

Jim gapił się na policjantów. Fascynowały go lśniące koalicyjki tych spoconych grubych mężczyzn, ich przerażające genitalia, które swobodnie obnażali, ilekroć chcieli oddać mocz, i wypolerowane kabury zawierające całą ich męskość. Jim sam pragnął któregoś dnia nosić taką kaburę i czuć na udzie ciężar ogromnego Webleya. Między koszulami w szafie ojca Jim znalazł kiedyś automatyczny pistolet Browninga, cacko przypominające wnętrze kamery filmowej rodziców, którą niechcący otworzył prześwietlając setki stóp filmu. Trudno było sobie wyobrazić, że te miniaturowe pociski mogą kogoś zabić, a już zwłaszcza twardych komunistycznych agitatorów.

Przez kontrast Mausery noszone przez japońskich podoficerów robiły większe wrażenie niż Webleye. Drewniane kabury zwisały im do kolan, prawie jak futerały na strzelby. Jim na punkcie kontrolnym obserwował japońskiego sierżanta, niskiego, ale barczystego mężczyznę, który ciosami pięści powstrzymywał Chińczyków. Omal nie upadł

pod naporem wieśniaków, przeciskając się między ich wózkami i rikszami. Jim siedział obok Janga na przednim fotelu Packarda trzymając model samolotu z drzewa balsa i czekał, kiedy sierżant wyciągnie swój Mauser i strzeli w powietrze. Ale Japończycy oszczędzali amunicję.

Dwaj żołnierze zrobili miejsce wokół kobiety, stojącej przy przewróconym wózku. Sierżant bagnetem rozpruł worek z ryżem, który rozsypał się u jej stóp. Stała drżąc na całym ciele i zawodząc płaczliwie między rzędami lśniących Packardów i Chryslerów z Europejczykami w fantazyjnych strojach.

Może chciała przemycić broń? Wśród Chińczyków roiło się od komunistycznych i kuomintangowskich szpiegów. Jimowi żal było wieśniaczki, dla której worek ryżu stanowił

cały jej majątek, ale jednocześnie podziwiał Japończyków. Podobała mu się ich odwaga i stoicyzm, także budzący jego ciekawość smutek, bo Jim nigdy jeszcze nie był smutny.

Chińczycy, których Jim znał dobrze, byli ludźmi zimnymi i często okrutnymi, ale z właściwą sobie wyniosłością trzymali się razem, podczas gdy każdy Japończyk był samotny. Wszyscy oni nosili fotografie swoich identycznych rodzin w sztywnych pozach, jakby cała armia japońska składała się wyłącznie z klientów kiepskich fotografów.

Podczas swoich rowerowych wycieczek po Szanghaju - o których jego rodzice nic nie wiedzieli - Jim spędzał całe godziny na japońskich punktach kontrolnych, gdzie czasem udawało mu się wkręcić w łaski jakiegoś znudzonego szeregowca. Żaden z nich jednak nie chciał mu nigdy pokazać swojej broni, w odróżnieniu od brytyjskich Tommies z otoczonych workami z piaskiem bunkrów wzdłuż Bundu. Rozciągnięci w swoich hamakach, obojętni na życie nabrzeża wokół nich, pozwalali Jimowi bawić się zamkami swoich Lee-Enfieldów i wtykać w lufy wyciory. Podobali się Jimowi żołnierze i ich dziwne głosy wypełnione słowami o dalekiej, niepojętej Anglii.

Ale jeżeli wybuchnie wojna, czy potrafią zwyciężyć Japończyków? Jim wątpił i wiedział, że jego ojciec też w to wątpi. W roku 1937, na początku wojny japońsko-chińskiej, dwustu żołnierzy japońskiej piechoty morskiej przybyło rzeką i okopało się w czarnym błocie wybrzeża poniżej należącej do jego ojca przędzalni bawełny. Pod oknami apartamentu jego rodziców w hotelu Palace zostali zaatakowani przez dywizję Chińczyków dowodzonych przez siostrzeńca madame Czang. Przez pięć dni Japończycy bronili się z okopów, które w czasie przypływu wypełniały się wodą, a potem poszli do ataku na bagnety i przepędzili Chińczyków.

Kolejka samochodów wiozących grupy Amerykanów i Europejczyków już spóźnionych na bożenarodzeniowe przyjęcia powoli przeciskała się przez punkt kontrolny.

Jang podjechał do bariery pogwizdując ze strachu. Przed nim stał obwieszony proporcami ze swastyką autobus pełen zniecierpliwionych młodych Niemców, jednak Japończycy przeszukiwali jego wnętrze ze zwykłą dokładnością. Matka położyła Jimowi dłoń na ramieniu.

- Nie teraz, kochanie. Japończycy mogą się przestraszyć.

- Oni się tego nie przestraszą.

- Jamie, nie teraz - powtórzył ojciec, dodając z rzadkim u niego humorem: - Mógłbyś jeszcze wywołać wojnę.

- Ja? - Ta myśl zastanowiła Jima i schował swój samolot. Japoński żołnierz przeciągnął bagnetem przed szybą samochodu, jakby przecinał niewidoczną pajęczynę. Jim wiedział, że za chwilę wetknie głowę przez okno, wypełniając wnętrze Packarda nieświeżym oddechem i charakterystyczną niepokojącą wonią, jaką roztaczali japońscy żołnierze.

Wszyscy zesztywnieli, jakby najmniejszy ruch mógł wywołać krótką chwilę milczenia, a potem gwałtowną karę. Poprzedniego roku Jim, który miał wtedy dziesięć lat, omal nie przyprawił Janga o atak serca, kiedy wycelował metalowy model Spitfire’a prosto w twarz japońskiego kaprala robiąc „ra-ta-ta-ta-ta…” Przez prawie minutę kapral wpatrywał się bez żadnego wyrazu w ojca Jima kiwając wolno głową. Ojciec Jima był silnym mężczyzną, ale Jim wiedział, że jest to siła od tenisa.

Tym razem Jim chciał tylko, żeby Japończyk zobaczył jego model z drzewa balsa; nie żeby wyraził zachwyt, ale żeby go zauważył. Był teraz starszy i lubił sobie wyobrażać, że jest drugim pilotem Packarda. Samoloty zawsze interesowały Jima, zwłaszcza japońskie bombowce, które zniszczyły dzielnice Szanghaju Nantao i Hongkew w roku 1937. Ulica po ulicy chińskie osiedla zostały zrównane z ziemią, a na Avenue Edward VII jedna jedyna bomba zabiła tysiąc osób, więcej niż jakakolwiek bomba w historii wojen.

Główną atrakcją przyjęć u doktora Lockwooda stanowiło dla Jima, prawdę powiedziawszy, opuszczone lotnisko w Hungjao. Chociaż Japończycy kontrolowali otwarte tereny wokół miasta, ich siły zajęte były patrolowaniem granic Dzielnicy Międzynarodowej.

Tolerowali nielicznych Amerykanów i Europejczyków mieszkających na wsi, gdzie rzadko można było zobaczyć japońskiego żołnierza.

Po przyjeździe do samotnie stojącego domu doktora Lockwooda Jim z ulgą stwierdził, że przyjęcie nie zapowiada się zbyt ciekawie. Na podjeździe stało zaledwie kilkanaście samochodów, a ich kierowcy z zapałem polerowali błotniki chcąc jak najszybciej wracać. Z

basenu pływackiego spuszczono wodę i chiński ogrodnik spokojnie zabierał się do wyniesienia z głębokiego końca zdechłej wilgi. Młodsze dzieci ze swoimi amahami siedziały na tarasie, oglądając zespół kantońskich akrobatów wspinających się na komiczne drabinki i udających, że znikają w niebie. Tam przemieniali się w ptaki, rozwijali skrzydła z marszczonego papieru i tańczyli wśród piszczących dzieciaków, a potem wskakiwali jeden drugiemu na plecy tworząc wielkiego czerwonego koguta.

Jim skierował swój samolot w drzwi werandy. Podczas gdy świat dorosłych żył swoim życiem ponad jego głową, odbył inspekcję przyjęcia. Wiele gości postanowiło nie przyjeżdżać w przebraniu, jakby nie byli zbyt pewni swoich ról życiowych. Zgromadzenie przypominało Jimowi całonocne przyjęcia na Amherst Avenue, które przeciągały się do następnego popołudnia, kiedy to półprzytomne kobiety w pogniecionych wieczorowych sukniach snuły się wokół basenu udając, że szukają swoich mężów.

Rozmowy umilkły, kiedy doktor Lockwood włączył radio. Zadowolony, że wszyscy mają zajęcie, Jim wyszedł bocznymi drzwiami na tylny taras domu. Zobaczył dwadzieścia Chinek ubranych w czarne bluzy i spodnie, każda na małym stołeczku. Siedziały ramię przy ramieniu pieląc trawę połyskującymi nożami i ani na chwilę nie przestając plotkować. Za ich plecami trawnik doktora Lockwooda rozciągał się jak kupon zielonego szantungu.

- Cześć, Jamie! Znów rozmyślasz? - Na werandzie pojawił się pan Maxted, ojciec jego najlepszego kolegi. Samotna, ale życzliwa ludziom postać w połyskliwym garniturze stawiająca czoło rzeczywistości zza barykady dużej whisky z wodą, pan Maxted spojrzał

wzdłuż cygara na pielące kobiety. - Gdyby wszyscy mieszkańcy Chin usiedli w jednym rzędzie, sięgaliby od bieguna do bieguna. Przyszło ci to kiedyś do głowy, Jamie?

- Mogliby wypielić cały świat?

- Można to tak ująć. Słyszałem, że wystąpiłeś z wilczków?

Jim nie uważał, żeby warto było wyjaśniać panu Maxtedowi, dlaczego wystąpił z drużyny wilczków, akt buntu podjęty wyłącznie w celu sprawdzenia, co z niego wyniknie. Ku rozczarowaniu Jima jego rodzice byli zaskakująco mało tym przejęci. Zastanawiał się, czy powiedzieć panu Maxtedowi, że nie tylko wystąpił z wilczków i został ateistą, ale możliwe, że zostanie również komunistą. Komuniści mieli zadziwiającą zdolność wyprowadzania wszystkich z równowagi, talent, który Jim wielce sobie cenił.

Wiedział jednak, że panem Maxtedem to nie wstrząśnie. Jim podziwiał pana Maxteda, architekta, który został przedsiębiorcą, projektanta teatru Metropol i wielu nocnych lokali w Szanghaju. Jim próbował naśladować jego nieco wulgarny styl bycia, ale wkrótce przekonał

się, że ciągłe utrzymywanie takiego luzu to bardzo wyczerpujące zajęcie. Jim niewiele się zastanawiał nad własną przyszłością - w Szanghaju żyło się wyłącznie intensywną teraźniejszością - ale wyobrażał sobie, że jak dorośnie, będzie podobny do pana Maxteda.

Zawsze z tą samą szklanką whisky, tak w każdym razie Jim uważał, pan Maxted był idealnym typem Anglika, który łatwo się przystosował do Szanghaju, co nigdy się nie udało ojcu Jima z tą jego powagą. Jim lubił jeździć z panem Maxtedem, kiedy razem z Patrickiem siedzieli na przednim siedzeniu Studebakera i odbywali niezrozumiałe wyprawy w południowy świat pustych klubów nocnych i kasyn. Pan Maxted sam prowadził Studebakera, co Jimowi wydawało się ekstrawagancją, a nawet czymś z lekka podejrzanym moralnie. Razem z Patrickiem grali na pustych stołach w ruletkę pieniędzmi pana Maxteda, przy tolerancyjnych uśmiechach młodych Białych Rosjanek z obsługi, które łapały oczka w swoich jedwabnych pończochach, podczas gdy pan Maxted z właścicielem siedzieli w biurze i przekazywali sobie pliki banknotów.

Może w zamian powinien zabrać pana Maxteda na swoją tajną wyprawę na lotnisko Hungjao?

- Nie spóźnij się na film, Jamie. Polegam na twoich informacjach co do najnowszych wydarzeń w lotnictwie wojskowym…

Jim z ciekawością obserwował, jak pan Maxted zatacza się lekko na wykładanym kafelkami skraju basenu, i zastanawiał się, czy wpadnie. Jeżeli pan Maxted stale przypadkowo wpadał do basenów, co rzeczywiście mu się zdarzało, to dlaczego wpadał tylko wtedy, kiedy były napełnione wodą?

3. Opuszczone lotnisko

Zastanawiając się nad odpowiedzią Jim zszedł z tarasu. Potem wybiegł na trawnik, obok pielących kobiet, puściwszy samolot nad ich głowami. Kobiety nie zwróciły na niego uwagi, ich noże migały w trawie, ale Jim odczuwał lekki dreszcz grozy, gdy znalazł się zbyt blisko. Mógł sobie wyobrazić, co by się stało, gdyby tak zemdlał na ich drodze.

W południowo-zachodnim krańcu posiadłości stał maszt radiowy doktora Lockwooda.

Ze względu na linki odciągowe usunięto część drewnianego płotu i Jim wyszedł tamtędy na skraj leżącego odłogiem pola. Na jego środku wśród dzikiej trzciny cukrowej wznosił się kopiec pogrzebowy i butwiejące trumny sterczały z sypkiej ziemi jak figury szachowe.

Jim ruszył przez pole. Mijając kopiec zatrzymał się, żeby zajrzeć do otwartych trumien. Pożółkłe szkielety były wtopione w naniesioną deszczem glinę, jakby ci biedni wieśniacy zostali ułożeni na płachtach jedwabiu. Jima nie po raz pierwszy uderzył kontrast między pozbawionymi osobowości ciałami świeżo zmarłych, których widywał w Szanghaju codziennie, a tymi wygrzanymi na słońcu szkieletami, z których każdy był indywidualnością.

Jego uwagę przyciągały zwłaszcza czaszki ze zmrużonymi oczodołami i fantazyjnie rosnącymi zębami. Pod wieloma względami te szkielety były bardziej żywe, niż chłopi, którzy na krótko wypożyczyli sobie ich kości. Jim pomacał swoje policzki i szczęki, usiłując wyobrazić sobie swoje kości, leżące w słońcu na tym zacisznym polu w pobliżu opuszczonego lotniska.

Zostawiając za sobą kopiec pogrzebowy z jego rodziną szkieletów, Jim doszedł przez pole do szeregu powykręcanych topoli i po drewnianym przełazie wspiął się na odwodnione pole ryżowe. W cieniu pod żywopłotem leżał wyschnięty trup bawołu wodnego, poza tym krajobraz był pusty, jakby wszyscy Chińczycy w dorzeczu Jangtsy uciekli ze wsi do Szanghaju. Trzymając nad głową swój samolot z drzewa balsa, Jim pobiegł polem do blaszanego baraku stojącego na małym wzniesieniu o sto jardów na zachód. Zarośnięte pokrzywą i trzciną cukrową resztki betonowej drogi mijały zrujnowaną budkę strażniczą i prowadziły na otwarte morze wysokich drzew.

Było to lotnisko Hungjao, magiczne miejsce, gdzie powietrze pełne było marzeń i przygód. Stał tu hangar z blachy falistej, ale poza tym niewiele pozostało z tego wojskowego lotniska, z którego chińskie myśliwce atakowały japońskie kolumny piechoty ciągnące na Szanghaj w roku 1937. Jim wszedł w trawę sięgającą mu po pas. Jak w morzu w Tsingtao, pod ciepłą powierzchnią krył się tu chłodny świat z tajemniczymi prądami. Żwawy grudniowy wiatr przygniatał trawę, która kładła się jak pod śmigłami niewidocznych samolotów. Nadsłuchując uważnie, Jim nieomal słyszał warkot ich motorów.

Wypuścił na wiatr swój model i złapał go, kiedy wrócił do jego ręki. Nudził go już ten model szybowca. Tu, gdzie się teraz bawił, stali w lotniczych kombinezonach chińscy i japońscy piloci, którzy zsuwając na oczy gogle startowali do ataku. Jim brodził w coraz wyższej trawie, dochodzącej mu już do ramion. Tysiące łodyg roiło się wokół jego aksamitnych spodni i jedwabnej koszuli, jakby chciały ustalić tożsamość tego małego lotnika.

Płytki rów znaczył południowy skraj lotniska. W wysokich pokrzywach leżał tam kadłub jednomotorowego japońskiego myśliwca, zestrzelonego widocznie, kiedy usiłował

wylądować na trawiastym pasie. Skrzydła, śmigło i część ogona zostały odłączone, ale kabina była nienaruszona, z zardzewiałym metalem fotela i tablicy kontrolnej wysmaganymi przez deszcze. Przez otwarte osłony chłodnicy Jim mógł dostrzec cylindry motoru, unoszącego kiedyś ten samolot i jego pilota w niebo. Lśniący niegdyś metal był teraz chropowaty niczym brązowy pumeks, jak kadłuby rdzewiejących ubotów tkwiących na mieliźnie poniżej niemieckich fortów w Tsingtao. Jednak mimo rdzy ten japoński myśliwiec wciąż był czymś z nieba i Jim przez kilka miesięcy zastanawiał się, jak przekonać ojca, żeby go przewiózł na Amherst Avenue. W nocy mógłby leżeć przy łóżku Jima, oświetlony kronikami z wnętrza jego głowy.

Jim położył swój model na masce, a sam wdrapał się przez owiewkę do kabiny i zasiadł w metalowym fotelu. Bez spadochronu, na którym siedział pilot, Jim znalazł się na poziomie podłogi, w grocie z zardzewiałego metalu. Patrzył na tarcze wskaźników z japońskimi znakami, na ster poziomy i dźwignię podwozia. Poniżej tablicy kontrolnej widział

zamki karabinów maszynowych i urządzenie przerywające połączone z wałem śmigła. Jakaś przemożna atmosfera unosiła się nad tą kabiną, jedyna nostalgia, jaką Jim kiedykolwiek odczuł, nietknięta pamięć lotnika, który zasiadał za tymi sterami. Gdzie był ten pilot teraz?

Jim udał, że kieruje samolotem, jakby tym magicznym sposobem mógł przywołać ducha dawno nie żyjącego lotnika. Pod jednym z zamglonych zegarów wciśnięta była do tablicy metalowa taśma z rzędem japońskich znaków, zapis różnych ciśnień i wysokości obrotów.

Jim oderwał taśmę od wytartej prowadnicy, wstał i schował ją do kieszeni swoich aksamitnych spodni. Potem wyszedł z kabiny na maskę silnika. Ręce i ramiona trzęsły mu się od nadmiaru sprzecznych emocji, jakie ten zniszczony samolot niezmiennie wywoływał w jego umyśle. Dając ujście podnieceniu, chwycił swój model i puścił go w powietrze.

Poderwany wiatrem szybowiec wzbił się ostro i przeleciał za granicę lotniska. Tam ześlizgnął się po dachu starego betonowego bunkra i spadł w trawę za nim. Pełen podziwu dla szybkości modelu, Jim zeskoczył z maski samolotu i pobiegł w stronę bunkra wyciągając ręce, jakby kosił z karabinu maszynowego przelatujące owady.

- Ta-ta-ta-ta-ta… Vera-Vera-Vera…!

Za zarośniętym rowem ograniczającym lotnisko rozciągało się stare pole bitwy z 1937

roku. Tutaj armie chińskie ustanowiły jedną z licznych linii obrony w daremnych próbach powstrzymania Japończyków przed zajęciem Szanghaju. Zygzakami przebiegały tu osypujące się rowy strzeleckie, rozmyta gliniana ściana otaczała grupę kopców pogrzebowych usypanych na grobli nie używanego kanału. Jim pamiętał przyjazd z rodzicami do Hungjao w 1937 roku, kilka dni po bitwie. Grupy Europejczyków i Amerykanów przyjeżdżały z Szanghaju i parkowały swoje limuzyny na polnych drogach, zasłanych łuskami od nabojów.

Damy w jedwabnych sukniach i ich mężowie w szarych garniturach przechadzali się wśród szczątków wojny zorganizowanej na ich użytek przez przejezdną trupę pirotechników.

Jimowi to pole bitwy kojarzyło się raczej z niebezpiecznym wysypiskiem śmieci - na skraju drogi walały się skrzynki z amunicją i granaty ręczne, porzucone karabiny leżały na stosach jak polana, działa stały zaprzężone do trupów koni. Taśmy amunicyjne do karabinów maszynowych porzucone w trawie przypominały skóry jakichś jadowitych wężów. Wszędzie wkoło leżały trupy chińskich żołnierzy. Leżały po bokach dróg i pływały w kanałach, tworząc zatory przy filarach mostów. W rowach między kopcami pogrzebowymi setki martwych żołnierzy siedziały ramię przy ramieniu z głowami wspartymi o poszarpaną ziemię, jakby wszyscy na raz zapadli w głęboki sen o wojnie.

Jim dobiegł do bunkra, betonowego umocnienia, którego strzelnice przepuszczały nieco światła do wilgotnego świata wewnątrz. Wspiął się na dach i przeszedł na drugą stronę jego gładkiej płaszczyzny rozglądając się za swoim samolotem w kępach pokrzyw. Model leżał w odległości dwudziestu stóp, uwięziony w zardzewiałych zasiekach z kolczastego drutu przy starych okopach. Papier na skrzydłach podarł się, ale szkielet z drzewa balsa był nie uszkodzony.

Jim miał już zeskoczyć z bunkra, kiedy zauważył, że z okopu przygląda mu się jakaś twarz. Pod biegnącą zygzakami ścianą z ziemi siedział japoński żołnierz z karabinem i taśmami amunicyjnymi rozłożonymi na macie jak do przeglądu. Nie więcej niż osiemnastoletni, z okrągłą, pozbawioną wyrazu twarzą, patrzył na Jima zupełnie nie zdziwiony zjawą tego małego Europejczyka w granatowych aksamitnych spodniach i jedwabnej koszuli.

Jim przebiegł wzrokiem wzdłuż rowu. Dwóch następnych żołnierzy japońskich siedziało na wystającej z ziemi drewnianej belce, trzymając karabiny między kolanami. Okop był pełen uzbrojonych ludzi. O pięćdziesiąt jardów dalej pod przedpiersiem ziemnego umocnienia siedział drugi pluton, paląc papierosy i czytając listy. Za nimi znajdowały się dalsze grupki żołnierzy, ich głowy ledwo widoczne zza pokrzyw i dzikiej trzciny cukrowej.

Cała kompania japońskiej piechoty rozsiadła się na tym dawnym polu bitwy, jakby czerpała uzupełnienia spośród zabitych w poprzedniej wojnie, jakby duchy ich byłych kolegów powstały z grobów i otrzymały świeże umundurowanie i racje żywnościowe. Teraz palili papierosy, mrugali odzwyczajeni od słońca i patrzyli w stronę śródmieścia Szanghaju na drapacze chmur, których neonowe reklamy błyskały nad pustymi polami ryżowymi.

Jim obejrzał się na kadłub myśliwca, spodziewając się, że zobaczy, jak jego zabity pilot wstaje ze swojego miejsca. Przez wysoką trawę między bunkrem a samolotem szedł

japoński sierżant. Jego mocne nogi zostawiały za sobą żółtawy wąwóz. Skończył papierosa, wciągając do płuc ostatnią porcję dymu. Chociaż nie zwracał pozornie na niego uwagi, Jim czuł, że sierżant już postanowił, co zrobić z tym małym chłopcem.

- Jamie…! Wszyscy czekamy… Jest dla ciebie niespodzianka!

Ojciec go wołał. Stał na środku lotniska, ale widział setki japońskich żołnierzy w okopach. Był w okularach, zrzucił czarną opaskę i kurtkę od kostiumu pirata. Chociaż dyszał

ciężko po biegu z domu doktora Lockwooda, zmusił się, żeby stanąć bez ruchu, starając się jak najmniej denerwować Japończyków. Chińczycy, którzy w chwilach napięcia płakali i wymachiwali rękami, nigdy nie mogli się tego nauczyć.

Mimo to Jima zdziwiło, że nawet ten niewielki objaw szacunku zdawał się zadowalać sierżanta. Nie patrząc na Jima wyrzucił niedopałek i przeskoczył przez rów graniczny lotniska. Potem wyplątał model samolotu z drutu kolczastego i rzucił go w pokrzywy.

- Jamie, zaraz będą fajerwerki… - Ojciec szedł spokojnie przez trawę. - Musimy już iść.

Jim zsunął się z dachu bunkra.

- Tam jest mój samolot. Chyba mogę go wziąć.

Jego ojciec śledził wzrokiem japońskiego sierżanta idącego wzdłuż przedpiersia rowu.

Jim widział, że mówienie sprawia ojcu trudność. Twarz miał napiętą i bladą, jak wtedy, kiedy przywódcy związkowi w przędzalni grozili mu śmiercią. A jednak widać było, że o czymś myśli.

- Zostawimy go żołnierzom, kto znalazł, to jego.

- Jak z latawcami?

- Właśnie.

- Był całkiem niezły…

- Wygląda, jakby oni tu na coś czekali.

- Na następną wojnę?

- Nie sądzę.

Trzymając się za ręce przeszli przez lotnisko. Nie było żadnego ruchu poza nieustannym falowaniem traw, ćwiczących przed przyszłymi startami. Kiedy doszli do hangaru, ojciec ścisnął Jima w objęciach aż do bólu, jakby się już z nim pożegnał na zawsze.

Nie gniewał się na Jima i wyglądał na zadowolonego, że został zmuszony do odwiedzenia starego lotniska.

Jim jednak miał niejasne poczucie winy i był zły na siebie. Stracił swój samolot z drzewa balsa i naraził ojca na niebezpieczne spotkanie z Japończykiem. Samotni Europejczycy, którzy znaleźli się na drodze Japończyków, zazwyczaj zostawali martwi na poboczu.

Wrócili do willi doktora Lockwooda, kiedy goście już wychodzili. Zgarniając dzieci i służbę wsiadali pośpiesznie do samochodów i konwojami wracali do Dzielnicy Międzynarodowej. Doktor Lockwood wciąż jeszcze w spodniach od stroju Świętego Mikołaja i z brodą z waty machał im na pożegnanie, pan Maxted pił whisky nad pustym basenem, a chińscy sztukmistrze wspinali się na drabiny i zmieniali w wyimaginowane ptaki.

Jim, nadal zmartwiony utratą szybowca, siedział między rodzicami na tylnym siedzeniu Packarda. Czyżby rodzice bali się, że znów może coś zbroić, jeżeli usiądzie z przodu obok Janga? Popsuł przyjęcie u doktora Lockwooda i pewnie nigdy już nie będzie mógł pójść na lotnisko Hungjao. Myślał o rozbitym myśliwcu, w który włożył tyle wyobraźni, i o zabitym pilocie, którego obecność czuł w zardzewiałej kabinie.

Mimo tych niepowodzeń Jim był zachwycony, kiedy matka powiedziała, że wyprowadzą się na kilka dni z domu na Amherst Avenue i zamieszkają w apartamencie firmy w hotelu Palace. Egzaminy okresowe w Szkole Katedralnej miały się rozpocząć następnego dnia od geometrii i religii. Ponieważ szkoła była oddalona od hotelu zaledwie o kilkaset jardów, będzie miał rano dość czasu na powtórzenie lekcji. Jim przykładał się do Pisma Świętego, zwłaszcza teraz, odkąd został ateistą, i zawsze cieszyła go tradycyjna już pochwała wielebnego Matthewsa („Pierwsze miejsce - największy poganin w tym towarzystwie…”).

Jim czekał na przednim siedzeniu Packarda, podczas gdy rodzice przebierali się, a ich walizki układano w bagażniku. Kiedy wyjeżdżali przez bramę, spojrzał na nieruchomą postać żebraka na postrzępionej macie. Na jego lewej stopie widoczny był odcisk opony firmy Firestone. Liście i strzępy papieru przysypały głowę starego, stającego się już częścią miejskich śmieci, z których się wyłonił.

Jim żałował starego żebraka, ale nie wiadomo dlaczego mógł myśleć tylko o wzorze opony odciśniętym na jego stopie. Gdyby pojechali Studebakerem pana Maxteda, wzór wyglądałby zupełnie inaczej; żebrak zostałby ostemplowany bieżnikiem Towarzystwa Goodyear…

Chcąc oderwać się od tych rozważań Jim włączył samochodowe radio. Zawsze cieszył

się na myśl o wieczornej jeździe przez centrum Szanghaju, tego elektrycznego i niesamowitego miasta, najciekawszego ze wszystkich miast na świecie. Kiedy dojechali do Bubbling Well Road, przycisnął nos do szyby i przyglądał się ciągowi nocnych klubów i domów gry, chodnikom zapełnionym panienkami z barów, gangsterami i bogatymi żebrakami z własną obstawą. Sześć tysięcy mil stąd, za międzynarodową linią zmiany daty, Amerykanie w Honolulu spali jeszcze we wczesny niedzielny poranek, ale tutaj, o dzień wcześniej w czasie i pod każdym innym względem, Szanghaj był gotów do rozpoczęcia nowego tygodnia.

Tłumy hazardzistów ciągnęły na stadiony psich wyścigów blokując ruch na Bubbling Well Road. Policyjny samochód pancerny z dwoma karabinami w stalowej wieżyczce nad kierowcą wyprzedził Packarda i oczyszczał jezdnię. Grupka Chinek w naszywanych cekinami sukienkach potknęła się o dziecięcą trumienkę pokrytą papierowymi kwiatami. Trzymając się pod ręce wpadły na atrapę chłodnicy Packarda, a potem przesunęły się od strony Jima bijąc w szybę małymi piąstkami i wykrzykując przekleństwa. Setki eurazjatyckich panienek z baru siedziały w długich futrach w rzędzie riksz przed hotelem Park, gwiżdżąc przez zęby na gości wyłaniających się z drzwi obrotowych, a ich naganiacze wykłócali się ze starszymi czeskimi i polskimi małżeństwami w czystych, połatanych ubraniach, usiłującymi sprzedawać resztki swojej biżuterii. Nieco dalej, pod wystawami domu towarowego Sun Sun na Nanking Road, grupa młodych Żydów z Europy biła się w ulicznym tłumie z niemieckimi wyrostkami w opaskach ze swastyką z Klubu Graf Zeppelin. Wypłoszeni policyjnymi syrenami przebiegli przed wejściem do kinoteatru Cathay, największego kina na świecie, przed którym cisnął się tłum chińskich ekspedientek i maszynistek, żebraków i złodziei, żeby oglądać widzów przybywających na wieczorny seans. Wysiadające z limuzyn damy prowadziły swoje długie suknie przez gwardię honorową pięćdziesięciu garbusów w średniowiecznych strojach. Trzy miesiące wcześniej, kiedy rodzice zabrali Jima na premierę „Dzwonnika z Notre Dame”, było tu dwustu garbusów, zmobilizowanych przez kierownictwo kina ze wszystkich zaułków Szanghaju. Jak zwykle widowisko przed wejściem przekraczało wszystko, co pokazywano na ekranie, i Jim pragnął czym prędzej znaleźć się z powrotem na ulicach miasta, z dala od kronik filmowych, nieustannie przypominających o wojnie.

Po kolacji Jim leżał w swojej sypialni na dziesiątym piętrze hotelu Palace starając się nie zasnąć i wsłuchiwał się w warkot japońskiego wodnopłatowca lądującego na rzece w Bazie Lotniczej Marynarki w Nantao. Myślał o rozbitym myśliwcu z lotniska Hungjao i o japońskim pilocie, na którego fotelu siedział tego popołudnia. Może duch zabitego pilota wstąpił w niego i teraz Japończycy przystąpią do wojny po tej samej stronie co Brytyjczycy?

Jimowi śniła się nadchodząca wojna, kronika filmowa, w której stał w lotniczym kombinezonie na pokładzie bezgłośnego lotniskowca wśród tych samotnych mężczyzn z wyspiarskiego narodu na Morzu Chińskim, prowadzony wraz z nimi po wodach Pacyfiku przez ducha boskiego wiatru.

4. Atak na „Petrela”

Poranny przypływ przyniósł całą łąkę papierowych kwiatów, które gromadziły się wokół poplamionych smarem pomostów, przyozdabiając je w jaskrawo kolorowe kołnierze.

Tuż przed świtem Jim siedział już w oknie swojego pokoju w hotelu Palace. Był ubrany w szkolny strój i gotów do godzinnej powtórki lekcji przed śniadaniem. Jak zwykle jednak nie mógł oderwać wzroku od życia szanghajskiego nabrzeża. Z patelni ulicznych przekupniów przed hotelem roznosiła się już woń soi i rybich głów skwierczących na oleju z orzeszków ziemnych. Zaplamione smarem dżonki z wymalowanymi na dziobach oczami przepływały obok kadłubów wyciągniętych na brzeg statków opiumowych. Wzdłuż Bundu stały przycumowane tysiące sampanów i promów, prawdziwe miasto pływających domków wciąż jeszcze kryjących się w ciemności. Ale między kominami fabrycznymi Pootung pierwsze promienie słońca przebijały się już ku rzece, oświetlając kanciaste profile USS „Wake” i HMS „Petrel”.

Kanonierki, amerykańska i brytyjska, stały na kotwicy w głównym nurcie, naprzeciwko domów bankowych i hoteli Bundu. Jim widział motorówkę odwożącą dwóch oficerów brytyjskich na „Petrela” z jakiegoś przyjęcia na lądzie. Poznał dowódcę „Petrela”, kapitana Polkinhorna, w szanghajskim Country Clubie i znał wszystkie okręty wojenne na rzece. Nawet w świetle brzasku zauważył, że włoski monitor Emilio Carlotta”, który stał

prowokująco na wprost konsulatu brytyjskiego, obok Ogrodów Publicznych, podniósł w nocy kotwicę. Jego miejsce zajęła japońska kanonierka, przysadzisty okręt noszący ślady wojny, z brudnymi działami i abstrakcyjnymi wzorami maskującymi na kominie i nadbudówkach. Pod oboma otworami kotwicznymi na dziobie miał rdzawe zacieki. Okienka na mostku były wciąż jeszcze zasłonięte stalowymi żaluzjami, worki z piaskiem otaczały wieżyczki przedniego i tylnego działa. Patrząc na ten potężny okręt Jim zastanawiał się, czy został uszkodzony podczas patrolowania wąwozów Jangtsy. Wokół mostku kręcili się marynarze i oficerowie, a lampa błyskowa przesyłała wiadomość na brzeg.

O dwie mile w górę rzeki, za Bazą Lotniczą Marynarki w Nantao, rzekę przegradzała zapora ze statków towarowych, które Chińczycy zatopili w roku 1937. Słońce przeświecało przez ich stalowe maszty i kominy, przypływ przelewał się przez pokłady, chlupotał w kabinach. Wracając motorówką firmy z wizyty w przędzalni ojca, Jim zawsze miał ochotę wejść na te frachtowce i zajrzeć do zalanych pomieszczeń, świata zapomnianych podróży zamienionego w rdzawe pieczary.

Patrzył na japońską kanonierkę przy Ogrodach Publicznych. Lampa sygnałowa z jej mostku błyskała natarczywie. Czyżby ta spracowana pływająca platforma artyleryjska miała pójść na dno w ślad za swoimi kotwicami? Jim żywił głęboki szacunek dla Japończyków, ale ich okręty stanowiły nieustanny przedmiot kpin Brytyjczyków w Szanghaju. Jednak krążownik „Idzumo”, zakotwiczony koło japońskiego konsulatu w Hongkew o pół mili w dół

rzeki, wyglądał o wiele bardziej imponująco niż „Wake” czy „Petrel”. W rzeczywistości „Idzumo”, okręt flagowy japońskiej floty w Chinach, został zbudowany w Anglii i, zanim go sprzedano Japończykom podczas wojny rosyjsko-japońskiej w roku 1905, służył Marynarce Królewskiej.

Słońce posuwało się w poprzek rzeki, oświetlając papierowe kwiaty, które pokrywały jej grzbiet jak girlandy rzucone przez przyjaciółki marynarzy. Każdej nocy szanghajscy Chińczycy, których nie stać było na pogrzeb swoich bliskich, spuszczali ich ciała z pomostów pogrzebowych w Nantao, przykrywając trumny papierowymi kwiatami. Odniesione odpływem pojawiały się z następnym przypływem, wracając do nabrzeża Szanghaju razem z innymi odpadkami. Na falach unosiły się całe łąki papierowych kwiatów, zbierając się w miniaturowe pływające ogródki wokół starych mężczyzn i kobiet, młodych matek i małych dzieci, których wzdęte ciała wyglądały jak nakarmione w nocy przez cierpliwą Jangtsy.

Jim nie lubił tych regat nieboszczyków. W promieniach wschodzącego słońca papierowe płatki przypominały zwoje kiszek rozrzucone dokoła ofiar terrorystycznej bomby na Nanking Road. Wrócił do japońskiej kanonierki. Spuszczono z niej szalupę, która teraz zmierzała na drugą stronę rzeki w kierunku USS „Wake”. Dwunastu japońskich żołnierzy piechoty morskiej siedziało twarzami do siebie trzymając karabiny pionowo jak wiosła.

Dwóch oficerów marynarki w strojach galowych stało na dziobie, jeden z nich dłonią w rękawiczce trzymał megafon.

Zaskoczony widokiem oficjalnej wizyty o tak wczesnej porze, Jim wspiął się na parapet i przycisnął czoło do szyby. Od „Idzumo” oderwały się dwie duże szalupy, po pięćdziesięciu żołnierzy w każdej. Wszystkie trzy łodzie spotkały się pośrodku rzeki, gdzie wyłączyły motory, kołysząc się wśród papierowych kwiatów i starych skrzynek. Przepłynęła obok nich zmotoryzowana dżonka załadowana bambusowymi klatkami z ujadającymi psami w drodze do jatek w Hongkew. Przy sterze stał nagi kulis pijąc piwo z butelki. Nie próbował

nawet zmienić kursu i fala od jego dżonki zachlapała szalupę z kanonierki. Nie zwracając uwagi na bryzgi wody japoński oficer okrzyknął „Wake” przez megafon.

Śmiejąc się sam do siebie Jim uderzył dłońmi w szybę. Na pokładzie nie było ani jednego amerykańskiego oficera, co wiedział w Szanghaju każdy. Wszyscy spali w najlepsze w swoich pokojach w hotelu Park. I rzeczywiście z dziobówki wyszedł zaspany Chińczyk w szortach i kamizelce. Pokręcił głową na widok podpływającej japońskiej łodzi i zaczął

polerować mosiężną poręcz, podczas gdy japońscy żołnierze wspinali się szybko po trapie na pokład. Trzymając karabiny z nastawionymi bagnetami przebiegali okręt w poszukiwaniu amerykańskich członków załogi.

Szalupa z drugą łodzią z krążownika zbliżyła się do HMS „Petrel”. Nastąpiła ostra wymiana zdań z młodym oficerem brytyjskim, który wyniośle odprawił Japończyków, zupełnie jak rodzice Jima, kiedy odmawiali kupna wędzonych głów ludzkich i rzeźbionych słoni od handlarzy otaczających w łódkach-dłubankach statki pasażerskie w Singapurze.

Czyżby Japończycy próbowali coś sprzedać Brytyjczykom i Amerykanom? Jim wiedział, że tracą czas na próżno. Stojąc w oknie z rozłożonymi ramionami usiłował

przypomnieć sobie sygnalizację semaforową, której tak niechętnie uczył się w wilczkach.

Japoński oficer w szalupie sygnalizował lampą do kanonierki przy Ogrodach Publicznych.

Światło z przerwami odbijało się w wodzie, a tymczasem Jim zauważył, że przed konsulatem brytyjskim biegnie tłum Chińczyków. Z komina kanonierki buchnęły kłęby dymu i pary, jakby okręt miał za chwilę eksplodować.

Wybuch nastąpił z lufy przedniego działa, jeden błysk, który osmalił mostek i pokład.

Z odległości sześciuset jardów odpowiedział mu drugi wybuch, tam gdzie pocisk trafił w nadbudówkę „Petrela”. Fala uderzeniowa dotarła do hoteli na Bundzie i gruba tafla szyby uderzyła Jima w nos. Kiedy kanonierka wystrzeliła po raz drugi z działa na rufie, Jim zeskoczył na łóżko i wybuchnął płaczem, ale zaraz się opanował i przykucnął za mahoniowym wezgłowiem.

Zakotwiczony przy japońskim konsulacie krążownik „Idzumo” również otworzył

ogień. Jego działa błysnęły przez dym unoszący się z trzech kominów i wijących się nad wodą jak czarny szal boa. „Petrel” był już spowity kłębami pary, poniżej których odbijał się w wodzie cały szereg szalejących pożarów. Wzdłuż Bundu przeleciały dwa japońskie myśliwce, tak nisko, że Jim widział pilotów w kabinach. Na torach tramwajowych kłębił się tłum Chińczyków, jedni biegli w stronę wody, drudzy chronili się na stopniach hoteli.

- Jamie! Co ty tu robisz? - Do pokoju wpadł w piżamie i boso jego ojciec. Rozejrzał

się niezdecydowanie, jakby nie poznawał pokoju należącego przecież do jego apartamentu. -

Jamie, trzymaj się z daleka od okna! Ubierz się i rób wszystko, co ci każe mama. Za trzy minuty wychodzimy.

Jakby nie zauważył, że Jim ma już na sobie szkolny strój. Osłonili oczy przed błyskiem i zaraz nastąpił na rzece potężny wybuch. Jak rakiety na pokazie ogni sztucznych płonące fragmenty „Petrela” wzbiły się w powietrze i spadły do wody. Jim był odrętwiały od huku i dymu. Ludzie biegali po korytarzach hotelu, jakaś starsza Angielka krzyczała do szybu windy. Jim usiadł na łóżku i patrzył na płonącą platformę, pogrążającą się w rzece. Co kilka sekund z jej środka błyskało. To brytyjscy marynarze na „Petrelu” odpowiadali ogniem na ogień. Uruchomili jedno z dział i odstrzeliwali się krążownikowi „Idzumo”. Jim obserwował

ich w ponurym nastroju. Uświadomił sobie, że to on prawdopodobnie wywołał wojnę nieświadomymi sygnałami z okna, które japońscy oficerowie na szalupie niewłaściwie sobie wytłumaczyli. Teraz rozumiał, że należało pozostać w wilczkach. Może wielebny Matthews zbije go trzciną przed frontem całej szkoły za szpiegostwo?

- Jamie! Połóż się na podłodze! - Jego matka klęczała w drzwiach do pokoju. W

przerwie między salwami odciągnęła go od rozedrganych szyb i przycisnęła go do dywanu.

- Czy pójdę do szkoły? - spytał Jim. - Dzisiaj jest egzamin z Biblii.

- Nie, Jamie. Dzisiaj będziesz miał wolne. Zobaczymy, czy Jang może nas odwieźć do domu.

Jim podziwiał jej spokój. Postanowił nie przyznawać się, że to on wywołał wojnę.

Skoro tylko rodzice się ubrali, wyruszyli w drogę. Tłum europejskich i amerykańskich gości oblegał windy. Odrzucając możliwość zejścia schodami bili pięściami w ażurowe metalowe drzwi i krzyczeli w głąb szybów. Ubrani w płaszcze i kapelusze nieśli walizki, jakby zdecydowali się odpłynąć najbliższym statkiem do Hongkongu. Matka Jima dołączyła do nich, ale ojciec chwycił ją za ramię i skierował ku schodom.

Na uginających się z wysiłku nogach Jim dotarł do holu przed rodzicami. Chińska służba kuchenna, goście z niższych pięter i Biali Rosjanie z recepcji kryli się za skórzanymi fotelami i palmami w donicach, ale ojciec Jima minął ich i podszedł do obrotowych drzwi.

Kanonada ucichła. Tłum Chińczyków biegł Bundem między unieruchomionymi tramwajami i zaparkowanymi samochodami: stare służące kuśtykające w swoich czarnych spodniach, kulisi ciągnący puste riksze, żebracy i ludzie z sampanów, kelnerzy z hoteli w swoich liberiach. Rzekę zasnuwała chmura szarego dymu, wielka jak całe miasto we mgle, a z niej wystawały czubki masztów „Idzumo” i „Wake”. Przy Ogrodach Publicznych komin japońskiej kanonierki nadal ział iskrami.

„Petrel” tonął tam gdzie stał zakotwiczony. Z rufy i śródokręcia unosiły się kłęby pary, a na dziobie Jim zobaczył marynarzy czekających w kolejce do łodzi ratunkowej. Bundem jechał japoński czołg krzesząc gąsienicami iskry z szyn tramwajowych. Skręcając niezgrabnie, żeby wyminąć opuszczony tramwaj, zmiażdżył o słup telegraficzny rikszę. Z jej szczątków wyrwało się i potoczyło ulicą jedno skrzywione koło. Przez chwilę posuwało się równo z japońskim oficerem kroczącym z wydobytą szablą na czele oddziału, co wyglądało, jakby poganiał kółko. Dwa japońskie myśliwce przemknęły wzdłuż nabrzeża, podmuch ich śmigieł pozrywał bambusowe daszki z sampanów, odsłaniając setki skulonych Chińczyków.

Na Bund wkroczył batalion japońskiej piechoty morskiej, wyłaniając się jak teatralna armia spomiędzy ozdobnych drzew Ogrodów Publicznych. Jeden pluton z nastawionymi bagnetami podbiegł pod dowództwem oficera z Mauserem do stopni konsulatu brytyjskiego.

- Tam jest samochód… musimy przebiec! - Wziąwszy Jima i jego matkę za ręce ojciec wyciągnął ich na ulicę. Jim został natychmiast przewrócony przez biegnącego kulisa. Leżał

ogłuszony wśród śpieszących nóg oczekując, że nagi do pasa Chińczyk wróci go przeprosić.

Po chwili wstał, otrzepał z kurzu marynarkę i czapkę, po czym poszedł za rodzicami do samochodu zaparkowanego przed Klubem Szanghajskim. Siedziała tam na stopniach grupka zmęczonych Chinek, które przeglądały swoje torebki, krztusząc się oparami ropy napływającymi z rzeki od przewróconego kadłuba „Petrela”.

Kiedy ruszali, japoński czołg dojechał do hotelu Palace. Tłoczyli się przed nim uciekający pracownicy, chińscy boye w szamerowanych amerykańskich liberiach, kelnerzy w białych kurtkach i europejscy goście wczepieni w swoje kapelusze i walizki. Dwóch japońskich motocyklistów, każdy z uzbrojonym żołnierzem w pomalowanej w barwy ochronne przyczepie, wyjechało przed czołg. Stojąc na podnóżkach usiłowali przebić się przez riksze zwykłe i rowerowe, wozy konne i grupy kulisów zataczających się pod ciężarem bali surowej bawełny, zawieszonych na nosidłach.

Bund był już zablokowany pokaźnych rozmiarów korkiem drogowym. Raz jeszcze tłok i hałas Szanghaju pochłonęły najeźdźców. Czyżby koniec wojny? Przez tylne okienko Packarda, również unieruchomionego, Jim obserwował japońskiego podoficera wrzeszczącego na otaczających go Chińczyków. U jego stóp leżał zabity kulis, z którego głowy ciekła krew. Czołg stał unieruchomiony w ciżbie pojazdów, drogę zagradzał mu biały Lincoln Zephyr. Dwie młode Chinki w futrach, tancerki z klubu nocnego na szczycie budynku Socony, mocowały się z silnikiem parskając śmiechem w drobne upierścienione rączki.

- Zaczekaj tutaj! - Ojciec Jima otworzył drzwiczki i wyszedł na jezdnię. - Jamie, pilnuj matki!

Rozległ się ogień broni maszynowej z zajętego przez japońską piechotę morską USS

„Wake”. Strzelano z mostku do brytyjskich marynarzy płynących do brzegu z „Petrela”. Łódź

ratunkowa zapełniona rannymi tonęła na płytkiej wodzie zalewając mulisty brzeg na wprost Koncesji Francuskiej. Marynarze zapadali się po uda w czarnym błocie, ich ramiona ociekały krwią. Ranny podoficer upadł w wodę i rzeka poniosła jego ciało w stronę ciemnych pomostów Bundu. Podtrzymując się wzajemnie marynarze tkwili bezradnie w błocie, a dokoła nich wzbierał przypływ. Pierwsze pogrzebowe kwiaty już ich odnalazły i zaczęły gromadzić się wokół ich ramion.

Jim patrzył, jak ojciec przepycha się przez tłum kulisów z sampanów zgromadzonych na brzegu. Z Klubu Szanghajskiego nadbiegała grupka Brytyjczyków, zrzucając płaszcze i marynarki. W kamizelkach i koszulach zeskakiwali z nabrzeża w muł, wymacując rękami, kiedy zapadali się powyżej kolan. Japońscy żołnierze na USS „Wake” nadal strzelali do łodzi ratunkowej, ale dwóch Brytyjczyków dotarło do rannego marynarza. Chwycili go pod pachy i ciągnęli na błotnisty brzeg. Ojciec Jima minął ich, okulary miał zachlapane wodą, rozgarniał

przed sobą czarną maź. Woda dochodziła mu do piersi, kiedy złapał rannego podoficera unoszonego przez fale między słupami pomostu. Wyciągnął go za jedną rękę na płyciznę i wyczerpany ukląkł w oleistym mule. Inni ratownicy dotarli do tonącej łodzi. Zabrali stamtąd ostatniego rannego i razem wpadli do wody. Zaczęli płynąć i czołgać się do brzegu, gdzie wkrótce pomogła im druga grupa Brytyjczyków.

Chmura dymu z płonącego „Petrela” dotarła do Bundu, obejmując zator na jezdni i nacierających Japończyków. Jim właśnie zakręcał okno od swojej strony, kiedy Packardem rzuciło do przodu, a potem zatrzęsło gwałtownie na boki. Szkło z rozbitej przedniej szyby zasypało siedzenia. Jim leżał na podłodze za przednimi fotelami, jego matka uderzyła głową o drzwi.

- Jamie, wysiadaj!… Jamie!

Półprzytomna, otworzyła swoje drzwiczki i wyszła na jezdnię, zgarniając z siedzenia torebkę. Za nimi japoński czołg przepychał się obok Lincolna Zephyra porzuconego przez chińskie tancerki. Metalowa gąsienica wgniotła tylny błotnik w koło, a następnie uderzyła ciężkim wozem w tył Packarda. Wysiadaj, Jamie… idziemy do domu…

Trzymając się jedną ręką za stłuczoną twarz matka Jima szarpała wgniecione tylne drzwiczki. Czołg zatrzymał się przed powtórnym atakiem na Lincolna. Żołnierze weszli między samochody i riksze strasząc tłum bagnetami. Jim przelazł na przednie siedzenie i otworzył drzwi od strony kierowcy. Potem wyskoczył na jezdnię i dał nurka pod dyszlami rikszy załadowanej workami z ryżem. Czołg ruszył zionąc dymem z rur wydechowych. Jim zobaczył swoją matkę wciśniętą w gromadę Chińczyków i Europejczyków, których japońscy żołnierze wypierali z Bundu. Za pierwszym czołgiem przejechał drugi, potem rząd zamaskowanych ciężarówek pełnych japońskich żołnierzy.

Padł ostatni strzał karabinowy z USS „Wake”. Ostatni ranny marynarz brytyjski został

wyciągnięty na mulisty brzeg poniżej Bundu. Ropa wyciekająca z tonącego „Petrela” rozlała się po rzece podłużną plamą, uspokajając miejsce bitwy. Cywilni Brytyjczycy, którzy przyszli z pomocą marynarzom, siedzieli przy rannych w swoich pobrudzonych koszulach. Ojciec Jima wyciągnął rannego podoficera na brzeg. Wyczerpany tym wysiłkiem wypuścił jego rękę i upadł w płytkim strumyku płynącym przez błotnisty brzeg od wylotu rury kanalizacyjnej.

Japońscy żołnierze na Bundzie spędzali tłum z nabrzeża, zmuszając Chińczyków i Europejczyków do pozostawienia samochodów i riksz. Matka Jima znikła, oddzielona od niego kolumną wojskowych ciężarówek. Ranny marynarz brytyjski, płowowłosy chłopak nie więcej niż osiemnastoletni, wdrapał się po stopniach na nabrzeże rozkładając ręce jak krwawe rakietki pingpongowe.

Poprawiwszy szkolną czapkę, Jim przebiegł obok niego i przyglądających się kulisów z sampanów. Zbiegł po stopniach i zeskoczył z dolnego poziomu na grząski grunt. Zapadając się po kolana dobrnął przez muł do ojca.

- Wyciągnęliśmy ich, brawo, Jamie! - Ojciec Jima siedział w strumyku obok ciała podoficera. Zgubił okulary i jeden but, a spodnie miał czarne od ropy, ale nadal był w białym kołnierzyku i krawacie. W jednej ręce trzymał żółtą jedwabną rękawiczkę, taką, jakie matka Jima wkładała na oficjalne przyjęcia w Ambasadzie Brytyjskiej. Przyjrzawszy się tej rękawiczce Jim pojął, że jest to cała skóra z dłoni podoficera, odgotowana od ciała podczas wybuchu w maszynowni.

- Tonie… - Ojciec Jima odrzucił rękawiczkę do wody, jak się odtrąca dłoń natrętnego żebraka. Od strony przewróconego kadłuba „Petrela” rozległa się ochrypła, głucha eksplozja.

Ze sterczących jeszcze nad wodą części nadbudówek buchnęła gwałtownie para i kanonierka wślizgnęła się pod fale. Jeszcze kłąb ogłupiałego dymu przedarł się przez wodę i zakręcił w miejscu, jakby rozglądał się za zaginionym okrętem.

Ojciec Jima położył się w błocie. Jim ukucnął obok niego. Huk silników czołgowych na Bundzie, komendy japońskich podoficerów i brzęczenie krążących w górze samolotów wydawały się czymś odległym. Zaczęły przypływać do brzegu pierwsze szczątki z „Petrela”, kamizelki ratunkowe i kawałki desek, część płóciennego daszka z ciągnącymi się za nią linkami, co przypominało gigantyczną meduzę wypłoszoną z głębin przez tonącą kanonierkę.

Wzdłuż nabrzeża przebiegł blask jak bezgłośna salwa. Jim przypadł obok ojca. Ponad nimi stały na Bundzie szeregiem setki japońskich żołnierzy. Ich bagnety tworzyły palisadę, w której odbijało się słońce.

5. Ucieczka ze szpitala

- Mitsubishi… Zero-Sen… ah… Nakajima… ah…

Jim leżał w swoim łóżku na oddziale dziecięcym i słuchał młodego japońskiego żołnierza wymieniającego nazwy samolotów przelatujących nad szpitalem. Niebo nad Szanghajem było nimi wypełnione. Żołnierz znał tylko dwa typy samolotów, ale i tak z trudem nadążał za niekończącym się ruchem w powietrzu.

Przez trzy dni Jim odpoczywał spokojnie na najwyższym piętrze Szpitala Marii Panny w Koncesji Francuskiej, niepokojony jedynie przez młodego żołnierza, który palił ukradkiem i zajmował się amatorską obserwacją lotniczą. Sam jeden na oddziale, Jim myślał o matce i ojcu i miał nadzieję, że wkrótce przyjdą go odwiedzić. Słuchał też hydroplanów startujących z Bazy Lotniczej Marynarki w Nantao.

- …ah …ah… - żołnierz potrząsnął głową, jeszcze raz tupnął i rozejrzał się, czy na nienagannie czystej podłodze nie zostawił niedopałka. Z korytarza piętro niżej Jim słyszał

francuskie siostry misjonarki dyskutujące z japońskimi żandarmami, którzy zajęli to skrzydło szpitala. Mimo twardego materaca, bielonych ścian z nieprzyjemnymi świętymi obrazkami nad każdym łóżkiem - ukrzyżowane Dzieciątko Jezus w otoczeniu chińskich uczniów - i złowróżbnej chemicznej woni (mającej, jak podejrzewał, coś wspólnego z intensywną religijnością) Jim nadal nie bardzo mógł uwierzyć, że wojna się naprawdę zaczęła. Wszystko było oddzielone ścianami obcości, nie widział ani jednej znajomej twarzy.

Pamiętał dobrze przyjęcie u doktora Lockwooda w Hungjao i chińskich magików, którzy zmienili się w ptaki. Ale bombardowanie „Petrela”, czołg miażdżący Packarda, wielkie działa „Idzumo” należały do jakiegoś nierzeczywistego świata. Był prawie przygotowany, że na oddział wejdzie Jang i powie mu, że wystąpili jako statyści w wojennym filmie nagrywanym w technikolorze w szanghajskim studio.

Natomiast bez wątpienia rzeczywisty był błotnisty brzeg, na który jego ojciec pomagał

wyciągać rannych marynarzy i gdzie przez sześć godzin siedzieli przy nieżywym podoficerze.

Było tak, jakby Japończycy zaskoczeni szybkością swojego ataku musieli odczekać, zanim dotrze do nich w pełni świadomość zwycięstwa. W parę godzin po ataku na Pearl Harbor armie japońskie otaczające Szanghaj wkroczyły do Dzielnicy Międzynarodowej. Oddział

piechoty morskiej, który zajął USS „Wake” i opanował Bund, uczcił zwycięstwo defilując przed hotelami i bankami.

Tymczasem ranni rozbitkowie z „Petrela” i cywilni Brytyjczycy, którzy im pośpieszyli z pomocą, pozostawali na błotnistym brzegu rzeki przy ujściu ścieków. Grupa uzbrojonych żandarmów zeszła z niższego poziomu nabrzeża i zabrała rannego w głowę kapitana Polkinhorna oraz pierwszego oficera, resztę jednak pozostawiono na słońcu. Japoński oficer w galowym mundurze przytrzymując dłonią w rękawiczce pochwę przeszedł między rannymi i wyczerpanymi ludźmi przyglądając się każdemu po kolei. Spojrzał na Jima, który siedział w swoim szkolnym mundurku i czapce obok wyczerpanego ojca, wyraźnie zafrapowany wymyślnym herbem Szkoły Katedralnej i pewnie uznał go za wyjątkowo młodego podchorążego Królewskiej Marynarki Wojennej.

W godzinę później kapitana Polkinhorna zawieziono motorówką na miejsce zatonięcia „Petrela”. Kapitan zdążył przed opuszczeniem okrętu zniszczyć szyfry i Japończycy przez kilka dni spuszczali do wraku nurków bezskutecznie usiłując je odnaleźć.

Wkrótce po godzinie dziesiątej Japończycy otworzyli Bund dla ruchu i tysiące zdezorientowanych Chińczyków oraz Europejczyków z krajów neutralnych wpuszczono na nabrzeże. Patrzyli z góry na rannych marynarzy z „Petrela” i w milczeniu obserwowali ceremonię wciągnięcia na maszt USS „Wake” bandery z wschodzącym słońcem. Drżąc u boku ojca na chłodnym grudniowym słońcu Jim napotkał w górze pozbawione wyrazu oczy Chińczyków stłoczonych na nabrzeżu. Byli świadkami całkowitego upokorzenia Aliantów przez Cesarstwo Japońskie, poglądowej lekcji dla tych wszystkich, którzy ociągali się z przystąpieniem do Wielkiej Strefy Współdobrobytu. Na szczęście w kilka godzin później grupa urzędników z ambasady Niemiec i Vichystowskiej Francji utorowała sobie drogę przez tłum i zaprotestowała kwieciście przeciwko takiemu traktowaniu rannych Brytyjczyków. Pod wpływem charakterystycznej, dla nich raptownej zmiany nastroju Japończycy ustąpili i jeńców skierowano do Szpitala Marii Panny.

Od chwili znalezienia się tam jedyną myślą Jima było, żeby wydostać się ze szpitala i wrócić do matki na Amherst Avenue. Francuski lekarz, który zajodynował mu kolana, i siostry, które go wykąpały, natychmiast zrozumieli, że Jim jest brytyjskim uczniem, i starali się, żeby go wypuszczono. Jednak Japończycy zajęli całe jedno skrzydło szpitala, usunęli chińskich pacjentów i postawili na każdym piętrze wartowników. Przed oddziałem dziecięcym na najwyższym piętrze postawiono młodego żołnierza, który zabijał czas wypraszając u sióstr papierosy i wymieniając nazwy przelatujących samolotów.

Zakonnica-Chinka powiedziała Jimowi, że jego ojciec jest z innymi cywilami na niższym piętrze i wciąż jeszcze odczuwa skutki sforsowania serca i wielogodzinnego siedzenia nad rzeką, ale za kilka dni będzie mógł wyjść ze szpitala. Tymczasem z sobie tylko wiadomych powodów japońskie Naczelne Dowództwo zaczęło wychwalać odwagę kapitana Polkinhorna i jego ludzi. Na drugi dzień dowódca krążownika „Idzumo” wysłał do szpitala kilku oficerów w pełnej gali, którzy oddawali hołd rannym marynarzom zgodnie z najlepszą tradycją bushido, składając przed każdym ukłon. Anglojęzyczny „Shanghai Times” należący do Brytyjczyków, ale od dawna pro japoński, zamieścił na pierwszej stronie zdjęcie „Petrela”

i artykuł sławiący odwagę jego załogi. Główny materiał stanowił opis japońskiego ataku na Pearl Harbor i zbombardowanie lotniska w Manili. Dostarczone przez neutralną agencję prasową szkice ołówkowe ukazywały apokaliptyczne sceny płonących i tonących amerykańskich okrętów.

Teraz, kiedy Japończycy wygrali wojnę, rozmyślał Jim, życie w Szanghaju pewnie wróci do normy. W gazecie, którą mu pokazał młody żołnierz, uważnie studiował fotografię myśliwców bombardujących, które startowały z japońskich lotniskowców, i zdawało mu się, że pamięta tę scenę ze snu w swojej sypialni w hotelu Palace w przededniu wojny.

Żołnierz przysiadł na łóżku obok niego i pokazywał mu atakujące samoloty, starając się porazić Jima tym niebywałym sukcesem militarnym.

- …ah …ah…

- Nakajima - pomógł mu Jim. - Nakajima Hayabusa.

- Nakajima…? - Żołnierz westchnął głęboko, jakby sprawy lotnictwa wojskowego wielokrotnie przekraczały zdolności pojmowania tego małego Anglika. Faktycznie Jim rozpoznawał prawie wszystkie japońskie samoloty. Brytyjskie kroniki z wojny chińsko-japońskiej otwarcie szydziły z japońskich maszyn i ich pilotów, ale ojciec Jima i pan Maxted zawsze wypowiadali się o nich z uznaniem.

Jim zastanawiał się, jak zobaczyć się z ojcem, kiedy z klatki schodowej rozległ się krzyk kaprala. Młody szeregowy panicznie się bał tego niskiego i nieprzyjemnego kaprala, nosiciela wyraźnie najważniejszej rangi w japońskiej armii. Żołnierz schował niedopałek papierosa, porwał karabin i wybiegł z pokoju, pogroziwszy Jimowi palcem.

Zadowolony, że został sam, Jim natychmiast wstał z łóżka. Z okna widział na balkonie sąsiedniego skrzydła grupę chińskich sierot. Ubrane w europejskie szlafroki - takie same, jak miał Jim, dar lokalnej francuskiej dobroczynności - stały po całych dniach gapiąc się na niego. Skrzydła szpitala łączyła żelazna galeryjka przeciwpożarowa, zastawiona stosami worków z piaskiem, którymi w 1937 roku osłaniano okna przed zabłąkanymi pociskami zza rzeki.

Jim boso podszedł do tylnych drzwi pokoju. Między workami z piaskiem było wąskie przejście, w rozsypanym piasku leżały setki niedopałków wyrzuconych przez znudzonych francuskich lekarzy. Omijając stłuczone szkło, Jim wyszedł na galeryjkę. Żelazne schody prowadziły do skrzydła naprzeciwko i przez zardzewiały mostek łączyły się z oddziałem pod Jimem.

Jim szybko zszedł po schodach i pokonał mostek. Gdzieś na tym piętrze był jego ojciec i ranni z „Petrela”. Okna sal wychodzące na galeryjkę ze względu na zaciemnienie były zamalowane na czarno. Na oczach zdumionych sierot ruszył galeryjką dokoła budynku. Tylne drzwi na oddział okazały się zaryglowane, a kiedy spróbował klamki, chińskie dzieci na balkonie kucnęły za poręczą. Na dachu stał japoński żołnierz z karabinem i krzyczał coś do podwórka-studni między skrzydłami szpitala. Podwórkiem przebiegli żołnierze z nastawionymi bagnetami, przez bramę przejechał motocykl z uzbrojoną przyczepą. Jim usłyszał łomot butów i kolb karabinowych na klatce schodowej, potem protestujący głos francuskiej zakonnicy.

Skulił się między workami z piaskiem pod zamkniętymi drzwiami. Żołnierze przechodzili galeryjką przy oddziale dziecięcym i przez pordzewiałe kratki sypał się na niego z góry piasek. Na Avenue Foch rozległ się klakson i Jim był przekonany, że szukają go całe japońskie siły okupacyjne w Szanghaju.

Trzasnął rygiel i drzwi otworzyły się na ciemne wnętrze. W krótkim błysku słońca Jim ujrzał pokój jak pieczara wypełniony zabandażowanymi marynarzami, z których część leżała na podłodze między łóżkami, i zakonnice odpychane przez Japończyków z karabinami i brezentowymi noszami. Wybladłe twarze młodych brytyjskich marynarzy zwróciły się do słońca, a Jima ogarnął zaduch choroby i ran bijący z ciemnego pomieszczenia.

Japoński kapral spojrzał na Jima skulonego w piżamie między niedopałkami papierosów i zatrzasnął drzwi. Jim usłyszał, jak coś krzyknął i uderzył jednego z żołnierzy.

W godzinę później już ich wszystkich nie było, Jim został sam na oddziale dziecięcym.

Widział, jak wśród odgłosów klaksonów z Avenue Foch wjechała tyłem na podwórko wojskowa ciężarówka. Marynarze z „Petrela” i ośmiu cywilnych Brytyjczyków, którzy im pomagali, zostali sprowadzeni schodami na dół i załadowani na ciężarówkę. Ranni na noszach leżeli pod nogami tych, którzy sami ledwo byli w stanie siedzieć.

Jim nie dostrzegł ojca, ale francuska siostra powiedziała mu, że zszedł sam do ciężarówki, która zabrała ich do więzienia wojskowego w Hongkew.

- Dziś rano uciekł jeden z waszych marynarzy. To dla nas bardzo niedobrze. - Siostra patrzyła na Jima z dezaprobatą, jak japoński kapral. Była na niego zła w ten nowy sposób, który zauważył w ostatnich tygodniach, nie za coś, co zrobił, ale dlatego, że nie potrafił

zmienić okoliczności, w jakich się znalazł.

- Mieszkasz przy Amherst Avenue? Musisz iść do domu. - Siostra przywołała chińską zakonnicę, która położyła na łóżku świeżo wyprane ubranie Jima. Widział, że chcą się go jak najszybciej pozbyć. - Matka się tobą zajmie.

Jim ubrał się, zawiązał krawat i starannie nałożył czapkę. Chciał podziękować siostrze, ale już wyszła do swoich sierot.

6. Chłopak z nożem

Wojny zawsze ożywiały Szanghaj, przyśpieszały puls jego zatłoczonych ulic. Nawet trupy w rynsztokach wydawały się żywsze. Chodniki na Avenue Foch zapełniały rzesze wieśniaczek, przed Cercie Sportif Francais wózki handlarzy zderzały się i sczepiały kołami, riksze zwykłe i rowerowe po dziesięć w rzędzie tarasowały drogę samochodom, które posuwały się w nieustannym ryku klaksonów. Na rogach ulic stali młodzi chińscy gangsterzy w błyszczących amerykańskich garniturach wykrzykując do siebie notowania totalizatora na wyścigach psów. W rikszach rowerowych przed hotelem Regency siedziały w futrach panienki z baru obok swoich opiekunów, jak wytworne małżonki wybierające się na przejażdżkę. Całe miasto wyległo na ulice, jakby ludność świętowała zajęcie Dzielnicy Międzynarodowej, odebranie jej Amerykanom i Europejczykom przez inne mocarstwo azjatyckie.

Jednak kiedy Jim dotarł do skrzyżowania Avenue Petain z Avenue Haig, ruchem kierował tam nadal z pomostu zawieszonego nad tłumem sierżant brytyjskiej policji i dwóch podoficerów Sikhów z szanghajskiej policji pod okiem stojącego za nimi japońskiego żołnierza. Uzbrojeni Japończycy siedzieli jak turyści w zamaskowanych ciężarówkach przejeżdżających ulicami. Przed Instytutem Radowym stała grupka oficerów zakładających rękawiczki. Reklamy Coca Coli i Caltexu były zaklejone świeżymi plakatami z Wang Cing-weiem, zdradzieckim szefem marionetkowego reżimu. Na Avenue Petain wyprzedziła Jima kolumna chińskich żołnierzy wykrzykujących w tym hałasie jakieś hasła. Nie bardzo trzymając krok przemaszerowali pod barokową fasadą Del Monte Cassino, a potem przed stadionem wyścigów chartów, armia kulisów w blado pomarańczowych mundurach i tenisówkach imitujących amerykańskie.

Na przystanku tramwajowym przy Avenue Haig setki oczekujących umilkły na chwilę obserwując publiczną egzekucję. Ciała mężczyzny i kobiety w chłopskich kufajkach, złodziei albo szpiegów kuomintangowskich, leżały na wysepce przystanku. Chińscy podoficerowie wycierali nogi, krew ściekała do rowków szyn. Nadjechał zatłoczony tramwaj, dzwonkami zmuszając grupę egzekucyjną do zejścia na bok. Przejechał z brzękiem, z sykiem pałąka iskrzącego na linii elektrycznej, przednie koła miał wilgotno szkarłatne, jakby świeżo pomalowane na pochód pierwszomajowy.

Normalnie Jim zatrzymałby się, żeby popatrzeć. W drodze ze szkoły Jang często przejeżdżał przez Stare Miasto. Publiczne egzekucje przez uduszenie odbywały się na specjalnym ringu z czystą drewnianą podłogą i rzędami ławek wokół tekowych słupów egzekucyjnych i zawsze przyciągały pełną zadumy widownię. Jim uznał, że Chińczycy lubią widowisko śmierci, żeby sobie przypomnieć, jak niepewne jest ich własne życie. Z tego samego powodu lubowali się w okrucieństwie, żeby sobie przypomnieć o daremności myśli, że świat jest inny, niż jest.

Jim patrzył na kulisów i wieśniaczki przyglądające się bezgłowym ciałom. Już ich odpychał tłum pasażerów, przesłaniając tę nieważną śmierć. Odwracając się Jim wpadł na kuchenkę, na której uliczny sprzedawca smażył dzwonka węża. Krople tłuszczu pryskały do cebrzyka, w którym pływał drugi wąż, rzucając się, ilekroć kapnął na niego wrzący olej.

Sprzedawca usiłował palnąć Jima w głowę gorącą chochlą, ale ten prześlizgnął się między dwiema stojącymi rikszami i pobiegł zakrwawionymi torami do przystanku.

Tam przepchnął się przez tłum oczekujących i wcisnął się na betonową ławkę między wiejskie kobiety z kurami w wiklinowych koszykach. Od kobiet cuchnęło potem i zmęczeniem, ale Jim sam był tak znużony, że nie chciało mu się ruszyć. Przeszedł ponad dwie mile zatłoczonymi chodnikami i wiedział, że śledzi go chiński wyrostek, zapewne naganiacz od rikszy rowerowej albo pomocnik jednego z dziesiątków tysięcy szanghajskich drobnych gangsterów. Wysoki chłopak w skórzanej kurtce, z martwą, jakby pozbawioną kości twarzą i lśniąco czarnymi włosami, wypatrzył Jima przed psimi wyścigami. Porwania dzieci były w Szanghaju czymś powszednim - zanim jego rodzice nabrali zaufania do Janga, pilnowali, żeby Jim jeździł do szkoły zawsze z guwernantką. Domyślał się, że chłopaka interesuje jego marynarka i skórzane buty, a także lotniczy zegarek i amerykańskie wieczne pióro wystające z kieszeni na piersi.

Chłopak przecisnął się przez tłum i podszedł do Jima, jego żółte dłonie były ruchliwe jak łasice.

- Amerykański chłopiec?

- Angielski. Czekam na mojego szofera.

- Angielski chłopiec, ty iść teraz.

- Nie, on zaraz przyjdzie.

Wyrostek klnąc po chińsku wyciągnął rękę i złapał Jima za przegub. Jego palce mocowały się z metalową bransoletą, próbując rozpiąć zatrzask. Wieśniaczki nie zwracały na niego uwagi, trzymały na kolanach śpiące kury. Jim odtrącił rękę chłopaka, ale poczuł palce zaciskające się na jego przedramieniu. Spod skórzanej kurtki Chińczyk wyciągnął nóż i zabierał się do obcięcia Jimowi dłoni.

Jim wyrwał rękę. Zanim tamten zdążył złapać go ponownie, Jim rzucił w niego koszem z kolan wieśniaczki siedzącej na prawo od niego. Chłopak upadł do tyłu wierzgając nogami, żeby zasłonić się przed rozgdakanym ptakiem. Kobieta zerwała się na nogi i zaczęła na niego krzyczeć. Nie zwracając na nią uwagi chłopak schował nóż i ruszył w ślad za Jimem, który biegł przez gromadę czekających na tramwaj pokazując im podrapany przegub.

Po stu jardach Jim dotarł do Avenue Joffre. Odpoczął chwilę w wejściu do zamkniętego na kłódkę kina Nankin, gdzie przez cały zeszły rok grano piracką chińską wersję „Przeminęło z wiatrem”. Częściowo rozebrane twarze Clarke’a Gable’a i Vivien Leigh wznosiły się jeszcze na rusztowaniu nad prawie naturalnej wielkości wyobrażeniem płonącej Atlanty. Chińscy cieśle rozbierali tablice z malowanym dymem wzbijającym się wysoko w szanghajskie niebo, trudnym do odróżnienia od pożarów wciąż jeszcze dymiących nad osiedlami Starego Miasta, gdzie grupy kuomintangowców stawiły opór japońskiej inwazji.

Wyrostek z nożem tropił go nadal, prześlizgując się przez tłum w swoich tanich tenisówkach. Na środku Avenue Joffre ustawiono policyjny punkt kontrolny, jego osłonięte workami z piaskiem stanowisko oznaczało zachodnią granicę Koncesji Francuskiej. Jim wiedział, że ani policjant Vichy, ani japońscy żołnierze nie zrobią nic, żeby mu pomóc. Gapili się na jednosilnikowy bombowiec przelatujący nisko nad torem wyścigowym.

Cień samolotu przebiegł jezdnię i w tym momencie Jim poczuł, że chiński chłopak zrywa mu czapkę i chwyta go za ramiona. Jim wyrwał mu się i przez zatłoczoną ulicę pobiegł

do posterunku nurkując między rikszami i wykrzykując: Nakajima…! Nakajima…!

Chiński najemnik w mundurze Vichy próbował uderzyć go kijem, ale jeden z japońskich wartowników zatrzymał się i spojrzał na Jima. Jego uwagę zwróciły japońskie znaki na blaszce, którą Jim zdjął z wraku myśliwca na lotnisku Hungjao i teraz trzymał w wyciągniętej ręce. W przypływie łaskawości dla tego małego chłopca dał kolbą znak, żeby go przepuścić, i wrócił do swoich zajęć.

- Nakajima…!

Jim dołączył do tłumu pieszych przechodzących przez punkt kontrolny. Jak się domyślał, jego prześladowca zniknął między żebrakami i próżnującymi rikszarzami po francuskiej stronie zasieków. Nie po raz pierwszy Jim uświadomił sobie, że Japończycy, oficjalnie jego wrogowie, stanowili w Szanghaju jego jedyną obronę.

Ściskając bolącą rękę i zły na siebie, że stracił szkolną czapkę, Jim dotarł wreszcie do Amherst Avenue. Tu obciągnął rękaw koszuli na ciemne wybroczyny na przegubie. Jego matka stale przejmowała się niebezpieczeństwami i aktami gwałtu na ulicach Szanghaju i nic nie wiedziała o jego długich rowerowych wycieczkach po mieście.

Amherst Avenue opustoszała. Gromady żebraków i uciekinierów gdzieś znikły. Nie było nawet starego z puszką po papierosach Craven A. Jim pobiegł alejką nie mogąc się doczekać, kiedy zobaczy matkę siedzącą na sofie w swoim pokoju i opowiadającą o Bożym Narodzeniu. Z góry zakładał, że nigdy nie będą rozmawiać o wojnie.

Na drzwiach frontowych wisiał przybity długi biały zwój materiału z japońskimi znakami, ostemplowany pieczęciami i numerami. Jim przycisnął dzwonek, oczekując, że drzwi otworzy mu Boy Numer Dwa. Czuł się zmęczony, zużyty jak jego zdeptane buty i zauważył, że rękaw marynarki ma rozcięty od łokcia nożem tamtego złodzieja.

- Boy, szybko! Bo cię zab… - zaczął, ale się opamiętał.

W domu panowała cisza. Nie było słychać amah kłócących się nad balią w pomieszczeniu dla służby ani szczęku nożyc ogrodnika przycinającego trawę wokół rabat z kwiatami. Ktoś wyłączył motor basenu, chociaż jego ojciec zwracał uwagę, że filtr ma działać przez całą zimę. Zaglądając przez okno swojej sypialni stwierdził, że żaluzje klimatyzatora są zamknięte.

Jim słuchał dzwonka rozbrzmiewającego w pustym domu. Zbyt zmęczony, żeby jeszcze raz sięgnąć do przycisku, usiadł na gładkich stopniach i chuchał na podrapane kolana.

Trudno było sobie wyobrazić, że rodzice, Vera, dziewięcioro służby, szofer i ogrodnik wyszli wszyscy naraz.

Z końca alejki dobiegł go stłumiony huk, kaszlnięcie rury wydechowej potężnego silnika. Na Amherst Avenue wjechał japoński pojazd półgąsienicowy z załogą stojącą wśród wielu anten. Posuwał się środkiem jezdni zmuszając wielkiego niemieckiego Mercedesa do zjechania na chodnik.

Jim zeskoczył z ganku i ukrył się za kolumną. Dokoła domu biegł wysoki mur obłożony terakotą i uwieńczony tłuczonym szkłem na szczycie. Chwytając się płytek terakoty czubkami palców wspiął się na mur pod zakratowanym oknem garderoby. Wdrapawszy się na betonowy wierzchołek na czworakach popełzł między szklanymi ostrzami. W ciągu ubiegłego roku w tajemnicy przed ogrodnikiem i nocnym stróżem wspinał się na mur dziesiątki razy, zawsze usuwając po kilka ostrych odłamków. Opuścił się na rękach i zeskoczył pod ciemnymi konarami cedru rosnącego przy altanie.

Miał przed sobą zamknięty i cichy ogród, który był bardziej jego prawdziwym domem niż dom właściwy. Tutaj bawił się sam na sam z własną wyobraźnią. Był pilotem z rozbitego samolotu na daszku różanej pergoli, snajperem siedzącym wysoko na topoli za kortem tenisowym, żołnierzem piechoty przebiegającym przez trawnik z wiatrówką w dłoniach, zdobywającym okopy rabat z kwiatami i podrywającym się znów do ataku na ogródek skalny pod masztem flagowym.

Z cienia za, altaną Jim popatrzył na okna werandy. Samolot nad głową ostrzegł go, żeby nie wybiegać na trawnik. Ogród, chociaż nie naruszony, jakby pociemniał i zdziczał.

Niestrzyżony trawnik zaczął się kołtunić, a rododendrony wydawały się bardziej ponure, niż to pamiętał. Nie schowany przez ogrodnika, na stopniach tarasu leżał jego rower. Przez wybujałą trawę Jim przeszedł do basenu. Pływały w nim liście i zdechłe owady, a poziom wody obniżył się o prawie trzy stopy, pozostawiając na ścianach brudne firanki. Na białych płytkach leżały rozdeptane niedopałki, a pod trampoliną pływały śmieci.

Jim poszedł alejką do pomieszczeń dla służby za domem. Na dworze stał piecyk na węgiel drzewny, ale drzwi do kuchni były zamknięte. Nadsłuchiwał na próżno jakiegokolwiek dźwięku ze środka. Obok kuchennego wejścia zobaczył pokrywę zgniatacza odpadków. Od zgniatacza prowadziła gruba rura zsypu, z otworem w kuchni przy zlewie. Dwa lata temu, kiedy był młodszy, Jim przeraził matkę, wyłaniając się z otworu, kiedy ustalała z głównym boyem menu na wieczorne przyjęcie.

Tym razem nie było niebezpieczeństwa, że ktoś włączy motor. Jim podniósł metalową pokrywę, prześlizgnął się między groźnymi ostrzami i wczołgał się na górę zatłuszczoną rurą.

Odsunąwszy metalową klapę ujrzał znajomą kuchnię z białymi kafelkami.

- Vera! Wróciłem! Boy!

Jim zsunął się na podłogę. Nigdy nie widział, żeby w domu było tak ciemno.

Przekroczył kałużę wody koło lodówki i znalazł się w pustym holu. Wchodząc po schodach do sypialni matki poczuł stęchliznę z zapachem obcego potu.

Ubrania matki były rozrzucone na nie pościelonym łóżku, na podłodze leżały otwarte walizki. Ktoś zgarnął z toaletki jej szczotki do włosów i flakoniki perfum, froterowany parkiet został zasypany pudrem. W tym pudrze utrwaliły się odciski stóp, bose jego matki, wirujące między wyraźnymi śladami ciężkich butów, jak wzory skomplikowanych kroków w podręcznikach fokstrota i tanga jego rodziców.

Jim usiadł na łóżku, mając przed sobą gwiaździsty obraz samego siebie promieniujący ze środka lustra. Ktoś uderzył ciężkim przedmiotem w wysokie lustro i teraz kawałki Jima były rozsypane po pustym pokoju.

Uspokojony zapachem jedwabnej nocnej koszuli matki, zasnął w nogach jej łóżka, pod tą obsypaną drogimi kamieniami ikoną eksplodującego małego chłopca.

7. Pusty basen

Na Amherst Avenue czas stanął w miejscu, równie nieruchomy jak kurtyna kurzu wiszącego w pokojach, zwijająca się na krótko wokół Jima, kiedy chodził po pustym domu.

Prawie zapomniane zapachy, słaba woń dywanu - wszystko to przypominało mu okres sprzed wojny. Przez trzy dni czekał na powrót matki i ojca. Każdego ranka wspinał się na pochyły dach nad oknem sypialni i ponad ulicami dzielnicy rezydencyjnej patrzył ku zachodnim przedmieściom Szanghaju. Oglądał wjeżdżające do miasta kolumny japońskich czołgów i próbował zeszyć swoją marynarkę, nie mogąc się doczekać widoku rodziców wracających z Jangiem w Packardzie.

W górze przelatywało dużo samolotów i Jim zabijał czas obserwacją lotniczą. Pod nim rozciągał się gładki trawnik, z każdym dniem trochę ciemniejszy, odkąd ogrodnik przestał

przycinać żywopłoty i strzyc trawę. Jim bawił się tam po południu, czołgając się przez ogródek skalny i udając żołnierza japońskiej piechoty morskiej, jednego z tych, którzy atakowali „Wake”. Ale zabawy w ogrodzie straciły urok i Jim większość czasu spędzał na sofie w sypialni matki. Jej obecność unosiła się tam w powietrzu jak i jej zapach, odstraszając zniekształconą postać z rozbitego lustra. Jim wspominał długie godziny, jakie spędzali wspólnie nad ćwiczeniami z łaciny, i opowieści o dzieciństwie matki w Anglii, kraju znacznie bardziej obcym niż Chiny, gdzie po wojnie pójdzie do szkoły.

W pudrze na podłodze widział wkoło siebie ślady stóp matki. Przebiegała z jednej strony na drugą, popychana przez zbyt energicznego partnera, może jakiegoś japońskiego oficera, którego uczyła tańczyć tango. Jim spróbował powtórzyć kroki, znacznie gwałtowniejsze niż we wszystkich oglądanych przez niego tangach, i w rezultacie upadł i skaleczył sobie rękę na odłamku lustra.

Wysysając rankę przypomniał sobie, jak matka uczyła go gry w madżonga, i zagadkowe barwne kamienie ze stukotem wyjmowane z mahoniowego „muru”. Jim miał

nawet zamiar napisać książkę o madżongu, ale zapomniał większość zasad. Potem na dywanie w gabinecie zgromadził stos bambusowych patyków z oranżerii i zaczął budować według naukowych zasad, jakie wyłożył mu ojciec, latawiec mogący unieść człowieka. Ale japońskie patrole zobaczyłyby z Amherst Avenue latawiec nad ogrodem. Porzuciwszy pracę Jim wałęsał się po pustym domu, obserwując, jak ledwo zauważalnie obniża się poziom wody w basenie. Żywność w lodówce zaczęła wydawać ostrzegający zapach, ale półki w spiżarni były pełne owoców w puszkach, kruchych ciasteczek i suszonych wędlin, ulubionych przysmaków Jima. Jadał przy stole w jadalni, siedząc na swoim zwykłym miejscu.

Wieczorem, kiedy już wydawało się mało prawdopodobne, że rodzice wrócą na noc do domu, szedł spać do swojej sypialni na górze, biorąc do łóżka któryś z samolotów, na co Vera nigdy nie pozwalała. Potem przychodziły do niego sny o wojnie: wszystkie okręty Japońskiej Marynarki Wojennej wpływały na Jangtsy i strzelały z armat do „Petrela”, a on z ojcem ratowali rannych marynarzy.

Kiedy zszedł na śniadanie czwartego dnia, stwierdził, że zapomniał zakręcić kurek w kuchni i cała woda wyciekła ze zbiornika. Spiżarnia była wprawdzie dobrze zaopatrzona w syfony z wodą sodową, ale pogodził się już z myślą, że matka i ojciec nie wrócą do domu.

Patrzył z okna werandy na zarośnięty ogród. Rzecz była nie w tym, że wojna wszystko zmieniła - prawdę mówiąc Jim przepadał za zmianami - ale że tyle pozostało po staremu, tylko w dziwny i niepokojący sposób. Nawet dom wydawał się jakiś ponury, jakby oddalał się od niego poprzez szereg drobnych, nieprzyjaznych aktów.

Żeby się nieco podnieść na duchu, Jim postanowił odwiedzić domy swoich najbliższych przyjaciół, Patricka Maxteda i bliźniaków Raymondów. Umywszy się wodą sodową poszedł do ogrodu po rower. W nocy cała woda z basenu uciekła. Jim nigdy go nie widział w takim stanie i z zaciekawieniem oglądał pochyłe dno. Tajemniczy niegdyś świat falujących niebieskich linii, oglądany przez kaskady bąbelków, teraz leżał odsłonięty w świetle poranka. Kafelki były śliskie od mokrych liści i szlamu, a chromowana drabinka w głębokim końcu, ongiś niknąca w wodnej głębinie, teraz kończyła się raptownie przy parze pokrytych szlamem gumowych pantofli.

Jim zeskoczył na dno basenu z płytkiego końca. Poślizgnął się na wilgotnej powierzchni i jego rozbite kolano zostawiło na kafelkach krwawą smugę. Natychmiast usiadła na niej mucha. Stąpając uważnie Jim zszedł po pochyłym dnie basenu. Wokół mosiężnej kratki w głębokim końcu znajdowało się małe muzeum minionych lat - okulary słoneczne matki, spinka do włosów Very, kieliszek od wina i półkoronówka, którą ojciec wrzucił do basenu dla niego. Jim nie raz widział srebrną monetę połyskującą jak ostryga, ale nigdy nie potrafił do niej dopłynąć.

Teraz schował pieniądz do kieszeni i rozejrzał się po wilgotnych ścianach. Było coś złowieszczego w tym opróżnionym z wody basenie i Jim spróbował sobie wyobrazić, do czego taki basen bez wody mógłby służyć. Przypomniały mu się betonowe bunkry w Tsingtao i krwawe ślady dłoni oszalałych niemieckich artylerzystów na wewnętrznych ścianach. Może we wszystkich basenach Szanghaju mają być popełnione morderstwa i ściany są dlatego wyłożone kafelkami, żeby łatwiej dało się zmyć z nich krew.

Wychodząc z ogrodu Jim przeprowadził rower przez drzwi werandy. Potem zrobił coś, na co zawsze miał ochotę, wsiadł na rower i przejechał przez sztywne, puste pokoje.

Zachwycony na myśl, jak wstrząśnięta byłaby tym Vera i służba, zręcznie okrążył gabinet ojca, zaintrygowany śladem, jaki opony zostawiały na grubym dywanie. Zderzył się z biurkiem i skręcając w drzwi do saloniku strącił lampę. Stojąc na pedałach meandrował

między fotelami i stolikami, aż stracił równowagę i przewrócił się na kanapę, wsiadł z powrotem nie dotykając stopą podłogi, przewrócił się w podwójnych drzwiach do jadalni, otworzył je na rozcież i rozpoczął dziką gonitwę wokół długiego błyszczącego stołu. Zajechał

do spiżarni, rozbryzgując dwukrotnie kałużę wody przed lodówką, strącił garnki z kuchennej półki i zakończył ostrym sprintem na lustro w szatni na dole. Kiedy jego przednia opona zostawiła czarną smugę na szkle, Jim zakrzyknął do swojego podnieconego odbicia.

Nareszcie miał z tej wojny jakąś przyjemność.

Uszczęśliwiony, Jim zamknął za sobą frontowe drzwi, wyprostował japoński dokument i wyruszył do domu bliźniaków Raymondów na pobliskiej Columbia Road. Czuł

się tak, jakby wszystkie ulice w Szanghaju były pokojami w wielkim domu. Przyśpieszył

wyprzedzając pluton chińskich żołnierzy marionetkowego rządu maszerujących Columbia Road i popisał się efektownym skrętem przy akompaniamencie okrzyków podoficera. Pędził

ulicami przedmieścia lawirując między słupami telefonicznymi i potrącając puszki po papierosach Craven A, porzucone przez żebraków, którzy gdzieś znikli.

Zdyszany dojechał do domu Raymondów na niemieckim końcu Columbia Road. Siłą rozpędu mijał zaparkowane Ople i Mercedesy - dziwne, ponure samochody, dające mu aż zbyt dobre wyobrażenie o tym, jaka jest Europa - wreszcie zatrzymał się przed głównym wejściem.

Na dębowych drzwiach wisiał japoński dokument. Drzwi otworzyły się i ukazały się dwie służące, które ciągnęły po schodach toaletkę pani Raymondowej.

- Amah! Czy jest Clifford? Albo Derek?

Znał dobrze obie służące i oczekiwał odpowiedzi w ich łamanej angielszczyźnie, one jednak nie zwróciły na niego uwagi i dalej mocowały się z toaletką. Ich zniekształcone stopy, jak zaciśnięte pięści, ślizgały się po stopniach.

- Jestem Jamie. Czy pani Raymond…

Jim chciał przejść obok służących, ale wtedy jedna z nich uderzyła go w twarz.

Ogłuszony ciosem, Jim wrócił do swojego roweru. Nigdy jeszcze nie został uderzony z taką siłą, ani na szkolnych lekcjach boksu, ani w bijatykach z gangiem z Avenue Foch. Cały przód twarzy miał jakby odbity od kości. Oczy mu łzawiły, ale powstrzymał się od głośnego płaczu. Służące były silne, mięśnie miały wyrobione od ciągłego prania bielizny. Obserwując je zmagające się z tą toaletką Jim domyślał się, że mszczą się za jakieś krzywdy doznane od niego albo od Raymondów.

Jim odczekał, póki nie zeszły po schodach. Kiedy jedna z nich zbliżała się, wyraźnie chcąc go jeszcze raz uderzyć, wsiadł na rower i odjechał.

Przy wyjeździe od Raymondów na ulicę bawiło się piłką dwóch Niemców w jego wieku, podczas gdy ich matka otwierała rodzinnego Opla. Normalnie obrzuciliby Jima niemieckimi wyzwiskami albo kamieniami, dopóki matka by ich nie powstrzymała, ale tym razem wszyscy troje stali w milczeniu. Jim minął ich starając się nie pokazywać pobitej twarzy. Kobieta oparła ręce na ramionach synów i patrzyła na Jima, jakby się martwiła tym, co go wkrótce spotka.

Wciąż jeszcze wstrząśnięty złością, którą zobaczył na twarzy służącej, Jim ruszył do domu państwa Maxtedow w Koncesji Francuskiej. Czuł, jakby całą głowę miał spuchniętą, a w dolnej szczęce ruszał mu się ząb. Chciał zobaczyć matkę i ojca, chciał, żeby ta wojna skończyła się jak najszybciej, najlepiej jeszcze tego popołudnia.

Zakurzony i nagle bardzo zmęczony, Jim dojechał do zapory z drutu kolczastego na Avenue Foch. Ulice tu były mniej zatłoczone, ale kilkuset Chińczyków i Europejczyków stało w kolejce przed japońskim posterunkiem. Szwajcarski Buick i Vichystowska cysterna zostały przepuszczone bez kontroli. Normalnie piesi Europejczycy przechodzili na czoło kolejki, ale teraz stali przemieszani z rikszami i wieśniakami popychającymi ręczne wózki. Ściskając rower, Jim ledwo utrzymał się na nogach, kiedy bosy kulis z chorymi łydkami przepchnął się przez niego z bambusowymi nosidłami obciążonymi wiązkami drewna. Ze wszystkich stron napierał na Jima tłum cuchnący potem i zmęczeniem, tanim tłuszczem i ryżowym winem, zapachami Szanghaju, które dotąd były mu obce. Przemknął z rykiem klaksonu otwarty Chrysler z dwoma młodymi Niemcami na przednich siedzeniach, jego tylny błotnik otarł się o rękę Jima.

Po drugiej stronie punktu kontrolnego Jim wyprostował przednie koło roweru i popedałował do mieszkania Maxtedów na Avenue Joffre. Symetryczny ogród w stylu francuskim był nienaganny jak zwykle, podnosząca na duchu pamiątka ze starego Szanghaju.

Jadąc windą na siódme piętro Jim wykorzystał łzy do obmycia twarzy i dłoni, mając nadzieję, że może pani Maxted wróciła z Singapuru.

Drzwi do mieszkania były otwarte. Jim wszedł do holu i rozpoznał na podłodze skórzany płaszcz pana Maxteda. Ta sama trąba powietrzna, która przeszła przez sypialnię jego matki na Amherst Avenue, odwiedziła wszystkie pokoje mieszkania Maxtedów. Bielizna wysypana z szuflad leżała na łóżku, przetrząśnięte pośpiesznie szafy stały otwarte nad stosami butów, wszędzie leżały walizki, jakby kilkanaście rodzin Maxtedów nie mogło się zdecydować, co w pośpiechu pakować.

- Patrick… - Jim nie potrafił wejść do pokoju Patricka bez pukania. W środku materac z łóżka leżał na podłodze, w otwartym oknie powiewały firanki. Ale samolot Patricka, wykonany staranniej niż model Jima, nadal zwisał z sufitu.

Jim wciągnął materac na łóżko i położył się. Patrzył na samolot obracający się w przeciągu hulającym po pustym mieszkaniu. Spędzili z Patrickiem długie godziny wyobrażając sobie bitwy powietrzne na niebie tego pokoju na Avenue Joffre. Jim obserwował

Spitfire’y i Hurricane’y krążące nad jego głową. Ich ruch uspokajał, łagodził ból szczęki i kusiło go, żeby tu zostać, przespać spokojnie do końca wojny w sypialni nieobecnego przyjaciela.

Ale wiedział, że musi odszukać matkę i ojca. A jak nie ich, to wszystko jedno jakich Brytyjczyków.

Naprzeciw domu Maxtedow, po drugiej stronie Avenue Joffre, mieścił się ogrodzony teren towarzystwa Shell, gdzie prawie we wszystkich domach mieszkali brytyjscy pracownicy firmy. Jim i Patrick często bawili się z tamtejszymi dziećmi i byli honorowymi członkami gangu Shella. Już wyprowadzając rower z alejki Maxtedów Jim wiedział, że Brytyjczycy się wyprowadzili. Przy wejściu na teren za zasiekami z drutu kolczastego stali japońscy wartownicy. Pod nadzorem japońskiego podoficera grupa chińskich kulisów ładowała meble z domów na wojskową ciężarówkę.

O kilka kroków od drutu kolczastego stał pod platanem i przyglądał się Japończykom starszy człowiek w wytartym płaszczu. Spod zniszczonego garnituru wyglądały białe mankiety i krochmalony gors koszuli.

- Panie Gurevitch! Jestem tutaj, panie Gurevitch!

Stary Rosjanin pracował u Shella jako dozorca i mieszkał ze swoją staruszką matką w małym domku przy bramie. W pierwszym pokoju stał teraz japoński oficer, który czyścił

paznokcie i palił papierosa. Jim zawsze czuł sympatię do pana Gurevitcha, chociaż stary Rosjanin nie zdradzał żadnych uczuć do niego. Trochę artysta amator, będąc w odpowiednim nastroju rysował w pamiętniku Jima skomplikowane żaglowce. W szafie miał pełno sztywnych kołnierzyków i Jimowi żal było, że pana Gurevitcha nie stać na prawdziwą koszulę. Może teraz zechce zamieszkać z Jimem na Amherst Avenue?

Jim rozważał tę myśl, a tymczasem pan Gurevitch, machnąwszy gazetą, przywołał go na swoją stronę ulicy. Matka mogłaby polubić starego Rosjanina, ale Vera nie; Wschodni Europejczycy i Biali Rosjanie byli jeszcze większymi snobami niż Brytyjczycy.

- Dzień dobry, panie Gurevitch. Szukam moich rodziców.

- Na pewno ich tu nie ma. - Stary Rosjanin wskazał na spuchniętą twarz Jima i potrząsnął głową. - Na całym świecie wojna, a ty sobie jeździsz na rowerze, jakby nigdy nic…

- Kiedy japoński oficer zaczął znęcać się nad jednym z kulisów, pan Gurevitch odciągnął

Jima w cień plątana. Tam rozłożył swoją gazetę ukazując niezwykle szczegółowy rysunek dwóch ogromnych okrętów wojennych tonących pod gradem japońskich bomb. Z

zamieszczonych obok fotografii Jim rozpoznał „Repulse” i „Prince of Wales”, dwie niezatapialne fortece, z których każda, jak twierdziły angielskie kroniki, mogła w pojedynkę pokonać całą flotę japońską.

- Niedobry przykład - zauważył pan Gurevitch. - Brytyjska Linia Maginota. Nic dziwnego, że jesteś czerwony na twarzy.

- Spadłem z roweru, proszę pana - wyjaśnił Jim patriotycznie, chociaż nie był

zachwycony, że musi bronić Marynarki Jej Królewskiej Mości za pomocą kłamstwa. -

Szukam wszędzie rodziców. To nie jest takie łatwe.

- Domyślam się. - Pan Gurevitch patrzył na konwój przejeżdżających ciężarówek. Z

tyłu siedzieli japońscy wartownicy z postawionymi bagnetami. Za nimi, opierając sobie nawzajem głowy na ramionach, siedziały brytyjskie kobiety z dziećmi, kuląc się nad tandetnymi walizkami i kocami barwy khaki. Jim przypuszczał, że są to rodziny wziętych do niewoli brytyjskich żołnierzy.

- Chłopcze! Siadaj na rower! - Pan Gurevitch popchnął Jima. - Jedź za nimi!

- Ale, proszę pana… Skromne bagaże zbijały Jima z tropu w tym samym stopniu, co nieznajome żony brytyjskich szeregowców. - Ja nie mogę jechać za nimi… to są więźniowie.

- Szybko! Jedź! Nie możesz mieszkać na ulicy!

Kiedy Jim stał twardo przy kierownicy, pan Gurevitch z zadumą poklepał go po głowie i odszedł, podejmując zza gazety obserwację ogołacania domów przez Japończyków, jakby spisywał w myśli dla towarzystwa Shell inwentarz zaginionego świata.

- Przyjdę jeszcze pana odwiedzić, panie Gurevitch - Jimowi żal było starego dozorcy, ale w drodze powrotnej na Amherst Avenue więcej myślał o dwóch okrętach wojennych.

Brytyjskie kroniki filmowe były pełne kłamstw. Jim sam widział, jak Japończycy zatapiają „Petrela” i teraz było dla niego jasne, że mogą zatopić wszystko. Połowa Amerykańskiej Floty Pacyfiku leżała na dnie w Pearl Harbor. Może pan Gurevitch miał rację i należało pojechać za ciężarówkami. Może jego rodzice też już są w więzieniu.

I tak, z ociąganiem, postanowił poddać się Japończykom. Żołnierze na punkcie kontrolnym z Avenue Foch kazali mu gestami przechodzić, kiedy chciał z nimi rozmawiać, ale Jim rozglądał się za jednym z tych kaprali, którzy wszystkim rządzą. Nie wiadomo dlaczego tego akurat dnia w Szanghaju wystąpił niedobór japońskich kaprali. Chociaż zmęczony, Jim wybrał dłuższą drogę do domu, ulicami Great Western i Columbia, ale nie spotkał tam ani jednego Japończyka. Ale kiedy dojechał przed swój dom na Amherst Avenue, zobaczył stojącą przed wejściem limuzynę Chryslera. Wysiadło z niej dwóch japońskich oficerów, którzy oglądali dom obciągając mundury.

Jim chciał podjechać do nich i wyjaśnić, że on mieszka w tym domu i gotów się jest poddać, ale nagle zza kamiennego słupka wyszedł japoński żołnierz z karabinem. Lewą ręką chwycił przednie koło roweru, przetykając palce przez szprychy, i z ochrypłym okrzykiem odrzucił Jima z rowerem na środek zakurzonej jezdni.

8. Piknik

Nie mogąc się poddać, Jim wrócił z uszkodzonym rowerem do mieszkania Maxtedów w Koncesji Francuskiej. Od tego dnia mieszkał sam w opustoszałych domach i mieszkaniach na zachodnich przedmieściach Dzielnicy Międzynarodowej. Większość tych domów była własnością obywateli brytyjskich i amerykańskich, bądź Holendrów, Belgów i Wolnych Francuzów, których Japończycy internowali po ataku na Pearl Harbor.

Kamienica, gdzie mieszkali Maxtedowie, należała do bogatego Chińczyka, który uciekł do Hongkongu na kilka tygodni przed wybuchem wojny. Większość mieszkań od miesięcy stała pusta. Chociaż rodzina chińskich dozorców nadal mieszkała w swoich dwóch pokojach w suterenie przy szybie windy, to zostali oni raz na zawsze zastraszeni przez patrol japońskiej żandarmerii, który aresztował pana Maxteda. Podczas gdy nie koszone trawniki zarastały, a francuski ogród dziczał, oni spędzali czas gotując ubogie posiłki na piecyku na węgiel drzewny, który ustawili pod betonową rzeźbą na dnie ozdobnej sadzawki. Zapachy sojowej papki i przyprawionego makaronu snuły się między półnagimi nimfami. Przez pierwszy tydzień Jim miał pełną swobodę. Wprowadził rower do windy, wjechał na siódme piętro i wszedł do mieszkania Maxtedów przez nie zamknięte okno z balkonu dla służby.

Frontowe drzwi były wyposażone w judasza oraz skomplikowany system elektrycznych zamków, bo pan Maxted, wybitny członek pro czangkajszekowskiego Towarzystwa Przyjaźni z Chinami, organizacji miejscowych biznesmenów, był już raz celem zamachu. Raz zamknąwszy drzwi Jim nie potrafił ich już otworzyć, ale nikt nie przychodził poza starą Arabką z Iraku, która mieszkała w luksusowym, najwyższym lokalu. Kiedy zadzwoniła, Jim patrzył, jak wykrzywia się zaglądając przez judasza, a fragmenty jej starej twarzy przekazywały jakiś tajemniczy komunikat. Potem stała namyślając się przez dziesięć minut w drzwiach windy, nienagannie ubrana i obwieszona biżuterią w tym opustoszałym domu.

Jim był zadowolony z samotności. Po tym, jak japoński żołnierz przewrócił go z rowerem, ledwie zdołał dowlec się do Maxtedów i przez resztę dnia spał na łóżku Patricka.

Następnego ranka obudził go odgłos tramwajów przejeżdżających z brzękiem po Avenue Foch, klaksonów japońskich konwojów ściągających do miasta i tysięcy nieustannie trąbiących samochodów, co stanowiło hymn Szanghaju.

Opuchlizna na policzku zaczęła ustępować i jego twarz robiła się chudsza, a usta bardziej zaciśnięte i jakieś dziwne. Patrząc na siebie w lustrze w łazience Patricka, na zakurzoną marynarkę i brudną koszulę, Jim zastanawiał się, czy matka i ojciec poznaliby go jeszcze. Oczyścił ubranie mokrym ręcznikiem, bo podobnie jak pan Gurevitch, wielu mijających go Chińczyków przyglądało mu się jakoś dziwnie. Tak czy inaczej, Jim uświadomił sobie, że bycie biednym ma swoje dobre strony. Teraz nikt nie zadawałby sobie trudu, żeby mu obciąć rękę.

Spiżarnia Maxtedów była zastawiona skrzynkami whisky i dżinu, istna grota Alladyna ze złotymi i rubinowymi butelkami, ale oprócz tego stało w niej kilka słoików oliwek i puszka koktajlowych ciasteczek. Jim zjadł skromne śniadanie przy stole w jadalni, a potem zabrał się do naprawy roweru. Był mu potrzebny, żeby móc poruszać się po Szanghaju, znaleźć rodziców i poddać się Japończykom.

Siedząc na podłodze w jadalni Jim usiłował wyprostować skręcony widelec.

Zakurzony metal wyślizgiwał mu się z dłoni, które nie chciały się zacisnąć. Jim pamiętał, że poprzedniego dnia przeżył chwile wielkiego strachu. Otwierała się wokół niego jakaś szczególna strefa, oddzielająca go od bezpiecznego świata, jaki znał sprzed wojny. Przez kilka dni potrafił radzić sobie z zatopieniem „Petrela” i zniknięciem rodziców, ale teraz odczuwał przez cały czas zdenerwowanie i chłód, nawet przy ciepłej grudniowej pogodzie.

Upuszczał i tłukł naczynia, co mu się nigdy przedtem nie zdarzało, i z trudem skupiał się na czymkolwiek.

Mimo tego wszystkiego udało mu się naprawić rower. Zdjął przednie koło i wyprostował widelec dociskając go do poręczy balkonu. Wypróbował rower w salonie, a potem zjechał windą do holu.

Jadąc Avenue Foch zauważył, że Szanghaj się zmienił. Tysiące japońskich żołnierzy patrolowało miasto. Na głównych ulicach stały otoczone workami z piaskiem posterunki w zasięgu wzroku jeden od drugiego. Ulice były wprawdzie zapełnione rikszami rowerowymi i zwykłymi, tym bardziej że ciężarówki zarekwirowała marionetkowa milicja, ale ludzie wyglądali na przygnębionych. Chińczycy tłoczący się przed domami towarowymi na Nanking Road mieli opuszczone głowy i unikali wolno kroczących japońskich żołnierzy.

Pedałując zawzięcie Jim trzymał się równo z przeładowanym tramwajem, z brzękiem podążającym Avenue Edward VII. Ponurzy Chińczycy obwieszali go ze wszystkich stron, i jakiś ostrzyżony na jeża chłopak w czarnym mandaryńskim ubraniu plunął na Jima, a potem zeskoczył ze stopnia i znikł w tłumie, bojąc się widocznie, że nawet ten drobny czyn może wywołać łańcuch represji. Na środku jezdni i pod umocnieniami z worków, wypełnionych piaskiem, leżały ciała Chińczyków ze związanymi na plecach rękami, składając sobie nawzajem na ramionach na pół odcięte głowy. Tysiące młodych gangsterów w amerykańskich garniturach znikły, ale przy posterunku na Bubbling Well Road Jim zobaczył, jak dwóch żołnierzy bije kijami młodego człowieka w granatowym garniturze. Ciosy sypały się na jego głowę, a on klęczał w kałuży krwi ściekającej z klap jego marynarki.

Wszystkie salony gry i palarnie opium w bocznych uliczkach za torem wyścigowym były zamknięte, żelazne kraty strzegły wejść do banków i lombardów. Nawet gwardia honorowa garbusów przed kinem Cathay porzuciła swoje posterunki. Ich nieobecność poruszyła Jima. Bez swoich żebraków miasto wydawało się jeszcze biedniejsze. Nieustanne zawodzenie japońskich klaksonów narzucało Szanghajowi nowe posępne rytmy. Drogi zdawały się Jimowi twardsze, niż to pamiętał z poprzednich swoich wypraw na miasto, i był

już zmęczony. Czuł, że dłonie ma zimniejsze od kierownicy. Chcąc podtrzymać w sobie ducha postanowił odwiedzić wszystkie te miejsca w Szanghaju, gdzie znano jego rodziców, począwszy od biura ojca. Wyższy personel chiński uwielbiał Jima i na pewno chętnie mu pomoże. Jednak Szechwan Road okazała się zablokowana. Zasieki z drutu kolczastego zamykały ją z obu końców, setki cywilnych Japończyków wchodziły i wychodziły z zagranicznych banków i domów handlowych niosąc maszyny do pisania i pudła z kartotekami.

Jim pojechał więc na nabrzeże, nad którym dominował szary masyw krążownika „Idzumo”. Stał zakotwiczony w odległości czterystu jardów od brzegu, jego stare kominy błyszczały świeżą farbą, nad wieżyczkami dział rozciągnięte były brezentowe daszki. Nieco dalej w górę rzeki stał USS „Wake”, obecnie pod banderą ze wschodzącym słońcem i z krzykliwymi japońskimi znakami na dziobie. Przed Klubem Szanghajskim odbywała się wymyślna ceremonia nadawania nowej nazwy. Dziesiątki wyższych urzędników japońskich we frakach oraz Niemcy i Włosi w ekstrawaganckich faszystowskich mundurach obserwowali przemarsz japońskich marynarzy. Dwa czołgi, kilka dział i kordon piechoty morskiej otaczały prowizoryczny plac defilad na torach pętli tramwajowej. Pod ich butami dzwoniły zakręcające stalowe szyny jak wykres ich zwycięstwa nad brytyjskimi i amerykańskimi kanonierkami.

Wspierając brodę na kierownicy, Jim patrzył na żołnierzy z bagnetami na karabinach strzegących wejścia do hotelu Palace. Na pewno żaden z nich nie znał ani słowa po angielsku i nie przychodziło im do głowy, że ten mały Europejczyk na skrzywionym rowerze jest obywatelem wrogiego kraju. Gdyby podszedł do nich na oczach spędzonych siłą chińskich widzów, wartownicy na pewno przewróciliby go na ziemię.

Jim odjechał z nabrzeża i rozpoczął długą drogę z powrotem do mieszkania Maxtedów. Nim dotarł do punktu kontrolnego na Avenue Joffre, był już zbyt zmęczony, żeby jechać, i popychał swoją małą maszynę między żebrzącymi wieśniaczkami i drzemiącymi rikszarzami. Wślizgnąwszy się do mieszkania usiadł przy stole w jadalni, zjadł kilka koktajlowych ciasteczek i oliwek, popijając wodą sodową z syfonu. Potem zasnął na łóżku przyjaciela pod nieustannie krążącym samolotem, który pływał pod sufitem jak ryba usiłująca wydostać się z nieba.

W następnych dniach Jim znów próbował poddać się Japończykom. Podobnie jak jego koledzy zawsze gardził tymi, którzy się poddawali - akceptował bez zastrzeżeń surową moralność chłopięcej literatury - ale poddanie się wrogowi okazało się trudniejsze, niż się to wydawało. Jim był teraz prawie stale zmęczony, kiedy jeździł po niepewnych ulicach Szanghaju. Japońscy wartownicy przed Country Clubem i na dziedzińcu katedry byli zbyt niebezpieczni, żeby do nich podejść. Na Bubbling Well Road gonił Plymoutha z parą Szwajcarów, ale oni krzyknęli, żeby się nie zbliżał, i rzucili na jezdnię monetę, jakby był

jednym z małych chińskich żebraków.

Jim postanowił poszukać pana Gurevitcha, ale stary dozorca Rosjanin nie pilnował już osiedla Shella; może on też czynił starania, żeby się poddać. Jim pomyślał o Niemce z dwoma synami, która przyglądała mu się, kiedy wychodził z domu Raymondów. Sprawiała wrażenie przejętej jego losem, ale kiedy przejechał wzdłuż Columbia Road, stwierdził, że bramy osiedla niemieckiego są zamknięte. Niemcy zamykali się w sobie, bojąc się Japończyków jak wszyscy. Na Nanking Road Jim omal nie został potrącony przez dwa japońskie samochody terenowe, które przemknęły ulicą. Zatrzymały one ciężarówkę pełną Niemców z Klubu Graf Zeppelin, którzy wybierali się do Hongkew bić Żydów. Japońscy podoficerowie kazali Niemcom zejść z ciężarówki, potem odebrali im pałki i broń myśliwską, zerwali im opaski ze swastykami i kazali iść do domu.

W tydzień po jego przybyciu do mieszkania Maxtedów odcięto dopływ wody i elektryczności. Jim sprowadził swój rower po schodach do holu, gdzie zastał starą Arabkę kłócącą się z chińskim dozorcą. Oboje rzucili się na Jima krzycząc, żeby się wynosił z domu, chociaż wiedzieli o jego obecności od tygodnia.

Był zadowolony, że stamtąd odchodzi. Zjadł resztkę ciasteczek koktajlowych, a jego jedyne pożywienie poprzedniego dnia stanowiła znaleziona w barku paczuszka brazylijskich orzeszków. Był zmęczony i dziwnie oszołomiony; ostatnimi kroplami wody z kranu w łazience prawie się upił, uczucie, jakie znał sprzed wojny, kiedy wybierał się na dziecinne przyjęcie. Przywołał w pamięci matkę i ojca, ale ich twarze zaczynały się już zacierać w jego wspomnieniu. Myślał bez przerwy o jedzeniu i o tym, że na zachodnich przedmieściach Szanghaju jest wiele pustych domów z nieograniczonymi zapasami koktajlowych ciasteczek i wody sodowej, które wystarczyłyby mu do końca wojny.

Jim wsiadł na rower i wyjechał z Koncesji Francuskiej na Columbia Road. Odchodziły od niej ciche zadrzewione uliczki, w zaniedbanych ogrodach stały opustoszałe domy. Deszcz spłukał tusz z japońskich obwieszczeń, zostawiając na dębowych drzwiach szkarłatne zacieki, jakby wszyscy Amerykanie i Europejczycy zostali zamordowani przed swoimi frontowymi drzwiami.

Japońskie siły okupacyjne były zbyt pochłonięte umacnianiem się w Szanghaju, żeby przejmować się tymi opuszczonymi domami. Jim wybrał półkolisty zaułek, gdzie za wysokim murem wznosił się częściowo drewniany dom. Na bramie między mosiężnymi lampami powozowymi wisiał spłowiały papier. Jim przysłuchał się ciszy tego domu, a potem ukrył

rower w nie uprzątniętych liściach obok schodów. Za trzecią próbą udało mu się wdrapać po ścianie garażu i na jego pochyły dach. Z dachu opuścił się w gęstą zieleń ogrodu, która otulała dom, jak mroczny sen broniący się przed przebudzeniem.

Zabrawszy z dachu garażu obluzowaną dachówkę Jim przeszedł przez wysoką trawę na taras. Odczekał, aż w górze pojawił się samolot, i wybił szybę okna mieszczącego klimatyzator. Wszedł do środka, otwierając żaluzje, żeby ukryć wybitą szybę.

Jim szybko przebiegł spowite w półcieniu pokoje, serię gablot w zapomnianym muzeum. W domu pełno było zdjęć pięknej kobiety pozującej jak gwiazda filmowa.

Zignorował oprawny portret na fortepianie i wielki globus obok biblioteki. Dawniej Jim zatrzymałby się, żeby pobawić się globusem - latami dręczył ojca o taki - ale teraz był tak głodny, że nie chciał tracić ani chwili.

Dom należał do belgijskiego dentysty. W jego gabinecie, pod dyplomami w ramach, stały białe szafki z dziesiątkami szczęk, które w półmroku szczerzyły się do Jima jak głodne usta.

Jim przeszedł przez jadalnię do kuchni. Ominął kałużę przed lodówką i wprawnym okiem przebiegł półki spiżarki. Ku rozczarowaniu Jima ten belgijski dentysta i jego olśniewająca towarzyszka lubowali się w chińskim jedzeniu, czego jego rodzice prawie nie tykali - i spiżarka była zawieszona jak chińskie delikatesy suszonymi flakami i owocami.

Ale stała tam też jedna jedyna puszka mleka skondensowanego, tak gęstego i słodkiego, jakiego Jim jeszcze nigdy w życiu nie pił. Wysączył mleko siedząc przy biurku w gabinecie dentysty na wprost wyszczerzonych zębów, a potem usnął w sypialni na górze między jedwabnymi prześcieradłami pachnącymi ciałem kobiety o twarzy gwiazdy filmowej.

9. Pożegnanie z dobrymi manierami Nie ustając w poszukiwaniu jedzenia, Jim wyszedł z domu dentysty następnego ranka.

Znalazł sobie inny tymczasowy dom w pobliskiej willi należącej do amerykańskiej wdowy, znajomej jego rodziców, która wyjechała do San Francisco. Stamtąd ruszył dalej, mieszkając po kilka dni w każdym domu, oddzielony od dalekiego, odrażającego miasta wysokimi murami i coraz wyższą trawą.

Japończycy skonfiskowali wszystkie radia i aparaty fotograficzne, ale poza tym domy pozostały nietknięte. Większość była znacznie bardziej luksusowa niż jego własny - ojciec Jima, chociaż bogaty, miał spartańskie zasady - i wyposażona w sale filmowe i balowe.

Porzucone przez właścicieli Buicki i Cadillaki garbiły się w garażach na oklapłych oponach.

Spiżarnie jednak były puste, zmuszając Jima do żywienia się resztkami zakąsek z tej pięćdziesięcioletniej cocktail party, jaką był Szanghaj. Czasem, znalazłszy w szufladzie komody jakieś nietknięte pudełko czekoladek, Jim ożywiał się i przypominali mu się rodzice tańczący przy dźwiękach adaptera w niedzielne przedpołudnie oraz jego pokój na Amherst Avenue, zajęty przez japońskich oficerów. Grywał też w bilard w mrocznych pokojach gier albo siadał do stolika brydżowego rozdając karty i starając się rozgrywać uczciwie za wszystkich graczy. Kładł się na obco pachnących łóżkach czytając „Life” i „Esquire”, a w domu pewnego amerykańskiego doktora przeczytał Alicję w krainie czarów, pocieszający obraz świata bardziej normalnego niż jego własny.

Ale szafki z zabawkami w pokojach dzieci pogłębiały tylko uczucie pustki. Przeglądał

albumy fotograficzne z obrazami nie istniejącego już świata wytwornych balów maskowych i gymkhan. Nie tracąc nadziei, że zobaczy rodziców, siadywał przy oknach, a tymczasem z basenów na zachodnich przedmieściach wyciekała woda, rozwieszając na ich białych ścianach draperie osadu. Chociaż Jim był zbyt zmęczony, żeby myśleć o przyszłości, wiedział, że niewielkie zapasy żywności wkrótce się wyczerpią i że Japończycy zainteresują się tymi pustymi domami; już teraz rodziny japońskie wprowadzały się do mieszkań Aliantów na Amherst Avenue.

Jim prawie nie poznawał swoich długich włosów i szarych policzków, obcej twarzy w obcym lustrze. Wpatrywał się w obdartą postać pojawiającą się przed nim we wszystkich lustrach na Columbia Road, gnoma, który był dwukrotnie od niego mniejszy i dwukrotnie starszy. Przez większość czasu Jim czuł się chory i często musiał leżeć przez cały dzień.

Dopływ wody do Columbia Road został odcięty i ta, która kapała ze zbiorników na dachu, miała nieprzyjemny metaliczny posmak. Raz, kiedy leżał chory w sypialni na poddaszu domu przy Great Western Road, grupa cywilnych Japończyków przez godzinę chodziła po pokojach na dole, ale Jim był zbyt słaby, żeby ich zawołać.

Pewnego popołudnia Jim wdrapał się na mur domu za amerykańskim Country Clubem. Zeskoczył do rozległego, zapuszczonego ogrodu i pobiegł w kierunku werandy, zanim zauważył, że przy pustym basenie grupka japońskich żołnierzy gotuje sobie posiłek.

Trzech siedziało na trampolinie podrzucając patyki do małego ogniska. Inny żołnierz chodził

po dnie basenu grzebiąc wśród czepków kąpielowych i okularów przeciwsłonecznych.

Japończycy patrzyli, jak Jim waha się stojąc w wysokiej trawie, i mieszali ryż z kilkoma kawałkami ryby. Nie próbowali sięgać po karabiny, ale Jim wiedział, że nie powinien uciekać. Przeszedł przez trawę do skraju basenu i usiadł na przysypanych liśćmi kafelkach. Żołnierze zabrali się do jedzenia rozmawiając przyciszonymi głosami. Byli to mocno zbudowani mężczyźni z ogolonymi głowami, mający lepsze pasy i wyposażenie niż japońscy wartownicy w Szanghaju, i Jim domyślił się, że należą do zaprawionych w walce oddziałów frontowych.

Jim przyglądał im się, jak jedzą, odprowadzając wzrokiem każdy kęs, jaki nieśli do ust. Kiedy najstarszy z czterech żołnierzy skończył, wyskrobał z dna garnka resztkę przypalonego ryżu z rybimi łuskami. Starszy szeregowiec około czterdziestki, o powolnych, dokładnych ruchach, przywołał Jima i podał mu swoją menażkę. Japończycy zapalili papierosy i uśmiechali się do siebie patrząc, jak Jim pochłania tłuste resztki ryżu. Pierwsze ciepłe pożywienie od wyjścia ze szpitala parzyło mu usta. Łzy napłynęły mu do oczu.

Japończyk, który ulitował się nad Jimem poznawszy, że ten mały chłopiec jest zagłodzony, roześmiał się dobrodusznie i wyciągnął gumowy korek z manierki. Jim napił się czystego, pachnącego chlorem płynu, tak różnego od stęchłej wody z kurków na Columbia Road.

Zakrztusił się, starannie połknął wymiociny i zachichotał zasłaniając twarz dłonią, a potem uśmiechnął się do Japończyków. Wkrótce śmiali się wszyscy razem, siedząc w wysokiej trawie nad brzegiem pustego basenu.

Przez następny tydzień Jim chodził za Japończykami patrolującymi opustoszałe ulice.

Co rano żołnierze wyruszali ze swojego obozu przez punkt kontrolny przy Great Western Road i Jim zbiegał ze stopni domu, w którym akurat spędził noc, żeby się do nich przyłączyć.

Żołnierze rzadko wchodzili do zagranicznych willi i dbali o to, żeby odstraszać chińskich żebraków i złodziei, których mogłaby kusić ta willowa dzielnica. Czasem wspinali się na mury i zwiedzali zapuszczone ogrody, których ozdobne drzewa i krzewy interesowały ich bardziej niż luksusowo urządzone domy. Jim służył im za chłopca na posyłki, polując na czepki kąpielowe, które kolekcjonowali, rąbiąc gałęzie i rozpalając ognisko. Potem przyglądał

się w milczeniu, jak jedzą południowy posiłek. Prawie zawsze zostawiali dla niego trochę ryżu i ryby, a raz starszy szeregowy dał mu kawałek cukru, który odłamał od wyjętego z kieszeni większego kawałka, ale poza tym żaden z żołnierzy nie okazywał Jimowi najmniejszego zainteresowania. Czy wiedzieli, że jest włóczęgą? Patrzyli na jego zdarte, ale porządne buty, na materiał jego szkolnej marynarki i może uważali, że mieszka z jakąś bogatą, ale niechlujną rodziną Europejczyków, którzy nie troszczą się o karmienie swoich dzieci.

Nim upłynął tydzień, Jim był prawie całkowicie uzależniony od patrolu, jeżeli chodzi o żywność. Coraz więcej domów przy Columbia Road zajmowali wojskowi i cywilni Japończycy. Kilkakrotnie, kiedy zbliżał się do europejskich willi, odpędzali go chińscy strażnicy.

Pewnego ranka japońscy żołnierze nie przyszli. Jim czekał cierpliwie w ogrodzie za amerykańskim Country Clubem. Żeby nie myśleć o głodzie, łamał gałązki rododendronów na ognisko przy basenie. Patrzył na samolot lecący w zimnym lutowym świetle i przeliczył w kieszeni marynarki trzy likworowe czekoladki, schowane na czarną godzinę, która, jak wiedział, wkrótce musi nadejść.

Za jego plecami otworzyły się drzwi werandy. Wstał, podczas gdy na taras wyszli japońscy żołnierze. Machali do niego i Jimowi nie wiadomo dlaczego przyszło do głowy, że przyprowadzili jego rodziców i dlatego wchodzą oficjalnie przez dom, zamiast przełazić przez mur.

Pobiegł w stronę Japończyków, którzy krzyczeli do niego zaskakująco ostrymi głosami. Dochodząc do tarasu zorientował się, że to jakiś inny patrol. Kapral uderzył go i popychając dokoła rabaty z kwiatami, kazał mu sprzątnąć patyki znad basenu. Wykrzykując coś po niemiecku wypędził Jima na podjazd i zatrzasnął za nim bramę z kutego żelaza.

Wkoło niego stały w słońcu domy, zapieczętowany świat, w którym na krótko wrócił

do dzieciństwa. Wyruszając w długą drogę na Bund pomyślał o japońskich żołnierzach, którzy karmili go ze swojego kociołka, ale wiedział już, że dobre maniery, które mu wpajali rodzice i nauczyciele, nie mają żadnego znaczenia.

10. Zatopiony frachtowiec

Zimny odblask słońca drżał na rzece, zmieniając jej powierzchnię w tłuczone szkło i przekształcając odległe banki i hotele Bundu w rząd weselnych tortów. Jimowi, który siedział

na skraju pomostu pogrzebowego, poniżej opustoszałej stoczni Nantao, kominy i maszty „Idzumo” wydawały się wyrzeźbione z lukru. Zwinąwszy dłonie na kształt lornety obserwował biało ubranych marynarzy rojących się jak wszy po mostku i pokładach.

Wieżyczki

armatnie

krążownika

przypominały

mu

cukrowane

dekoracje

z

bożenarodzeniowych tortów, których ciężkiego zapachu nie znosił.

Mimo to Jim chętnie zjadłby ten okręt. Wyobraził sobie, jak odgryza maszty, wysysa krem ze staromodnych kominów, zatapia zęby w marcepanowym dziobie i pochłania całą przednią część kadłuba. Potem połknąłby hotel Palace, budynek Shella, cały Szanghaj…

Z kominów „Idzumo” wytrysnęła para, uspokoiła się i delikatnym welonem popłynęła nad wodą. Krążownik wciągnął rufowe kotwice i teraz kołysał się na fali z dziobem skierowanym ku ujściu. Pomógł ustanowić japońskie panowanie nad Szanghajem i teraz wybierał się na inny teatr wojenny. Jakby na jego cześć pojawiła się na fali flotylla trupów.

Ciała kilkudziesięciu Chińczyków, każde na tratwie z papierowych kwiatów, otoczyły „Idzumo”, gotowe eskortować go do ujścia Jangtsy.

Jim wyglądał japońskich patroli morskich. Za rzeką, od strony Pootung, widział

blaszane dachy i nowoczesne kominy przędzalni ojca. Niejasno przypominał sobie swoje wizyty tam, krępujące okazje, kiedy chińscy nadzorcy oprowadzali go pod obojętnymi spojrzeniami tysięcy kobiet. Teraz panowała tam cisza, a jego uwagę pochłaniała zapora z zatopionych frachtowców. Najbliższy wrak, przybrzeżny jednokominowiec, leżał na głębokowodnym torze zaledwie o sto jardów od końca pomostu pogrzebowego. Jego rdzewiejący mostek, jak rozpadający się bochen ciemnego chleba, nadal nie stracił nic ze swojej tajemniczości. Wojna, która tak gruntownie zmieniła wszystko w świecie Jima, od dawna zapomniała o tym wraku, ale Jim był zdecydowany dostać się na jego pokład.

Odnalezienie rodziców, zgłoszenie się do Japończyków, nawet zdobycie jedzenia stały się dla niego niczym, kiedy frachtowiec znalazł się wreszcie w jego zasięgu.

Przez dwa dni Jim wałęsał się po nabrzeżu. Odkryty przez japoński patrol, wyruszył w stronę Bundu. Jego jedyną nadzieją na powtórne ujrzenie rodziców było teraz odnalezienie kogoś ze szwedzkich lub szwajcarskich znajomych. Chociaż neutralni Europejczycy nadal jeździli po ulicach Szanghaju, Jim nie widział ani jednej twarzy Amerykanina czy Brytyjczyka. Czyżby wszyscy zostali wywiezieni do obozów w Japonii?

Potem, kiedy jechał na rowerze Nanking Road, wyprzedziła go wojskowa ciężarówka.

Siedziała na niej ze strażnikami grupa jasnowłosych mężczyzn w mundurach brytyjskich.

- Gazu, chłopcze! Pokaż, co potrafisz!

- Szybciej, chłopcze! Nie będziemy na ciebie czekać!

Jim pochylił się nad kierownicą naciskając co sił na pedały. Żołnierze dopingowali go, machali rękami, bili brawo, podczas gdy japońscy strażnicy przyglądali się z niechęcią tej absurdalnej brytyjskiej zabawie. Jim krzyczał do niknącej z oczu ciężarówki, usłyszał jeszcze śmiech i zobaczył ostatnie uniesione kciuki, kiedy przednie koło wpadło mu w szynę tramwajową rzucając go pod nogi rikszarza.

Wkrótce potem stracił swój rower. Próbował wyprostować przedni widelec, kiedy podszedł do niego chiński sklepikarz ze swoim kulisem. Sklepikarz ujął kierownicę, ale Jim wiedział, że to nie jest pomoc. Zobaczył rzeczowe oczy dwóch Chińczyków. Był zmęczony i miał już dosyć kuksańców.

Jim patrzył, jak prowadzą jego rower przez tłum i znikają w jednej z setek uliczek. W

godzinę później doszedł do Sechwan Road, ale cała dzielnica bankowa była otoczona setkami japońskich żołnierzy i samochodami pancernymi.

W tej sytuacji Jim powędrował na Bund popatrzeć na krążownik „Idzumo”. Przez całe popołudnie wałęsał się wzdłuż błotnistego brzegu, gdzie zeszli na ląd ranni marynarze z „Petrela” i gdzie po raz ostatni widział ojca, obok pomostów dla sampanów i targu rybnego z jego bladymi rybami rozłożonymi między torami tramwajowymi, do kej Koncesji Francuskiej, gdzie Bund dochodził do pomostów pogrzebowych i stoczni Nantao. Nikt go tam nie niepokoił. Ta strefa strumieni i śmietnisk zasypana była belkami spróchniałych statków, trupami psów i trumnami wyrzuconymi z powrotem na czarny błotnisty brzeg. Po południu przyglądał się japońskim wodnopłatowcom przycumowanym do boi Bazy Lotniczej Marynarki. Czekał, aż wysiądą z nich i zejdą po pomostach piloci w swoich lotniczych goglach, ale nikt oprócz Jima nie okazywał zainteresowania samolotami, które kołysały się na swoich długich pływakach, a wiatr obracał ich śmigłami.

Noc Jim przespał na tylnym siedzeniu jednej z licznych starych taksówek porzuconych na błotnistym wybrzeżu. Z Bundu huczały klaksony japońskich samochodów pancernych, a po rzece biegały reflektory łodzi patrolowych, ale Jim szybko zasnął w wieczornym chłodzie.

Jego chude ciało wydawało się unosić nad ciemną wodą nocy, podczas gdy wtulał się w siedzenie taksówki, przechowujące słaby zapach ludzi.

Był przypływ i hydroplany zaczęły krążyć wokół swoich boi. Rzeka nie napierała już na barykadę z zatopionych statków. Przez jakiś czas jej powierzchnia zastygła w oleiste zwierciadło, z którego rdzewiejące parowce wyłaniały się jak swoje własne odbicia. Przy pomostach pogrzebowych sampany zakołysały się na wodzie, uniesione z błotnistego dna.

Jim przykucnął na metalowej kratownicy mola, przyglądając się wodzie uderzającej o ruszt pod jego stopami. Z kieszeni marynarki wyjął dwie ostatnie czekoladki z likierem.

Przyjrzał się zagadkowym hieroglifom jak znaki zodiaku i starannie zważył czekoladki w ręku. Zachowując większą na później, włożył mniejszą do ust. Ognisty alkohol sparzył go w język, ssał ciemną, słodką czekoladę. Brunatna woda wzdymała się szkliście wokół pomostu i Jim przypomniał sobie słowa ojca, że słońce zabija bakterie. W odległości pięćdziesięciu jardów wśród sampanów kołysało się ciało młodej Chinki, obracając się na falach, jakby nie mogło się zdecydować, w którą stronę się dziś ustawić. Jim ostrożnie przelał trochę wody z jednej dłoni na drugą, a potem wypił ją szybko, żeby bakterie nie miały czasu go zarazić.

Czekoladka z likierem i rytmiczne pluskanie fal przyprawiły go o zawrót głowy, oparł

się więc o sampan, który odbijał się o pomost. Spojrzawszy na wrak frachtowca Jim bez namysłu wsiadł do sampana i zepchnął go na galaretowaty nurt.

Przegniła łódź była do połowy wypełniona wodą, która przemoczyła buty i spodnie Jima. Oderwał kawałek burty i za pomocą rozmiękłej deski powiosłował w stronę statku.

Zanim dopłynął do frachtowca, sampan był prawie zatopiony. Jim złapał się za poręcz sterburty koło mostku i wdrapał się na pokład, a jego tonąca łódka spłynęła z prądem do następnego wraku w barykadzie.

Jim odprowadził ją wzrokiem, a potem pobrnął po kostki w wodzie zalewającej metalowy pokład. Rzeka zaczęła się nieco ożywiać, ale jej woskowa powierzchnia bez jednej zmarszczki wchodziła do koleiny pod mostkiem i wychodziła pod poręczą bakbortu. Jim wszedł do kabiny, rdzewiejącej groty, która wydawała się jeszcze starsza niż niemieckie forty w Tsingtao. Stał na powierzchni rzeki zbierającej wodę ze wszystkich strumieni, pól ryżowych i kanałów Chin po to, żeby ponieść na grzbiecie tego małego chłopca. Gdyby tak teraz przeszedł przez barierę bakbortu, mógłby dojść po wodzie do samego „Idzumo”…

Wieże dymu wzbiły się z kominów krążownika szykującego się do podniesienia kotwicy. Czy byli na nim jego rodzice? Ze świadomością, że może jest teraz sam w Szanghaju, na tym parowcu, który zawsze chciał zwiedzić, Jim patrzył z mostku w stronę brzegu. Zaczął się odpływ i udekorowane kwiatami trupy stopami do przodu płynęły na otwarte morze. Frachtowiec przechylił się pod naporem prądu, jego zardzewiały kadłub trzeszczał i śpiewał. Metalowe płyty tarły jedna o drugą, nad przednim pokładem kołysały się liny, fały niewidocznych żagli wciąż mających nadzieję, że doprowadzą to stare pudło na bezpieczne ciepłe morza jak najdalej od Szanghaju.

Uszczęśliwiony Jim poczuł, że mostek drży pod jego stopami. Kiedy roześmiał się sam do siebie, zauważył, że ktoś mu się przygląda ze stoczni za pomostami pogrzebowymi. W

sterówce jednego z trzech nie dokończonych węglowców stał mężczyzna w kurtce i czapce amerykańskiego marynarza. Nieśmiało, ale jak kapitan do kapitana, Jim pomachał mu.

Mężczyzna nie odpowiedział i nadal palił ukrytego w dłoni papierosa. Obserwował nie tylko Jima, ale i młodego marynarza w blaszanej łódce, który właśnie odbił od następnego w barykadzie parowca.

Chcąc powitać swojego pierwszego pasażera i członka załogi Jim opuścił mostek i zszedł na pokład. Marynarz zbliżał się wiosłując silnymi, krótkimi pociągnięciami i uważając, żeby nie robić fal. Co kilka ruchów oglądał się przez ramię na Jima i lustrował bulaje, jakby podejrzewał, że zardzewiały frachtowiec może być pełen małych chłopców. Łódka siedziała głęboko w wodzie, obciążona barczystą postacią marynarza. Dobił do burty i Jim zobaczył

między jego butami łom, klucze i piłkę do metalu. Na ławeczce leżały mosiężne pierścienie od bulajów oderwane z kadłubów statków.

- Jak się masz, chłopcze, wybierasz się w rejs wzdłuż wybrzeża? Kto jeszcze jest tu z tobą?

- Nikt. - Mimo nadziei, jaką obiecywał ten młody Amerykanin, Jim nie kwapił się do opuszczenia statku. - Czekam na mamę i tatę. Spóźniają się.

- Spóźniają się, mówisz? Może jeszcze przyjdą. Wyglądasz mi na kogoś, kto potrzebuje pomocy.

Wyciągnął rękę, jakby chciał wspiąć się na pokład, ale kiedy Jim podał mu swoją, marynarz wciągnął go gwałtownie do łódki, tak że Jim potłukł sobie kolana o mosiężne pierścienie. Marynarz posadził Jima i obmacał klapy i naszywkę na jego szkolnym mundurku.

Otwartą amerykańską twarz otaczały potargane jasne włosy, ale oczy marynarza nerwowo lustrowały rzekę, jakby oczekiwał, że w każdej chwili obok łódki może się ukazać japoński nurek wojskowy w pełnym rynsztunku.

- To dlaczego się tu kręcisz? Kto cię tu przyprowadził?

- Sam przyszedłem. - Jim obciągnął marynarkę. - To jest teraz mój statek.

- Pomylony dzieciak. Siedzisz na tym pomoście od dwóch dni. Kto ty jesteś?

- Jamie… - Jim usiłował wymyślić coś, co zrobiłoby wrażenie na Amerykaninie; zdawał sobie sprawę, że powinien się trzymać tego młodego marynarza. - Buduję latawiec, który uniesie człowieka… i napisałem książkę o brydżu kontraktowym.

- Poczekaj, aż Basie to zobaczy.

Prąd oderwał ich od statku i Amerykanin nacisnął na wiosła. Kilkoma silnymi pociągnięciami skierował łódkę w stronę błotnistego brzegu. Wpłynęli do ujścia płytkiego potoku między pomostami pogrzebowymi, czarnego, oleistego kanału wijącego się między stoczniami. Amerykanin spojrzał ponuro na pustą trumnę, która pozbyła się swojego lokatora, splunął do niej na szczęście i odepchnął ją wiosłem. Potem zręcznie skierował łódkę za biały kadłub pozbawionego masztów jachtu, który stał przycumowany do stojącego na mieliźnie latarniowca. Ukryci pod łabędzim wygięciem rufy jachtu przybili do drewnianego pomostu.

Amerykanin zawiesił sobie mosiężne pierścienie na ręce, zebrał narzędzia i dał Jimowi znak, żeby wysiadał.

Poszli przez teren stoczni, między stosami stalowych płyt, zwojami łańcuchów i rdzewiejącego drutu, w stronę zdewastowanych kadłubów trzech węglowców. Jim podbiegł, starając się naśladować agresywny krok Amerykanina. Nareszcie spotkał kogoś, kto pomoże mu odnaleźć rodziców. Może Amerykanin i jego kolega ze sterówki też chcą się poddać?

Gdyby poszli we trójkę, Japończycy nie mogliby ich już ignorować.

Pod śrubą największego węglowca stała stara ciężarówka - Chevrolet. Przez brakującą płytę weszli do środka kadłuba. Amerykanin podsadził Jima na bambusową platformę biegnącą wzdłuż kilu. Po schodkach wspięli się na pokład, doszli do sterówki i znurkowali przez wąskie drzwi do metalowej kabiny za mostkiem.

Osłabiony z głodu Jim oparł się o framugę. W powietrzu unosił się znajomy zapach, przypominający mu sypialnię matki na Amherst Avenue: puder, woda kolońską, papierosy Craven A i przez chwilę był pewien, że ona sama wyjdzie z tej ciemnej kabiny niczym bożenarodzeniowa wróżka i powie mu, że wojna się skończyła.

11. Frank i Basie

Piecyk na węgiel drzewny płonął równo na środku kabiny, słodkawy dym wypływał

przez otwarty popielnik. Podłogę zawalały tłuste szmaty i części maszyn, mosiężne ramy bulajów i poręcze. Po obu stronach piecyka stały leżaki z napisem Imperial Airways na wyblakłym płótnie i łóżka polowe przykryte chińskimi kołdrami.

Amerykanin rzucił swoje narzędzia na stos metalowych części. Jego wielka głowa i ramiona prawie wypełniały kabinę, ale zaraz gwałtownym ruchem zwalił się na leżak.

Zerknął do rondelka na piecyku, a potem ponuro spojrzał na Jima.

- On mi działa na nerwy, Basie. Nie wiem, czy on jest bardziej głodny, czy nienormalny…

- Chodź, chłopcze. Z wyglądu sądząc powinieneś się położyć.

Spod kołdry wychylił się mniejszy, starszy człowiek i przywołał Jima ruchem białej dłoni z papierosem. Miał nijaką, pozbawioną wyrazu twarz, na której zostały zręcznie wymazane wszelkie ślady licznych doświadczeń życiowych i miękkie dłonie zajęte pudrowaniem jedna drugiej pod kołdrą. Jego wzrok zarejestrował każdy szczegół

zabłoconego ubrania Jima, tik przebiegający mu przez usta, zapadnięte policzki i chwiejne nogi.

Strzepnął puder z łóżka i policzył mosiężne elementy.

- I to wszystko, Frank? Niewiele, żeby się z tym wybrać na rynek. Ci handlarze z Hongkew żądają po dziesięć dolarów za worek ryżu.

- Basie! - Młody marynarz kopnął ciężkim butem stos metalu, bardziej zły na siebie niż na starszego kolegę. - Ten chłopak siedział na molo przez dwa dni! Czy chcesz sobie tu ściągnąć Japońców?

- Frank, Japońcy nas nie szukają. Ten kanał jest pełen cholery i dlatego tu przyszliśmy.

- To tak, jakbyś wywiesił transparent. Może chcesz, żeby nas zaczęli szukać? Czy o to ci chodzi? - Frank umoczył gałgan w puszce z płynem czyszczącym i zaczął energicznie ścierać brud pokrywający ramę bulaja. - Jak chcesz tak ostro pracować, to spróbuj, jak tam jest, z tym dzieciakiem, który się na ciebie gapi przez cały czas.

- Frank, chodzi o moje płuca, sam się zgodziłeś. - Basie wciągnął trochę dymu ze swojego Cravena A, żeby przynieść ulgę tym delikatnym organom. - Poza tym, chłopiec nawet cię nie zauważył. Miał w głowie coś zupełnie innego, chłopięce rzeczy, o których ty, Frank, zapomniałeś, ale które ja jeszcze pamiętam. - Zrobił koło siebie ciepłe miejsce dla Jima na łóżku. - Chodź tu, synu. Jak do ciebie mówiono przed wojną?

- Jamie…

Frank cisnął gałgan.

- Cały ten złom nie wystarczy na sampan do Czungkingu! Musielibyśmy tam rozebrać „Queen Mary”. - Obdarzył Jima ponurym spojrzeniem. - I nie starczy nam ryżu dla ciebie, chłopcze. Kim ty jesteś? Jamie…?

- Jim - poprawił Basie. - Nowe imię na nowe życie. Kiedy Jim usiadł obok niego, wyciągnął upudrowaną rękę i łagodnie nacisnął kciukiem lewy kącik ust Jima, przez który przeskakiwał głodowy tik. Jim siedział biernie, podczas gdy Basie odsłonił jego dziąsła i z zainteresowaniem przyjrzał się jego zębom.

- Oto dobrze utrzymane zęby. Ktoś nie żałował pieniędzy na tę słodką małą buzię.

Byłbyś zdziwiony, Frank, jak niektórzy ludzie zaniedbują zęby swoich dzieci. - Basie poklepał Jima po ramieniu sprawdzając granatową wełnę jego marynarki. Zdrapał błoto ze szkolnego herbu. - To mi wygląda na dobrą szkołę, Jim. Szkoła Katedralna.

Frank siedział ponury nad stosem ram od bulajów. Zachowywał się podejrzliwie w stosunku do Jima, jakby ten mały chłopiec mógł mu zabrać Basie’ego.

- Katedralna? - spytał. - Czy on jest kimś w rodzaju księdza?

- Szkoła Katedralna, Frank. - Basie przyglądał się Jimowi z coraz większym zainteresowaniem. - To szkoła dla taipanów2. Jim, ty pewnie znasz jakieś ważne osoby?

- Hm. - Jim miał tutaj pewne wątpliwości. Jego myśli zaprzątał całkowicie ryż pyrkoczący na piecyku, ale potem przypomniał sobie garden party w Ambasadzie Brytyjskiej.

- Byłem kiedyś przedstawiony pani Sun Jat-sen.

- Pani Sun? Byłeś… przedstawiony?

- Miałem wtedy trzy i pół roku. - Jim siedział nieruchomo, podczas gdy białe dłonie Basie’ego zwiedzały jego kieszenie. Zegarek ześlizgnął się z jego przegubu i znikł pod kołdrą w obłoku pudru i wody kolońskiej. Jednak nadskakujące zachowanie Basie’ego, przypominające zachowanie służących, którzy go kiedyś ubierali i rozbierali, działało dziwnie uspokajająco. Marynarz obmacywał każdą kosteczkę w jego ciele, jakby szukał czegoś cennego. Przez otwarty właz Jim widział wodnopłatowiec startujący z Bazy Lotniczej Marynarki. Japońska łódź patrolowa zamknęła kanał, trzymając się z daleka od prądów tworzących wielkie wiry przy barykadzie z frachtowców. Jim wrócił do rondelka i oszałamiającego zapachu przypalonego tłuszczu. Nagle przyszło mu do głowy, że ci dwaj

2 Chińska nazwa białych przemysłowców.

amerykańscy marynarze mogą go zjeść.

Basie zdjął pokrywkę z rondelka. Rozeszła się woń ryżu duszonego z rybami. Ze skórzanej torby pod łóżkiem Basie wydobył dwa blaszane talerze i łyżki. Wciąż paląc swojego Cravena A nałożył sobie i Jimowi ze zręcznością kelnera z hotelu Palace. Jim rzucił

się na gorącą rybę, a Basie przyglądał mu się z tą samą złośliwością, jak wcześniej japoński żołnierz.

Basie przykrył resztę ryżu.

- My zjemy później, Frank.

Frank polerował ramę bulaja nie odrywając oczu od rondelka.

- Basie, ja zawsze jem po tobie.

- Bo ja muszę myśleć za nas obu, Frank. Poza tym, musimy troszczyć się o naszego młodego przyjaciela. - Starł ziarno ryżu z brody Jima. - Powiedz mi, Jim, może poznałeś jakieś inne chińskie grube ryby? Na przykład Czang Kaj-szeka?…

- Nie… ale wiem, że to nie jest wcale chińskie nazwisko. - Od gorącego posiłku Jimowi kręciło się w głowie. Przypomniał sobie słowo, którego użyła jego matka i które od dawna chciał wtrącić w rozmowie z dorosłymi. - To jest zniekształcone „szanghajski Czech”.

- „Zniekształcone”…? - Basie wyprostował się na siedząco. Jak tylko skończył jeść, zaczął pudrować dłonie. - Interesujesz się słowami, Jim?

- Trochę. I brydżem kontraktowym. Napisałem o nim książkę.

Basie nie wyglądał na przekonanego.

- Słowa są ważniejsze, Jim. Odkładaj codziennie jedno nowe słowo. Nigdy nie wiesz, kiedy ci się przyda.

Jim skończył ryż i z satysfakcją oparł się o metalową ścianę. Nie pamiętał ani jednego posiłku sprzed wojny i tych wojennych. Zły był na siebie na myśl o wszystkich potrawach, których kiedyś nie chciał jeść, i o skomplikowanych zabiegach, jakie Vera i jego matka podejmowały, żeby skłonić go do skończenia puddingu. Zauważył, że Frank przygląda się kilku ziarenkom, które pozostawił na łyżce, i czym prędzej oblizał ją do czysta. Jim zerknął

do rondelka i ucieszył się, że jest tam jeszcze dość ryżu dla Franka. Był już teraz pewien, że ci dwaj marynarze go nie zjedzą, ale jego obawy nie były nieuzasadnione - w Country Clubie krążyły słuchy, że brytyjscy marynarze storpedowani na Atlantyku ratowali się kanibalizmem.

Basie nałożył sobie jeszcze jedną małą łyżkę ryżu. Nie jadł tej porcji, tylko bawił się talerzem pod płonącym spojrzeniem Franka. Jim zorientował się już, że Basie lubi okazywać swoją władzę nad młodym marynarzem i wykorzystuje Jima, żeby tamtego wprawić w niepokój. Całe wychowanie Jima miało go chronić przed spotkaniem z ludźmi takimi jak Basie, ale wojna wszystko zmieniła.

- A co z twoim tatusiem, Jim? - dopytywał się Basie. - Dlaczego nie jesteś w domu z mamusią? Czy oni są tu, w Szanghaju?

- Tak… - Jim zawahał się. Doświadczenie ostatnich kilku tygodni mówiło mu, żeby nie wierzyć nikomu, z wyjątkiem może Japończyków. - Są w Szanghaju, ale na pokładzie „Idzumo”.

- Na „Idzumo”? - Frank zerwał się z leżaka. Wyciągnął menażkę ze swojego chlebaka i sięgnął gwałtownie do rondelka z ryżem. Z pełnymi ustami celował łyżką w Jima.

- Mały, kim ty właściwie jesteś?

- Nie na „Idzumo”, Jim. - Białymi rękami Basie wybrał kawałek węgla drzewnego z worka pod łóżkiem. - „Idzumo” płynie do Fuczou i do Manili. Jim cię nabiera, Frank.

- A ja myślę, że oni są na „Idzumo”. - Jim postanowił rozwiać resztki wątpliwości w umyśle Basie’ego. - Mój ojciec często bywa w Manili.

- Ale nie na japońskim krążowniku, Jim.

- Basie…!

- Frank…! - Basie naśladował głos młodego marynarza. - Pewnego dnia nauczysz się mi wierzyć. Jestem pewien, że rodzice Jima wynieśli się z całą resztą Brytyjczyków i teraz Jim ich szuka. Co, Jim?

Jim kiwnął głową wyjmując z kieszeni marynarki ostatnią likworową czekoladkę.

Odwinął ze srebrnej folii małą czekoladową buteleczkę i nadgryzł ją. Potem, przypomniawszy sobie, co Vera wbijała mu do głowy na temat grzeczności, wręczył połowę czekoladki Basie’emu.

- Curacao… Cóż, nasze życie nabrało rumieńców, odkąd ty tu przybyłeś, Jim.

Wszystkie te nowe słowa, a teraz ta wytworna czekoladka, zaczynamy żyć jak w hotelu Palace. - Wgryzając się ostrymi zębami w czekoladkę Basie przypominał białego szczura drażniącego się z myszą. - Powiadasz więc, że mieszkałeś w domu sam. W Koncesji Francuskiej?

- Na Amherst Avenue.

- Frank, zanim wyjedziemy z Szanghaju, musimy się tam wybrać. Jest tam chyba masa pustych domów, co, Jim?

Jim przymknął oczy. Był bardzo zmęczony, ale nie chciało mu się spać, myślał o ryżu, który przed chwilą zjadł, smakował na nowo każde przesiąknięte rybą ziarenko. Basie mówił, jego podstępny głos krążył w powietrzu wypełnionym zapachem wody kolońskiej i dymem z papierosów Craven A. Jim pomyślał o matce palącej w gabinecie na Amherst Avenue. Teraz, kiedy spotkał tych dwóch amerykańskich marynarzy, wiedział, że znów ją zobaczy. Zostanie z Basie’m i Frankiem; będą mogli razem chodzić na zatopione frachtowce i prędzej czy później japońska łódź patrolowa ich zauważy.

Jim ocknął się ze zduszonym krzykiem poczuwszy na twarzy gorący, pachnący rybą oddech. Przygniatało go wielkie ciało Franka, jego ciężkie ramiona opierały się na udach Jima, dłonie obmacywały kieszenie marynarki. Jim odepchnął go i Frank spokojnie wrócił na swój leżak, gdzie zajął się czyszczeniem ram od bulajów.

Byli w kabinie sami. Jim słyszał Basie’ego na bambusowym rusztowaniu gdzieś w dole. Trzasnęły drzwi ciężarówki, stary silnik zaczął charczeć, potem gwałtownie zgasł.

Rozległ się daleki ryk syreny „Idzumo”. Spojrzawszy znacząco na Jima Frank polerował

pociemniały mosiądz.

- Wiesz, mały, że masz talent działania ludziom na nerwy? Dlaczego Japońcy cię dotąd nie zgarnęli? Musisz być szybki w nogach.

- Próbowałem się poddać - wyjaśnił Jim - ale to nie jest łatwe. Czy ty i Basie też chcecie się poddać?

- Wprost przeciwnie… chociaż diabli wiedzą, jak to jest z nim. Próbuję przekonać Basie’ego do kupna sampanu, żebyśmy mogli popłynąć w górę rzeki do Czungkingu. Ale Basie stale zmienia plany. Teraz, kiedy są tu Japończycy, chce zostać w Szanghaju. Uważa, że możemy zarobić kupę forsy, jak dobierzemy się do obozów.

- Czy sprzedajecie dużo tych ram od bulajów?

Frank przyjrzał się Jimowi, nadal nie bardzo wiedząc, co sądzić o tym małym chłopcu.

- Nie sprzedaliśmy jeszcze ani jednej. To takie hobby Basie’ego, jak narkotyk, musi wiedzieć, że ktoś wykonuje jego polecenia. Gdzieś tu w stoczni ma schowany woreczek złotych zębów, które sprzedaje w Hongkew. - Z chytrym uśmiechem dotknął brudnymi cęgami szczęki Jima. - Całe szczęście, że nie masz złotych zębów, bo inaczej… - zrobił

gwałtowny ruch ręką.

Jim poderwał się, przypomniawszy sobie, jak Basie zaglądał mu do ust. Odgłos silnika ciężarówki wibrował w metalowej kabinie. Jim lękał się tych dwóch marynarzy, którym jakimś cudem udało się ujść z japońskiej sieci wokół Szanghaju, i uświadomił sobie, że może od nich oczekiwać najgorszego, podobnie jak od wszystkich w tym mieście. Pomyślał o schowanym woreczku Basie’ego ze złotymi zębami. Strumienie i kanały Nantao były pełne trupów, a usta tych trupów były pełne zębów. Każdy Chińczyk chciał mieć przynajmniej jeden złoty ząb ze względów prestiżowych i teraz, w czasie wojny, ich krewni mogą być zbyt zmęczeni, żeby im wyrwać te zęby przed pogrzebem. Jim wyobraził sobie dwóch amerykańskich marynarzy z obcęgami, przeszukujących w nocy bagna, Franka wiosłującego w małej łódce wzdłuż czarnych potoków, Basie’ego na dziobie z latarnią, jak przyciąga przepływające trupy i zagląda im do ust…

12. Muzyka taneczna

Ten przerażający obraz zdominował trzy dni, które Jim miał spędzić w towarzystwie amerykańskich marynarzy. W nocy Basie i Frank spali razem pod jedną kołdrą, a on leżał

bezsennie na stosie worków z ryżem obok piecyka. Jego żar odbity w ramach bulajów i mosiężnych poręczach błyskał jak złote zęby. Budząc się rano Jim sprawdzał swoją szczękę, żeby się upewnić, że Frank nie wyrwał mu któregoś z zębów trzonowych przez zwykłą złośliwość.

W ciągu dnia Jim siedział na pomoście pogrzebowym „na oku”, a Frank wiosłował do zatopionych frachtowców. Kiedy Jim zaczynał się trząść z zimna, wracał do kabiny i wchodził pod kołdrę, podczas gdy Basie siedząc w leżaku z nadrukiem Imperium Airways robił figurki ze starych wyciorów do fajki. Basie był stewardem kabinowym linii Cathay -

American i raczył Jima tą samą paplaniną i salonowymi sztuczkami, którymi zabawiał dzieci pasażerów. Pilnował też, żeby Jim zjadł poranny i wieczorny posiłek, zasypując go przy tym pytaniami o matkę i ojca. Basie w znacznym stopniu wzorował się na stale pudrujących się w upale i palących papierosy pasażerkach, którym usługiwał.

Każdego popołudnia wyruszali we dwóch ciężarówką na objazd chińskich targowisk w Hongkew. Tutaj Basie wykłócał się o worek ryżu i kilka kawałków ryby w zamian za francuskie papierosy ze składu pod łóżkiem. Czasami kazał Frankowi przyprowadzić do straganu Jima, a wtedy chiński handlarz sceptycznie przyglądał się Jimowi i potrząsał głową.

Wkrótce stało się dla Jima jasne, że Basie usiłuje go sprzedać. Zbyt osłabiony, żeby się opierać, siedział w kabinie ciężarówki między dwoma Amerykanami, jak jedna z tych kur, które Chinki kładły obok siebie w tramwaju. Przez większość czasu czuł się chory, ale jego potencjalna wartość zapewniała mu przynajmniej posiłki z gotowanej ryby. W końcu chińscy handlarze zorientują się, że można zarobić parę jenów wydając ich Japończykom.

Tymczasem Jim unikał ciężkich dłoni Franka, przetrząsał pamięć w poszukiwaniu niecodziennych słów, które Basie tak lubił, i karmił stewarda kabinowego opowieściami o olśniewających domach na Amherst Avenue. Jim zmyślał nieprawdopodobne historyjki o luksusach, w jakich rzekomo mieli się pławić jego rodzice. Basie’ego te relacje z życia wyższych sfer Szanghaju nigdy nie przestawały fascynować.

- Opowiedz mi o przyjęciach nad basenem - zażądał Basie, kiedy czekali, aż Frank zapuści motor przed ich ostatnim objazdem rynków w Hongkew. - Przypuszczam, że musiało tam być… bardzo wesoło.

- Oczywiście, że było wesoło - Jim przypomniał sobie godziny, które spędził samotnie usiłując wyłowić półkoronówkę połyskującą na dnie basenu, jak jeden ze złotych zębów Basie’ego. - Mieli tam czekoladki likworowe, biały fortepian, whisky i wodę sodową. I magików.

- Jakich magików, Jim?

- Myślę, że to byli magicy…

- Jesteś zmęczony, Jim. - Kiedy wsiedli do kabiny, Basie położył Jimowi rękę na ramieniu. - Za dużo ostatnio myślałeś, Jim, tyle nowych słów.

- Wykorzystałem już wszystkie nowe słowa, Basie. Czy wojna szybko się skończy?

- Nie martw się, Jim. Daję Japończykom najwyżej trzy miesiące.

- Tak szybko?

- Może trochę dłużej. Trzeba czasu, żeby skończyć wojnę, ludzie muszą zatroszczyć się o swoje inwestycje. Tak jak Frank i ja o tę ciężarówkę.

Jimowi nigdy nie przyszłoby do głowy, że komuś może zależeć na przedłużeniu wojny, i w drodze do Hongkew zastanawiał się nad tą dziwaczną logiką. Tłukli się polną drogą za stoczniami, przez bezludną strefę pustych magazynów, wysypisk śmieci i kopców pogrzebowych. Nad kanałami gnieździli się żebracy w budach skleconych z opon samochodowych i skrzynek. Jakaś staruszka przykucnięta nad cuchnącą wodą myła drewniany sedes. Patrząc na tych nędzarzy z bezpiecznego miejsca w ciężarówce Jim czuł dla nich litość, choć zaledwie kilka dni temu sam znajdował się w jeszcze gorszej sytuacji niż oni.

Nastąpiło dziwne rozdwojenie rzeczywistości, jakby wszystko, co mu się przydarzyło od wybuchu wojny, działo się w lustrze. To jego lustrzane odbicie było osłabione i głodne i przez cały czas myślało tylko o jedzeniu. On przestał się już litować nad tym swoim drugim ja. Jim domyślał się, że w ten sposób udawało się przetrwać Chińczykom. Ale pewnego dnia Chińczycy mogą wyjść z lustra.

Kiedy przejeżdżali przez rzeczkę Nantao do Koncesji Francuskiej, zobaczyli pierwszy patrol japoński, strzegący północnego krańca stalowego mostu. Ale Basie i Frank nie zdradzali lęku przed uzbrojonymi żołnierzami - na Amerykanach, jak Jim zauważył, w ogóle niełatwo było zrobić wrażenie. Frank nawet zatrąbił na Japończyka, który wyszedł na jezdnię.

Jim schował się pod tablicę rozdzielczą spodziewając się, że zostaną zastrzeleni, ale Japończyk z butną miną dał im znak, żeby przejeżdżali, uznawszy widocznie Franka i Basie’ego za Białych Rosjan.

Przez następną godzinę objeżdżali targowiska Hongkew, wśród setek ujadających psów w bambusowych klatkach, nie tylko chińskich rzeźnych kundli, lecz także spanieli, jamników, rudych seterów i airedali wypuszczonych na głodne ulice Szanghaju przez ich europejskich właścicieli. Wielokrotnie zatrzymywali się, żeby wysadzić Basie’ego, który podchodził do chińskich straganiarzy i rozmawiał z nimi płynną południową chińszczyzną.

Ale ani ramy bulajów, ani złote zęby nie przechodziły z ręki do ręki.

- Frank, co Basie chce kupić?

- Wygląda na to, że raczej chce coś sprzedać.

- Dlaczego Basie nie może mnie sprzedać?

- Nikt cię nie chce. - Frank podrzucił zrabowaną Jimowi półkoronówkę i zatrzasnął ją w swojej ciężkiej dłoni. - Nie jesteś nic wart. Jak ci się zdaje, za ile można cię sprzedać?

- Nie jestem nic wart, Frank?

- Sama skóra i kości. Wkrótce zaczniesz cały czas chorować.

- Co by ze mną zrobili, gdyby mnie kupili? Nie mogą mnie zjeść, bo jestem skóra i kości.

Ale Frank nie chciał odpowiedzieć. Basie wsiadł do kabiny potrząsając głową. Przez most na potoku Soochow przekroczyli granicę między Hongkew a Dzielnicą Międzynarodową. Przejechali jej głównymi ulicami gubiąc się w tłoku na Avenue Foch, jadąc za powolnymi, brzęczącymi tramwajami, wśród zwartej fali riksz pieszych i rowerowych.

Jim usiłował skierować Franka i Basie’ego w stronę willowych przedmieść w zachodniej części miasta, opowiadając im o pięknych domach pełnych stołów bilardowych, whisky i likworowych czekoladek, ale domyślał się, że dwaj marynarze czekają na zapadnięcie zmroku. Zaraz po szóstej fasady bloków w Koncesji Francuskiej okrył mrok.

Frank i Basie zamknęli swoje okna. Ciężarówka skręciła z Bubbling Well Road w nie oświetlone chińskie dzielnice północnego Szanghaju.

- Frank, jedziesz w złą stronę - usiłował interweniować Jim, ale Basie zasłonił mu usta upudrowaną dłonią.

- Spokojnie, Jim. Milczenie dobrze ci zrobi.

Jim oparł kiwającą się głowę na ramieniu Basie’ego. Rozpoczęli chaotyczną jazdę wąskimi uliczkami. Setki chińskich twarzy zaglądały im do okien, kiedy przeciskali się między rikszami i wozami ciągnionymi przez woły. Jim znów był głodny, a ciągłe podskoki ciężarówki na nie używanych torach tramwajowych przyprawiały go o zawrót głowy. Chciał

już znaleźć się w Nantao, przy piecyku na węgiel drzewny z garnkiem ryżu.

W godzinę później Jim obudził się i stwierdził, że dotarli na zachodnie przedmieścia Szanghaju. Ostatnie promienie słońca dotykały dachów na Columbia Road. Kiedy mijali zaparkowane Ople i Buicki w dzielnicy niemieckiej, Basie wskazywał niezamieszkane domy.

Jim się ożywił i chuchnął w dłonie, żeby je rozgrzać. Objechali bez celu miasto i Jim uświadomił sobie, że skusił tych chytrych mężczyzn swoją paplaniną o życiu bogaczy. Jak przewodnik grupy łatwowiernych turystów, zaczął informować o domach, w których koczował podczas ubiegłych dwóch miesięcy.

- W tym jest whisky i dżin, Basie. W tym jest whisky, dżin i biały fortepian, nie, tylko whisky.

- Daj spokój z alkoholem. Nie mamy zamiaru otwierać z Frankiem baru. Byłeś w chórze kościelnym? Postawimy cię na tym białym fortepianie i zaśpiewasz „Yankee Doodle Dandy”.

- W tym jest kino - kontynuował Jim. - A w tym jest pełno zębów.

- Jakich zębów, Jim?

- Właściciel był dentystą. Może są tu też złote zęby?

Skręcili w Amherst Avenue i jechali między opuszczonymi domami. Dopływ elektryczności do ulicy był nadal odcięty i domy w zaniedbanych ogrodach wydawały się tym wczesnym wieczorem jeszcze bardziej ponure, niż tkwiące na mieliźnie zatopione frachtowce. Jednak Basie spoglądał na nie z wyraźnym szacunkiem, jakby długoletnia praca stewarda kabinowego na linii Cathay - American przekonała go o prawdziwej wartości tych wyrzuconych na brzeg wraków. Był wyraźnie zadowolony z towarzystwa Jima.

- Miałeś rację, Jim, że się tu urodziłeś. Szanuję chłopca, który potrafi docenić dobry dom. Każdy potrafi wybrać sobie rodziców, ale nie każdy potrafi patrzeć w przyszłość…

- Basie… - przerwał te rozważania Frank. Zatrzymali się pod drzwiami, o jakieś dwieście jardów od podjazdu do domu Jima.

- Dobrze, Frank. - Basie otworzył drzwiczki i wyszedł na jezdnię. Nie było widać japońskich patroli i chińscy strażnicy też wycofali się na wieczór za mury. Basie wskazał

wąską dróżkę biegnącą między dawno niestrzyżonymi ligustrowymi żywopłotami do jednego domów.

- Jim, czas rozprostować nogi. Przejdź się tam i zobacz, czy ktoś nie gra na tym białym fortepianie.

Jim słuchał cichego, ale pełnego napięcia warkotu motoru ciężarówki. Frank siedział w swobodnej pozie, jednak jego wielka stopa była uniesiona nad pedałem gazu. Blada twarz Basie’ego wisiała pod drzwiami jak latarnia.

Jim zrozumiał, że postanowili go tu zostawić. Nie udało im się sprzedać go chińskim handlarzom i teraz porzucą go na ulicach szanghajskiej nocy.

- Basie, ja… - Frank położył chłopcu rękę na ramieniu, szykując się do wypchnięcia go z kabiny. - Czy moglibyśmy pójść do mojego domu? Jest jeszcze bardziej zbytkowny niż ten.

- Zbytkowny? - Basie smakował to słowo w szarości zmroku. Rozejrzał się po stojących wokół domach, dachach w stylu Tudorów, białych nowoczesnych elewacjach, kopiach zameczków i hacjendach krytych zieloną dachówką. Potem wsiadł do ciężarówki i przytrzymał drzwiczki nie zatrzaskując ich.

- Dobrze, Frank. Obejrzymy dom Jima.

Podjechali kawałek pod drzewami i skręcili na nie strzeżony podjazd. Kiedy się zbliżyli do pogrążonego w ciszy domu, Jim zauważył, że Basie jest rozczarowany. Uchylił

drzwiczki, gotów złapać Jima i wypchnąć go na schody jego własnego domu.

Jim chwycił się tablicy rozdzielczej i w tym momencie na ganek wyszły dwie postacie.

Miały na sobie białe szlafroki z szerokimi rękawami spływającymi z ich ramion. Jim był

pewien, że to jego matka wróciła i wita jakiegoś swojego gościa.

- Basie, to Japończycy…

Jim usłyszał okrzyk Franka i zrozumiał, że te dwie postacie to japońscy żołnierze po służbie w przydziałowych kimonach. Żołnierze też ich zobaczyli i krzyczeli coś w głąb domu.

Z oświetlonego naftową lampą holu wyłonił się umundurowany sierżant. Stanął na najwyższym stopniu z kaburą Mausera na grubym udzie. Frank usiłował zawrócić ciężarówkę, żołnierze w kimonach wskoczyli na stopnie i walili pięściami w szyby. Jeszcze dwóch żołnierzy zbiegło po stopniach ganku z bambusowymi kijami.

Motor zgasł i Jim poczuł, że wyciągają go z kabiny i rzucają na ziemię. Więcej Japończyków w kimonach wysypało się z domu, jak grupa rozwścieczonych kobiet prosto z kąpieli. Jim siedział na ostrym żwirze między lśniącymi butami japońskiego sierżanta, którego gniewne uda ocierały się o kaburę. Żołnierze osaczyli Franka w kabinie ciężarówki.

Wierzgał nogami, a oni dźgali go bambusowymi kijami w okrwawioną już twarz i piersi.

Dwaj żołnierze przyglądali się temu ze stopni domu, bijąc na zmianę Basie’ego, który klęczał

u ich stóp.

Jim był zadowolony, że widzi Japończyków. Przez otwarte drzwi, między odgłosami ciosów i krzykami Franka, słyszał zgrzytliwe dźwięki japońskiej orkiestry tanecznej z piknikowego gramofonu jego matki.

13. Kino letnie

Z ramionami ogrzanymi wiosennym słońcem, Jim siedział wygodnie w pierwszym rzędzie letniego kina. Uśmiechając się do siebie patrzył na odległy o dwadzieścia stóp pusty ekran. Od godziny po białym płótnie wędrował rozmazany cień hotelu Park. Po długiej podróży po magazynach i blokach mieszkalnych Chapei cień neonowego znaku na hotelu dotarł wreszcie na ekran. Olbrzymie litery, każda dwukrotnie większa od japońskiego wartownika na scenie, przesuwały się szybko z lewa na prawo, włączając sylwetkę szczupłego żołnierza i jego karabin w efektowny film słoneczny.

Zachwycony widowiskiem, Jim śmiał się znad swoich brudnych kolan, siedząc z nogami na żebrowanej tekowej ławce. Popołudniowa diorama odgrywana przez słońce we współpracy z hotelem Park stanowiła główną rozrywkę Jima podczas tych trzech tygodni, które spędził w kinie letnim. Przed wybuchem wojny wyświetlano tutaj dla chińskich prządek i dokerów filmy rysunkowe i przygodowe seriale produkcji szanghajskiego przemysłu filmowego. Jimowi często przychodziło do głowy, że na tym właśnie ekranie mógł się pojawiać Jang, szofer ich rodziny. Jim przeprowadził już pełny rekonesans ośrodka odosobnienia i w nie używanym biurze nad kabiną projekcyjną znalazł szpule zakurzonych filmów. Może japoński kapral z korpusu łączności, który usiłował rozmontować projektor, pokazałby jakiś film z Jangiem?

Chichoty Jima ściągnęły na niego niezadowolone spojrzenie żołnierza ze sceny.

Wyraźnie nie dowierzał Jimowi, który starał się schodzić mu z drogi. Osłaniając oczy, żołnierz omiótł wzrokiem drewniane ławki, gdzie kilkoro internowanych wygrzewało się w popołudniowym słońcu. Trzy rzędy za Jimem siedział siwy mąż umierającej misjonarki, która leżała na swojej macie w betonowej sali pod widownią. Nie ruszyła się ani razu z dawnego magazynu od dnia swojego tu przybycia, ale pan Partridge opiekował się nią cierpliwie, przynosząc jej wodę z kranu w latrynie i karmiąc ją rzadkim ryżowym kleikiem, który dwie Eurazjatki gotowały raz dziennie na placu za kasą.

Jim martwił się o starego Anglika z plackami łysiny i trupią skórą. Chwilami zdawał

się mieć trudności z poznaniem swojej żony. Jim pomógł mu zrobić parawan wokół pani Partridge, która nigdy się nie odzywała i nieprzyjemnie pachniała. Wykorzystali w tym celu angielski płaszcz pana Partridge’a i pożółkłą koszulę nocną jego żony, zawieszając je na przewodzie elektrycznym, który Jim wyciągnął ze ściany. Kiedy Jim się nudził, schodził na dół do pomieszczenia kobiet i wypędzał stamtąd dzieci Eurazjatek, które się tam przychodziły bawić.

W ośrodku odosobnienia, dokąd Jima posłano po tygodniowym pobycie w Szanghajskim Więzieniu Centralnym, przebywało około trzydziestu osób. W porównaniu z wilgotną celą, którą dzielił z setką eurazjatyckich i brytyjskich więźniów, kino letnie wydawało się wakacyjną plażą w Tsingtao. Od czasu ich ujęcia przez Japończyków Jim nie widział Basie’ego i był zadowolony, że się uwolnił od stewarda kabinowego. Nikt z więźniów w Więzieniu Centralnym, a byli to przeważnie kontraktowi brygadziści i marynarze chińskich przybrzeżnych statków handlowych, nie słyszał o rodzicach Jima, ale przeniesienie do ośrodka odosobnienia stanowiło krok w ich stronę. Wkrótce po aresztowaniu Jim zachorował

na bolesną febrę i wymiotował krwią. Uważał, że wysłano go do ośrodka odosobnienia, żeby tam wyzdrowiał. Poza kilkoma starymi angielskimi małżeństwami byli tam starszy Holender z dorosłą córką i cicha Belgijka, której ranny mąż spał obok Jima w męskim pomieszczeniu.

Resztę stanowiły eurazjatyckie kobiety pozostawione w Szanghaju przez mężów -

Brytyjczyków służących w wojsku.

Nie było to zbyt interesujące towarzystwo - albo bardzo starzy, albo chorzy na malarię lub dyzenterię, a z eurazjatyckich dzieci mało które mówiło po angielsku. Jim spędzał więc większość czasu na widowni, snując się wśród drewnianych ławek. Mimo bólów głowy usiłował bezskutecznie zaprzyjaźnić się z japońskimi żołnierzami. A każdego popołudnia oglądał film cieni szanghajskich dachów.

Jim patrzył, jak litery hotelowego neonu rozmazują się i znikają. Mimo ciągłego głodu, w ośrodku odosobnienia był szczęśliwy. Po kilkumiesięcznej włóczędze po ulicach Szanghaju wreszcie udało mu się poddać siłom japońskim. Jim zastanawiał się głęboko nad kwestią poddania się, które wymagało odwagi, a nawet pewnej chytrości. Jak się to udawało całym armiom?

Zdawał sobie sprawę, że Japończycy ujęli go tylko dlatego, że był razem z Basie’m i Frankiem. Odczuwał strach na wspomnienie żołnierzy w kimonach atakujących Franka kijami, ale za to miał wkrótce znów zobaczyć rodziców. Więźniowie w ośrodku odosobnienia stale się zmieniali. Poprzedniego dnia zmarło dwoje Brytyjczyków, kobieta cała w bandażach, której Jimowi nie pozwalano oglądać, i stary człowiek chory na malarię, emerytowany inspektor szanghajskiej policji.

Gdyby tylko zdołał się dowiedzieć, do którego z kilkunastu obozów w okolicach Szanghaju wysłano jego matkę i ojca. Jim wstał i spróbował porozmawiać z panem Partridge’em, ale stary misjonarz zabłąkał się gdzieś we własnej głowie. Poszedł więc do dwóch Eurazjatek siedzących o kilka rzędów dalej, ale one jak zwykle potrząsnęły głowami i odpędziły go gwałtownymi gestami.

- Wstręciuch…!

- Brudas…!

- Wynoś się!

Stale pokrzykiwały na Jima i starały się trzymać swoje dzieci z dala od niego. Czasami przedrzeźniały jego bredzący w gorączce głos. Jim uśmiechnął się do nich i wrócił na swoje miejsce. Czuł się zmęczony, jak to mu się często zdarzało, i miał ochotę zejść do magazynu i przespać się z godzinę na swoim posłaniu, ale po południu wydawano gotowany ryż, a poprzedniego dnia, kiedy miał atak gorączki, posiłek go ominął. Dziwiło go, że ci starzy i chorzy ludzie potrafili wstać na czas posiłku. Jednak nikt nie pomyślał, żeby zbudzić Jima, i w miedzianym kotle nie zostało dla niego nic. Kiedy zaprotestował, dostał w ucho od koreańskiego żołnierza. Jim był już pewien, że eurazjatyckie kobiety, pilnujące worków ryżu w kasie biletowej, dawały mu mniej, niż się należało. Nie dowierzał im wszystkim, a także ich dziwnym dzieciom, które miały wygląd prawie angielski, a mówiły wyłącznie po chińsku.

Jim miał mocne postanowienie wyegzekwowania swojej porcji ryżu. Wiedział, że jest chudszy niż przed wojną, i bał się, że rodzice mogą go nie poznać. W czasie wydawania posiłku, kiedy oglądał się w potrzaskanych szybach kasy, sam z trudem rozpoznawał długą twarz z głęboko wpadniętymi oczami i kościstym czołem. Jim unikał luster - Eurazjatki stale obserwowały go w swoich puderniczkach.

Postanowiwszy pomyśleć o czymś pożytecznym, Jim położył się na wznak na tekowej ławce i obserwował przelatujący nad rzeką wodnopłatowiec Kawanishi. Buczenie jego motorów było pocieszające i przypomniało mu marzenia o lataniu. Kiedy bywał głodny albo tęsknił za rodzicami, często marzył o samolotach. Podczas jednego z ataków gorączki widział

nawet amerykańskie bombowce przelatujące nad ośrodkiem odosobnienia.

Na placyku przy kiosku z biletami rozległ się gwizdek. To sierżant, któremu podlegał

ośrodek, urządzał kolejny apel. Jim zauważył, że nie potrafił on zapamiętać nazwisk więźniów na dłużej niż pół godziny. Jim wziął za rękę pana Partridge’a i razem poszli za dwiema Eurazjatkami. Przed wejściem do kina, otoczonego wysokim ceglanym murem, który miał zasłaniać filmy przed Chińczykami z pobliskich bloków, zatrzymała się wojskowa ciężarówka. W przerwach między gwizdkami sierżanta Jim słyszał płacz brytyjskiego dziecka.

Przybyła nowa grupa więźniów. Oznaczało to, że inni zostaną zabrani. Jim był pewien, że zaraz wyruszy w drogę, najpewniej do nowego obozu w Hungjao albo Lunghua. W

magazynie on i starzy mężczyźni, którzy mogli utrzymać się na nogach, stali przy swoich matach z menażkami w rękach. Jim słuchał, jak nowo przybyłych spędzają z ciężarówek.

Niestety, było tam kilkoro małych dzieci, które swoim ciągłym płaczem będą tylko odwracać uwagę Japończyków od poważnych zadań, takich jak ustalenie, dokąd wysłać Jima.

W drzwiach stanął sierżant w asyście dwóch uzbrojonych żołnierzy. Wszyscy trzej mieli na twarzach maski z gazy - od leżącego na podłodze młodego Belga rozchodził się fetor - ale oczy sierżanta obiegły wszystkich po kolei i przeliczyły dokładnie menażki. Dzienna porcja ryżu albo batatów była przydzielana na menażki, a nie na stojących za nimi ludzi.

Często, kiedy pan Partridge był zmęczony karmieniem żony, Jim pobierał dla niego porcję.

Któregoś razu stwierdził, że nie zdając sobie z tego sprawy zaczął jeść wodnistą papkę.

Zawstydził się i spojrzał na swoje występne ręce. Nierzadko części jego umysłu i ciała działały oddzielnie od reszty.

Maskując tik w policzku Jim uśmiechnął się promiennie do japońskiego sierżanta, starając się wyglądać silnie i zdrowo. Tylko zdrowsi ludzie opuszczali ośrodek odosobnienia.

Jednak sierżant jak zwykle sprawiał wrażenie przygnębionego dziarskim spojrzeniem Jima.

Odstąpił na bok i nowo przybyli zaczęli wchodzić do magazynu. Dwaj chińscy posługacze wnieśli nosze z nieprzytomną Angielką w poplamionej bawełnianej sukience; wilgotne włosy wchodziły jej do ust. Jej dwaj synowie, chłopcy w wieku Jima, trzymali się noszy z obu stron.

Przekuśtykały trzy starsze kobiety, poruszające się niepewnie w tym zaduchu i półmroku. Za nimi kroczył wysoki żołnierz w niezgrabnych buciorach i brytyjskich wojskowych szortach.

Był bez koszuli i jego sterczące żebra wyglądały jak klatka na ptaki, w której Jim niemal widział trzepoczące serce.

- Bardzo dobrze, chłopcze… - Posłał Jimowi wymuszony uśmiech i poklepał go po głowie. Potem szybko usiadł pod ścianą z twarzą zwróconą do wilgotnego betonu. Drugi zespół posługaczy postawił swoje nosze obok niego. Z kołyski uplecionej ze słomianych powróseł wyjęli niskiego starszego mężczyznę w zakrwawionej marynarskiej kurtce. Do ran na jego spuchniętych rękach i twarzy przylgnęły japońskie bandaże z papieru ryżowego.

Patrząc na tę wycieńczoną postać Jim zasłonił przedramieniem usta, żeby uchronić się przed nieprzyjemnym zapachem. Część Eurazjatek wraz z dziećmi zbierała się do odjazdu.

Patrząc na chorych i umierających w tym magazynie, na posługaczy i japońskich żołnierzy w chirurgicznych maskach Jim po raz pierwszy zaczynał pojmować prawdziwy cel ośrodka odosobnienia.

Pan Partridge i inni starzy ludzie stali przy swoich matach i potrząsając menażkami w stronę strażników domagali się wieczornego posiłku. Ranny marynarz przywoływał Jima ruchami zabandażowanych rąk i uderzał o podłogę swoją pustą menażką w tym samym rytmie, co umierający żebrak przy bramie na Amherst Avenue. Nawet wychudzony żołnierz znalazł gdzieś pokrywkę od menażki. Z twarzą przyciśniętą do ściany uderzał pokrywką o betonową podłogę.

Jim też zaczął grzechotać menażką obserwując twarze Japończyków za białymi maskami. W chwili, kiedy miał zwątpić w to, że kiedykolwiek odnajdzie rodziców, poczuł

przypływ nadziei. Ukląkł na podłodze i wyjął menażkę z rąk rannego marynarza; poczuwszy słaby zapach wody kolońskiej pewien był teraz, że we dwójkę będą mogli opuścić ośrodek odosobnienia i znaleźć bezpieczne schronienie w obozie.

- Basie! - zawołał. - Wszystko w porządku!

14. Amerykański samolot

- Niedługo wojna się skończy, Basie. Widziałem amerykańskie bombowce, Curtissy i Boeingi…

- Boeingi? Jim, ty masz…

- Nie mów nic, Basie. Będę teraz dla ciebie pracował, tak jak Frank.

Jim kucnął przy marynarzu usiłując sobie przypomnieć chińskie niańki z wczesnego dzieciństwa. Nigdy w życiu nikim się nie opiekował, jeżeli nie liczyć angorskiego królika, który zmarł tragicznie po kilku dniach. Przechylił manierkę i spróbował wlać Basie’emu do ust trochę wody, potem maczał palce w mętnej cieczy i dawał je Basie’emu do ssania.

Przez trzy tygodnie Jim poświęcał się pielęgnowaniu stewarda kabinowego, przynosił

mu gotowany ryż z batatami, biegał po wodę z kranu na korytarzu, godzinami wachlował

Basie’ego, który leżał na swoim posłaniu pod wysoko umieszczonym oknem. Powiew świeżego powietrza działał orzeźwiająco i wkrótce marynarz zrywał kolejno papierowe bandaże trzepoczące na jego twarzy i przegubach. Przy pomocy Jima odsunął swoją matę dalej od angielskiego żołnierza umierającego pod ścianą. Po tygodniu odzyskał siły o tyle, że zaczął śledzić ruchy japońskich strażników i gotującej dla więźniów Eurazjatki.

Myjąc menażkę Basie’ego Jim zastanawiał się, czy marynarz rzeczywiście go poznał.

Czy wiedział, że Jimowi udało się go nabrać? Może poskarżyć na Jima innym więźniom, tyle, że oni niewiele mogą zrobić. Zadowolony, że w końcu znalazł sojusznika w walce z Eurazjatkami, Jim oparł głowę na kolanach.

Ocknął się, kiedy Basie trącił go menażkami.

- Czas na żarcie, Jim. Stawaj do kolejki. - Kiedy podniósł głowę, mając nadzieję, że nie mówił przez sen, Basie starł mu trochę brudu z policzka. Wytrawne oko stewarda oceniło każdy szczegół żałosnego stanu Jima. - Staraj się być użyteczny dla pani Blackburn, Jim.

Pozabiegaj trochę o jej względy. Kobieta zawsze potrzebuje pomocy przy ogniu.

W jakiś sposób, po drodze do latryny, Basie dowiedział się nazwiska Eurazjatki. Jim wybiegł z dwiema menażkami na dwór. Inni więźniowie poszli w jego ślady, staruszkowie z trudem zbierali się ze swoich posłań. Pan Partridge wziął menażkę z ręki angielskiego żołnierza siedzącego pod ścianą w kałuży moczu.

Z podwórka za budką z biletami unosił się dym. Eurazjatka wachlowała brykiety w piecyku, ale ryż i bataty w kociołkach przestały się gotować. Japoński żołnierz patrzył ponuro na ledwo ciepłą papkę i kręcił głową na widok głodnych więźniów, którzy posiadali między ławkami i gapili się na dym wijący się na tle pustego ekranu.

Trzymając menażki Jim kręcił się koło pani Blackburn i obdarzył ją najmilszym ze swoich uśmiechów. Pani Blackburn nie lubiła Jima, ale pozwoliła mu narąbać koszyk szczap.

Dorzucił je do piecyka i dmuchał z całej siły, żeby je rozpalić. Wachlował żar, aż brykiety ponownie się zajęły.

W pół godziny później, za aprobatą japońskiego żołnierza, Jim został nagrodzony pierwszą uczciwą porcją.

Basie był zadowolony, ale nie wstrząśnięty. Skończywszy jeść oparł się na łokciach.

Przyjrzał się swoim współwięźniom, z których część była zbyt wyczerpana, żeby móc jeść, i zerwał ostatnie papierowe bandaże z rozciętych łuków brwiowych. Cokolwiek spotkało go w Szanghajskim Więzieniu Centralnym - i Jim nigdy nie odważył się spytać o Franka - Basie stał się znów byłym stewardem linii Cathay - American, gotowym odbudować wokół siebie mały kawałek zburzonego świata. Jeszcze raz zmierzył wzrokiem Jima odnotowując postrzępione ubranie, zapadnięte pożółkłe oczy i ogólny wygląd stracha na wróble. Bez komentarza dał Jimowi kawałek skórki z batata.

- O, dziękuję, Basie.

- Troszczę się o ciebie, Jim.

Jim pochłonął strzęp batata.

- Troszczysz się o mnie, Basie.

- Czy pomogłeś pani Blackburn?

- Zabiegałem o jej względy. Byłem dla niej bardzo użyteczny.

- Tak trzeba. Jak znajdziesz sposób, żeby ludziom pomagać, będziesz mógł żyć z procentu.

- Jak ten kawałek batata… Basie, czy jak byłeś w Więzieniu Centralnym, słyszałeś coś o moich rodzicach?

- Chyba coś słyszałem, Jim. - Basie konspiracyjnie przyłożył dłoń do ust. - Dobre wiadomości. Są w jednym z obozów i nie mogą się doczekać, kiedy cię zobaczą. Dowiem się dla ciebie, który to obóz.

- Dziękuję, Basie!

Odtąd Jim stale już pomagał pani Blackburn. Co rano wstawał o świcie, żeby wygarnąć popiół z piecyka, narąbać drew i ułożyć brykiety. Na długo przedtem, zanim woda w kociołkach zaczęła się gotować, Jim miał upatrzone bataty dla siebie i dla Basie’ego, wybierając najmniej uszkodzone i spleśniałe. Pilnował też, żeby pani Blackburn nakładała im gęstszej papki ryżowej, do której za radą Basie’ego Jim dodawał odrobinę wody. Po jedzeniu, kiedy inni więźniowie myli swoje menażki pod kranem w latrynie, Basie zawsze wysyłał

Jima, żeby napełnił ich menażki letnią wodą po batatach. Basie nalegał, żeby obydwaj pili wyłącznie ten szary zawiesisty płyn.

Chociaż tak jak wszyscy Basie nie bardzo lubił, kiedy Jim podchodził do niego zbyt blisko, to jednak wyraźnie cenił jego wysiłki. Pod koniec drugiego tygodnia pobytu w ośrodku odosobnienia Basie pozwolił mu przenieść posłanie koło swojego. Leżąc przy nogach Basie’ego Jim mógł przechwytywać panią Blackburn w drodze do budki biletowej.

- Twoja postawa musi zdradzać gotowość do usług, Jim. - Basie leżał na wznak, Jim go wachlował. - Cokolwiek się dzieje, ty musisz być w ruchu. Twój ojciec przyznałby mi rację.

- Na pewno przyznałby ci rację. Po wojnie możecie grać razem w tenisa. Ojciec jest bardzo dobry.

- Hmm… Chodzi mi o to, Jim, że pracuję nad twoją edukacją. Twój ojciec byłby z tego zadowolony.

- Myślę, że dałby ci nagrodę, Basie. - Jim uznał, że wzmianka o nagrodzie zachęci Basie’ego do poszukiwania jego ojca. - Kiedyś dał pięć dolarów taksówkarzowi, który przywiózł mnie z Hongkew.

- Naprawdę? - Czasami Basie nie był pewien, czy Jim z niego nie kpi. - A czy widziałeś dziś jakieś samoloty?

- Nakajima Shoki i Zero-Sen.

- A amerykańskie?

- Odkąd ty tu jesteś, nie widziałem ani jednego. Widziałem je przez trzy dni, a potem już się nie pokazały.

- Tak myślałem. To musiały być jakieś specjalne loty zwiadowcze.

- Żeby zobaczyć, jak się mamy? Skąd one przyleciały, Basie? Z wyspy Wake?

- To bardzo daleko, Jim. Chyba na granicy ich zasięgu. - Basie wyjął wachlarz z rąk Jima. Przyszedł starszy Australijczyk, żeby porozmawiać z Basie’m o wojnie. - Idź i pomóż pani Blackburn. I pamiętaj ukłonić się sierżantowi Uchidzie.

- Zawsze mu się kłaniam, Basie.

Jim krążył na granicy rozmowy licząc na to, że usłyszy najnowsze wiadomości, ale dwaj mężczyźni gestem kazali mu się oddalić. Basie był zadziwiająco dobrze poinformowany o przebiegu wojny, o upadku Hongkongu, Manili i Holenderskich Indii Wschodnich. O

kapitulacji Singapuru i niepowstrzymanym pochodzie Japończyków przez Pacyfik. Jedyną dobrą wiadomością w tym wszystkim były przeloty amerykańskich samolotów, które Jim widział nad Szanghajem, ale nie wiadomo dlaczego Basie nigdy o tym nie wspominał. Lubił

kątem ust opowiadać starym Brytyjczykom o więźniach Szanghajskiego Centralnego, którzy zmarli albo którzy zostali przekazani Szwajcarskiemu Czerwonemu Krzyżowi. Basie nawet sprzedawał informacje za jedzenie. Pani Partridge dała mu batata za wiadomość o jej szwagrze w Nankinie. Biorąc z niego przykład Jim próbował powiedzieć pani Blackburn o amerykańskich samolotach, ale ona odesłała go z powrotem do brykietów.

Teraz, kiedy się trochę wzmocnił, Jim rozumiał, jak ważne jest ciągłe myślenie o jedzeniu. Dzienne racje rozdzielane równo między więźniów nie wystarczały na to, by żyć.

Wielu więźniów umarło i każdy, kto poświęcał się dla innych, wkrótce umierał. Jedynym sposobem na wyjście z ośrodka odosobnienia było utrzymanie się przy życiu. Dopóki będzie załatwiać sprawy dla Basie’ego, pracować ciężko dla pani Blackburn i kłaniać się sierżantowi Uchidzie, wszystko będzie dobrze.

Niemniej jednak niektóre zasady Basie’ego budziły w Jimie wątpliwości. Tego ranka, kiedy umarła pani Partridge, Basie uzyskał jakieś pocieszające wiadomości o jej szwagrze w Nankinie i wkrótce potem mógł sprzedać jej szczotki do włosów pani Blackburn. Ilekroć ktoś umierał, Basie śpieszył z wiadomościami i pocieszeniami, chociaż śmierć była dla stewarda kabinowego terminem otwartym, podlegającym daleko idącym interpretacjom. Jim odbierał

przez dwa dni porcje szeregowego Blake’a, który leżał na podłodze magazynu bez ruchu, ze skórą naciągniętą na żebrach jak ryżowy papier na lampionie. Jim wiedział, że szeregowy umarł na tę samą febrę, na którą chorował on sam i wielu innych więźniów. Teraz Jim miał

oko na parę starych misjonarzy, czekając, aż ich febra zabierze. Z chwilą kiedy on i Basie potwierdzili swój udział w tym spisku pozwalającym zdobywać dodatkowe porcje, wszelkie wyrzuty sumienia znikły.

Jim zauważył, jak bardzo różnił się pod tym względem Basie od jego ojca. W domu, jeżeli zrobił coś złego, skutki tego trwały przez wiele dni. Z Basie’m znikały natychmiast. Po raz pierwszy w życiu Jim czuł, że może robić wszystko, na co ma ochotę. Chodziły mu po głowie różne dziwne pomysły zrodzone z głodu i podniecenia związanego z okradaniem starych współwięźniów. Odpoczywając przed pustym ekranem między kolejnymi misjami myślał o amerykańskich samolotach, które widział w chmurach nad Szanghajem. Mógł

prawie na zawołanie przywołać wizję srebrnej floty na odległej części nieba. Jim widywał je głównie, kiedy był głodny, i miał nadzieję, że szeregowy Blake, który pewnie był zawsze głodny, widział je również.

15. W drodze do obozów

W dniu śmierci Angielki do ośrodka odosobnienia przybyła nowa grupa więźniów. Jim kręcił się koło drzwi pomieszczenia dla kobiet, a pani Blackburn z córką starego Holendra pocieszały jak umiały dwóch synów zmarłej. Ich matka leżała na betonowej podłodze w mokrym szlafroku, jak wydobyta z rzeki topielica. Synowie co chwila odwracali się do niej, jakby spodziewali się usłyszeć jakieś ostatnie polecenia. Jimowi żal było chłopców, Paula i Davida, mimo że prawie ich nie znał. Wydawali się dużo młodsi od Jima, ale w rzeczywistości byli od niego o rok starsi.

Jim miał na oku menażkę i tenisówki ich matki. Większość alianckich więźniów nosiła znacznie lepsze obuwie niż japońscy żołnierze i Jim zauważył, że ciała wywożone z ośrodka są zawsze bose. Jednak, kiedy już wślizgnął się do magazynu, z podwórka dobiegł go przenikliwy gwizdek i seria szczekliwych okrzyków. To sierżant Uchida wprawiał się w gniew, bez którego nie potrafił wydać najprostszych rozkazów. Japońscy żołnierze w maskach na twarzy zaczęli wypędzać z pomieszczeń magazynowych wszystkich, którzy mogli chodzić. Przed kinem zatrzymała się ciężarówka i przywiezieni nią więźniowie stali niepewnie na jezdni.

Wszelkie plany co do tenisówek nieboszczki ulotniły się z głowy Jima. Nareszcie wyjedzie do któregoś z obozów w okolicach Szanghaju. Przepchnąwszy się obok dwóch braci Jim dał nurka między strażnikami i wbiegł po schodach. Na górze ustawił się w szeregu współwięźniów - obok pana Partridge’a z walizką zony, jakby chciał zabrać w długą podróż swoje wspomnienie o niej, Paula i Davida, Holenderki z ojcem i kilkorga starszych misjonarzy. Basie stał z tyłu kryjąc białe policzki w kołnierzu marynarskiej kurtki, tak dalece usunąwszy się w cień, że był prawie niewidoczny. Wykreślał się z małego światka ośrodka, którym przez kilka tygodni manipulował, żeby ponownie wychylić się niby jakiś morski pasożyt ze swojej muszli, z chwilą, kiedy znajdzie się na bardziej sprzyjającym terenie.

Pojawili się nowi, dwie Annamitki oraz grupa starszych Brytyjczyków i Belgów, a wśród nich chorzy i niedołężni niesieni na noszach przez chińskich posługaczy. Odnotowując zażółcone białka oczu nowo przybyłych Jim wiedział, że wkrótce będą tu wolne menażki.

Sierżant Uchida w chirurgicznej masce na twarzy selekcjonował więźniów do obozu.

Potrząsnął głową na widok pana Partridge’a i kopnął ponuro jego walizkę. Wskazał

Holenderkę i jej ojca, Paula i Davida oraz dwa starsze małżeństwa misjonarzy.

Jim oblizywał palce i ścierał sadzę z policzków. Sierżant gestem skierował Basie’ego do ciężarówki. Nie obejrzawszy się na Jima steward kabinowy wszedł między strażników otaczając ramionami dwóch braci.

Sierżant Uchida przycisnął palce do brudnego czoła Jima. Z tymi ciągłymi ukłonami i uśmiechami, z przesadną usłużnością, Jim działał na nerwy sierżantowi, który wyraźnie był

zadowolony, że może się go pozbyć. Potem jednak spojrzał na grupę nowo przybyłych, którzy patrzyli tępo na wystygły piec i na kożuch rozgotowanego ryżu na ściankach kociołka.

Sierżant położył dłoń na karku Jima i z okrzykiem stłumionym maską z gazy popchnął

go w stronę piecyka. Podczas gdy Jim zbierał się z kolan, sierżant kopnął worki z brykietami, rozsypując je po ziemi.

Jim wygrzebał żużel z popielnika. Nowo przybyli rozeszli się i posiadali na ławkach na wprost pustego ekranu, jakby w oczekiwaniu na rozpoczęcie filmu. Basie i para Holendrów, Paul i David oraz starzy misjonarze stali na ulicy za otwartą wojskową ciężarówką, obserwowani z bezpiecznej odległości przez tłum rikszarzy i wieśniaczek.

- Basie…! - zawołał Jim. - Będę dalej pracował dla ciebie…! - Ale steward już się nim nie interesował. Zaprzyjaźnił się już z Paulem i Davidem, wciągając ich do swojej świty.

Pomagali mu, kiedy na obolałych kolanach wdrapywał się na ciężarówkę.

- Basie… - Jim wściekle grzebał w popiele. Patrzył ze złością na ekran, przekreślony pierwszymi cieniami szanghajskich hoteli. Japoński żołnierz w masce przeliczył stos menażek. Widok chorych więźniów niesionych na noszach jeszcze raz uświadomił Jimowi, że większość ludzi przysyłano do obozu odosobnienia dlatego, że byli bardzo starzy albo że uznano ich za bliskich śmierci z powodu dyzenterii, tyfusu albo tej gorączki, którą on i szeregowy Blake zarazili się pijąc wodę. Nie miał wątpliwości, że wielu więźniów wkrótce umrze i że jeśli pozostanie w tym ośrodku, umrze wraz z nimi. Annamitki już brały menażki od japońskiego żołnierza, wskazując piecyk i worki brykietów. Jeżeli przejmą gotowanie ryżu i batatów, będą oszukiwać Jima na porcjach. Będzie znów widział amerykańskie samoloty, a potem umrze.

- Basie…? - Jim rzucił pogrzebacz. Ostatni z odjeżdżających więźniów zajmowali miejsca w ciężarówce. Japoński żołnierz położył Holenderkę na podłodze. Basie siedział

między dwoma angielskimi chłopcami i robił dla nich zabawkę z kawałka drutu. Ciężarówka ruszyła, przejechała kawałek i stanęła. Japoński kierowca krzyczał coś przez okno.

Wymachiwał brezentowym mapnikiem i walnął pięścią w żelazne drzwi. Wartownicy na chodniku odpowiadali mu krzykiem, chcąc czym prędzej zamknąć bramę ośrodka i zasiąść w kancelarii z nogami na stole. Potem motor zamilkł i rozległy się gniewne głosy kierowcy i żołnierzy, sprzeczających się o kierunek jazdy.

- Woosung… - Sierżant Uchida opuścił maskę. Twarz miał czerwoną, na wargach ukazały mu się krople śliny, jak ropa wyciśnięta z rany. Wściekły na kierowcę wyszedł za bramę. Kierowca wysiadł z kabiny, nieświadom burzy, która miała na niego spaść. Strzepnął

kurz z mapy i rozpostarł ją na błotniku ciężarówki, bezradnie wzruszając ramionami na widok plątaniny ulic.

Jim poszedł za sierżantem Uchidą do bramy. Widział, że ani sierżant, ani kierowca nie mają pojęcia, gdzie jest to Woosung, rolniczy okręg przy ujściu Jangtsy, rozciągający się za północnymi przedmieściami Szanghaju. Kierowca gestykulował w kierunku nabrzeża i Nantao, potem wrócił do kabiny i siedział tam apatycznie, a sierżant Uchida przepchnął się przez znudzonych wartowników i zaczął go obrzucać wyzwiskami.

Stojąc obok wartowników Jim czekał, aż sierżant skończy swoją tyradę i będzie musiał

podjąć jakąś decyzję. I rzeczywiście, sierżant przebiegł wzrokiem napierający horyzont bloków mieszkalnych i składów, a potem wskazał na chybił-trafił brukowaną ulicę z nieużywanymi torami tramwajowymi. Kierowca wcale się tym nie przejął i tylko głośno odchrząknął. Zmęczonym ruchem zapuścił motor i wypluł grudkę flegmy na ulicę, pod nogi Jima.

- Prosto…! - krzyknął do niego Jim. - Woosung jest tam…! - Wskazał ulicę z zardzewiałymi szynami.

Zaraz oberwał po głowie od sierżanta Uchidy, w jedno i drugie ucho. Sierżant uderzył

go jeszcze, rozcinając mu tym razem wargę. W tej chwili do bramy dotarł kłąb dymu. To dwie Annamitki rozpaliły w piecyku wilgotnym drewnem i letnie kino wypełnił dym snujący się między ławkami, jakby to ekran stanął w płomieniach.

Sierżant Uchida, zadowolony, że może się pozbyć Jima, chwycił go swoimi silnymi rękami i przerzucił przez burtę ciężarówki, krzycząc coś do japońskiego wartownika siedzącego z więźniami. Żołnierz przeciągnął Jima przez kolana Holenderki i jej ojca. Kiedy ciężarówka ruszyła sprzed ośrodka, wpadając natychmiast kołami w szyny tramwajowe, Jim przepchnął się do pomalowanej na kolor ochronny kabiny. Nie zwracając uwagi na potok przekleństw, jakimi obrzucił go kierowca, oparł się o rozkołysany dach. Uniósł zakrwawione usta, pozwalając, żeby płuca wypełnił mu pęd cuchnącego powietrza Szanghaju. Był

szczęśliwy, że znów jedzie na spotkanie rodziców.

16. Przydział wody

Czyżby zabłądzili? Przez godzinę, kiedy krążyli po przemysłowych przedmieściach północnego Szanghaju, Jim trzymał się drewnianej bariery za kabiną kierowcy, a jego głowę wypełniało dwanaście różnych kierunków. Uśmiechał się do siebie zapominając o chorobie i okropnych tygodniach w letnim kinie. Od ciągłych wstrząsów bolały go kolana i chwilami musiał chwytać za pas stojącego obok japońskiego żołnierza, ale nareszcie zmierzał w stronę otwartej przestrzeni i gościnnego świata obozów.

Mijali ciągnące się bez końca ulice Chapei, dzielnicy bloków mieszkalnych i opuszczonych przędzalni, baraków policji i skupisk bud, które obsiadły brzegi czarnych kanałów. Przejeżdżali pod przenośnikami stalowni udekorowanymi na święto smoka - sny o ogniu wyczarowane z wygasłych pieców. Zamknięte na głucho lombardy obok nieczynnych warsztatów radioodbiorników i fabryki papierosów, patrole chińskich marionetkowych żołnierzy przed browarem Del Monte i zajezdnią ciężarówek Dodge’a. Jim nigdy nie był w Chapei. Przed wojną małego angielskiego chłopca zabito by tu dla butów natychmiast. Teraz był bezpieczny, pilnowali go japońscy żołnierze - tak go to rozśmieszyło, że Holenderka wyciągnęła rękę chcąc go uspokoić.

Ale Jim lubował się ciężkim powietrzem, wonią ludzkich odchodów z otwartych szamb, sygnalizujących zbliżanie się do terenów wiejskich. Nawet wrogość kierowcy nie psuła mu nastroju. Ilekroć zatrzymywali się przy posterunkach drogowych, kierowca wystawiał głowę z kabiny i groził Jimowi palcem, jakby to ten jedenastoletni więzień ponosił

odpowiedzialność za całą absurdalną wyprawę.

Obserwując pozycję słońca, jak to robił godzinami w ośrodku odosobnienia, Jim nabrał pewności, że jadą na północ. Mijali ruiny zakładów ceramicznych Chapei, których piece wyglądały jak niemieckie forty w Tsingtao. Przed bramą stał ich znak firmowy, chińska czarka do herbaty wysokości trzech pięter, zbudowana całkowicie z zielonej cegły. Podczas wojny chińsko-japońskiej w roku 1937 została podziurawiona pociskami i teraz przypominała przekłuty globus. Tysiące cegieł powędrowało przez rozciągające się tu pola do wiosek za kanałem, gdzie wtopiły się w domy i szopy, obraz magicznych wiejskich Chin.

Jimowi podobały się takie dziwne przemieszczenia. Po raz pierwszy czuł, że wojna go bawi. Z przyjemnością oglądał spalone tramwaje i bloki mieszkalne, tysiące drzwi otwartych na chmury, opuszczone miasto zdobyte przez niebo. Czuł się rozczarowany, że współwięźniowie nie dzielą jego radości. Siedzieli ponuro na ławkach, wpatrzeni we własne stopy. Jedna z misjonarek leżała na podłodze, gdzie zajmował się nią inny więzień, płowowłosy Brytyjczyk ze skaleczonym policzkiem, który jedną ręką trzymał ją za przegub, a drugą uciskał jej przeponę. Dwaj angielscy chłopcy, nie bardzo jeszcze zdający sobie sprawę ze śmierci matki, siedzieli między Basie’m a parą Holendrów.

Jim czekał, aż Basie uniesie wzrok, ale steward kabinowy jakby go nie poznawał. Jego uwaga zwróciła się ku dwóm chłopcom i zręcznie wkroczył w próżnię, jaka wytworzyła się w ich życiu. Ze stronicy chińskiej gazety robił serię papierowych zwierząt i chichotał, ilekroć chłopcy reagowali słabym śmiechem. Niczym zdeprawowany magik wsuwał dłonie w kieszenie ich szkolnych spodni i sweterków szukając czegoś wartościowego.

Jim przyglądał się mu bez niechęci. On i Basie współdziałali w ośrodku odosobnienia, żeby utrzymać się przy życiu, ale Basie, słusznie, pozbył się Jima, jak tylko udało mu się wyjechać do obozu.

Ciężarówka wpadła w głęboką wyrwę w bruku, zarzuciła na drodze i zatrzymała się na skraju trawy. Wyjechali za północne rubieże Szanghaju i wjeżdżali w strefę zaniedbanych pól. W odległości dwustu jardów, za linią kopców pogrzebowych, biegł w stronę opuszczonej wioski kanał. Kierowca wyskoczył z kabiny, pochylił się nad przednimi kołami ciężarówki i zaczął przemawiać do dymiącego motoru, co jakiś czas włączając do swoich pomruków Jima.

Miał zaledwie dwadzieścia lat, ale wyraźnie były to lata pełne goryczy. Jim spuścił głowę, ale gdy kierowca wszedł na stopień, wymierzył w niego palec i wygłosił długą tyradę, która brzmiała jak wypowiedzenie wojny.

Potem kierowca wrócił do kabiny, gdzie mamrotał coś nad mapą, i Basie zauważył: - Gadaj, co chcesz, a i tak zabłądziliśmy. - Jego uwaga odwróciła się już od chłopców ku korzyściom, jakie można by wyciągnąć z nowej sytuacji. - Jim, czy wiesz, dokąd nas wieziesz?

- Do Woosung, Basie. Byłem tam w Country Clubie. Basie bawił się swoimi papierowymi zwierzakami. - Jedziemy do Country Clubu - powiedział do chłopców. - Jeżeli Jim go znajdzie dla nas.

- Musimy dojechać do rzeki, a potem albo na wschód, albo na zachód.

- To już wiemy wszystko. Na wschód albo na zachód.

Płowowłosy Brytyjczyk klęczący przy misjonarce wstał z kolan. Miał duże krwawiące stłuczenie na czole i lewej kości policzkowej, jakby niedawno dostał w twarz kolbą karabinu.

Opanowując ból usiadł na ławce. Z jego wojskowych szortów wyłaniały się długie piegowate nogi, zakończone parą rzemiennych sandałów. Nie miał jeszcze trzydziestu lat, jechał bez żadnego bagażu, ale promieniowała od niego pewność siebie oficerów Marynarki Królewskiej, którzy zadawali takiego szyku na szanghajskich przyjęciach, urzekając matki kolegów Jima. Ignorując japońskiego strażnika mówił przez niego, jakby to był służący z kasyna, który zaraz zostanie odesłany na swoją kwaterę. Jim przypuszczał, że jest to jeden z tych denerwujących Anglików, którzy nie chcieli przyjąć do wiadomości, że zostali pokonani.

Mężczyzna dotknął stłuczenia na twarzy i zwrócił się do Jima, oceniając bez komentarza jego obdartą postać.

- Japończycy zajęli takie przestrzenie, że nie starcza im map - zauważył przyjaznym tonem. - Jim, czy to znaczy, że oni się zgubili?

Jim chwilę pomyślał.

- Niekoniecznie. Po prostu nie zdobyli map tych terenów.

- Słusznie, nigdy nie należy mylić mapy z terenem. Ty nam pokażesz drogę do Woosung.

- Czy nie możemy wrócić do ośrodka, doktorze Ransome? - spytała jedna z misjonarek. - Jesteśmy takie zmęczone.

Lekarz spojrzał na zaniedbane pola ryżowe i na starą kobietę leżącą u jego nóg.

- To mogłoby być najlepszym rozwiązaniem. Ta biedaczka jest ledwo żywa.

Ciężarówka ruszyła, tocząc się bez przekonania pustą drogą. Jim wrócił na swoje stanowisko przy kabinie i wypatrywał wśród pól czegoś, co choćby z daleka przypominało Woosung. Słowa doktora go zaniepokoiły. Nawet jeżeli zabłądzili, to chyba nie wrócą do ośrodka odosobnienia?

Jim rozumiał, że groźba wściekłości sierżanta Uchidy raczej wyklucza powrót, miał

jednak oko na doktora Ransome’a, usiłując odgadnąć, czy doktor zna japoński wystarczająco, żeby zdemoralizować kierowcę. Robił wrażenie, jakby miał kłopoty ze wzrokiem, zwłaszcza kiedy patrzył na Jima, jakoś dziwnie mrużył oczy. Jim uznał, że dla doktora wojna zaczęła się później niż dla niego i dla Basie’ego. Pewnie przybył z jakiejś misjonarskiej osady w głębi kraju i nie miał pojęcia o tym, jak się mają sprawy w ośrodku odosobnienia.

Rzecz w tym, czy zabłądzili, czy jadą dobrze? Kierunek cieni rzucanych przez przydrożne słupy telegraficzne prawie się nie zmienił - Jima zawsze interesowały cienie, odkąd ojciec nauczył go obliczać wysokość nawet najwyższych budynków, mierząc krokami ich cień na ziemi. Nadal kierowali się na północny wschód i wkrótce musieli dojechać do linii kolejowej Szanghaj - Woosung. Z chłodnicy ciężarówki z sykiem tryskała para. Kropelki chłodziły twarz Jima, jednak kierowca bębnił ostrzegawczo pięścią po drzwiczkach, zastanawiając się, jak domyślał się Jim, kiedy zawrócić do Szanghaju.

Godząc się z daremną podróżą i powrotem do ośrodka odosobnienia Jim przyglądał się karabinowi strażnika z cesarskim znakiem chryzantemy, kiedy Holenderka pociągnęła go za połę brudnej marynarki.

- Spójrz tam, James. Czy to jest…?

Na brzegu zapuszczonego kanału leżał spalony samolot. Trawa i pokrzywy przebijały się przez jego skrzydła wciskając się prawie do kabiny pilota, ale znaki eskadry były nadal czytelne.

- To Nakajima - powiedział do pani Hug, uradowany, że ona też interesuje się samolotami. - Ma tylko dwa karabiny maszynowe.

- Tylko dwa? Ale to bardzo dużo…

Holenderka wyglądała na zafascynowaną, ale uwagę Jima przyciągnęło coś innego. Za polem ryżowym, ukryty za pokrzywami, przebiegał nasyp linii kolejowej. Na betonowej platformie zagubionej wśród pól stacyjki biwakował oddziałek Japończyków, gotując posiłek na ognisku z patyków. Przy torach stał ich zamaskowany samochód, załadowany szpulami drutu, który ci łącznościowcy zawieszali na słupach telefonicznych.

- Proszę pani… to jest linia kolejowa do Woosung!

Para zasnuła kabinę, ciężarówka stanęła i zaczęła zawracać. Japoński strażnik obok Jima zapalał papierosa na drogę powrotną. Jim pociągnął go za pas i pokazał za pole ryżowe.

Żołnierz spojrzał w ślad za jego wyciągniętą ręką i pchnął go na podłogę. Potem krzyknął coś do kierowcy, który odrzucił mapnik na siedzenie obok. Wśród kłębów pary z chłodnicy ciężarówka mozolnie skręciła, zatoczyła półkole i ruszyła polną drogą do stacji.

Doktor Ransome podtrzymał małych Anglików, którzy wysunęli się z objęć Basie’ego, i sam zatoczył się na misjonarkę. Potem pomógł wstać Jimowi.

- Brawo, Jim. Dadzą nam tu wody. Pewnie chce ci się pić?

- Trochę. Napiłem się w ośrodku.

- Bardzo rozsądnie. Jak długo tam byłeś?

Jim zapomniał.

- Dość długo.

- Tak myślałem. - Doktor Ransome otrzepał z kurzu marynarkę Jima. - To było dawne kino?

- Tak, ale nie wyświetlali filmów.

- Domyślam się.

Jim usiadł poklepując się po kolanach i promiennie uśmiechnął się do pani Hug.

Więźniowie siedzieli bezwładnie na przeciwległych ławkach podskakując jak naturalnej wielkości kukły, z których wysypały się trociny. Wyjazd z Szanghaju, zamiast ich ożywić, zmęczył ich i przygnębił. Tylko Jim uśmiechał się na widok samolotu rdzewiejącego na brzegu kanału. Teraz nie było już obawy, że zawrócą do ośrodka odosobnienia. Japoński konwojent odrzucił papierosa i ujął karabin regulaminowo. Kapral-łącznościowiec zeskoczył

z peronu i przeszedł przez tory.

- Proszę pani, myślę, że nie wrócimy do Szanghaju - powiedział Jim do pani Hug.

- Nie, James. Masz bardzo dobry wzrok. Powinieneś zostać pilotem, kiedy dorośniesz.

- Pewnie zostanę. Siedziałem już w samolocie, proszę pani. Na lotnisku Hungjao.

- I latałeś?

- Właściwie tak. - Rozmowy z dorosłymi często prowadziły dalej, niż Jim zamierzał.

Czuł, że doktor Ransome mu się przygląda. Doktor siedział obok ojca pani Hug i starał się ulżyć jego kłopotom z oddychaniem. Przy tym jednak nie spuszczał wzroku z Jima, oceniając jego patykowate nogi, podarte ubranie i drobną, nerwową twarz. Kiedy dojechali do torów kolejowych, posłał Jimowi dodający otuchy uśmiech, którego Jim postanowił nie odwzajemniać. Czuł, że doktor Ransome z jakiegoś powodu ma do niego pretensje. Ale doktor Ransome nie był w ośrodku odosobnienia.

Przy torach zatrzymali się. Kierowca zasalutował kapralowi i poszedł za nim na stację, gdzie rozpostarł swoją mapę na pudle telefonu polowego. Więźniowie siedzieli w ciepłych promieniach słońca, podczas gdy kapral wskazywał bezwodne pola ryżowe. Nad nieuprawioną ziemią unosił się tuman pyłu, jak biały welon przesłaniający dalekie drapacze chmur Szanghaju. Drogą przejechał konwój japońskich ciężarówek, krótkotrwały ryk ich motorów połączył się z odległym pomrukiem samolotu transportowego.

Jim zmienił ławki i usiadł obok pani Hug, która przyciskała do piersi głowę swojego starego ojca. Dwie misjonarki leżały na podłodze ciężarówki, jedni więźniowie drzemali, inni kręcili się niespokojnie. Basie przestał się interesować dwoma chłopcami i znad zakrwawionego kołnierza kurtki przyglądał się Jimowi.

Do ciężarówki zleciały się tysiące much zwabionych zapachem potu i moczu spływającego po deskach podłogi. Jim czekał, aż kierowca wróci z mapą, ale ten usiadł na szpuli drutu telefonicznego i wdał się w rozmowę z dwoma żołnierzami gotującymi południowy posiłek. Ich głosy oraz trzask płonącego drewna niosły się po szynach, wzmacniane kopułą otaczającego je światła. Jim wiercił się łaskotany promieniami słońca.

Widział najdrobniejsze szczegóły wszystkiego, co go otaczało, płatki rdzy na szynach, grzebień pokrzyw obok ciężarówki, białą ziemię z odciskami zużytych opon. Jim liczył

sinawą szczecinę wokół warg pilnującego ich Japończyka i bańki śluzu, które znudzony wartownik wydmuchiwał i z powrotem wciągał do nosa. Widział mokrą plamę rozszerzającą się na podłodze wokół pośladków jednej z misjonarek i płomienie liżące kociołek na peronie stacji, odbijające się w lśniących zamkach złożonych w kozły karabinów.

Tylko raz w życiu Jim widział świat tak wyraziście. Czyżby miały znów nadlecieć amerykańskie samoloty? Przesadnie mrużąc oczy, na złość doktorowi, przeczesywał

wzrokiem niebo. Chciał zobaczyć wszystko, każdy brukowiec na ulicach Chapei, zapuszczone ogrody na Amherst Avenue, matkę i ojca, razem, w srebrnej poświacie amerykańskiego samolotu.

Nie namyślając się Jim wstał i krzyknął, ale japoński wartownik brutalnie pchnął go na ławkę. Żołnierze na peronie kolejowym siedzieli wśród stosów sprzętu łącznościowego, napychając sobie usta ryżem z rybą. Kapral krzyknął w stronę ciężarówki i wartownik przekroczywszy ciało misjonarki zeskoczył na ziemię. Potem oparł karabin o szyny i z bagnetem ruszył przez suche badyle dzikiej trzciny cukrowej. Zebrawszy wystarczającą ilość na podtrzymanie ognia dołączył do żołnierzy na peronie.

Przez godzinę dym wzbijał się ku słońcu. Jim siedział na ławce i opędzał muchy z twarzy, mając wielką ochotę obejrzeć z bliska stację kolejową i rozbity samolot nad kanałem, ale ilekroć ktoś się poruszył, Japończycy krzyczeli z peronu i ostrzegawczo wyciągali ręce z papierosami. Więźniowie nie mieli ze sobą wody, a żołnierze napełniali swoje manierki z dwóch kanistrów znajdujących się w wozie terenowym.

Kiedy ojciec pani Hug musiał położyć się na podłodze, doktor Ransome zaprotestował. Stanął chwiejnie przy tylnej klapie i nie zważając na obelgi Japończyków wskazywał wyczerpanych pasażerów u swoich stóp. Skaleczenie na jego policzku zaogniło się od słońca i much, prawie zamykając jedno oko. Stojąc w zuchwałej pozie przypominał

Jimowi żebraków demonstrujących swoje rany na ulicach Szanghaju. Na japońskim kapralu nie zrobiło to wrażenia, jednakże przeszedłszy się niespiesznie dokoła ciężarówki pozwolił

więźniom wysiąść. Basie i doktor Ransome przy pomocy mężów pomogli staruszkom wysiąść i położyć się na ziemi w cieniu między tylnymi kołami.

Jim kucnął na białej ziemi wodząc patykiem po śladach opon. Ile obrotów musi wykonać koło, żeby opona zdarła się do końca? Problem, jeden z wielu, które go nieustannie trapiły, był w gruncie rzeczy dość prosty. Jim wygładził biały pył i wziął się do rachunków.

Wydał okrzyk radości, kiedy pierwszy ułamek dał się skrócić, i wtedy zauważył, że jest sam w słońcu między ciężarówką a nasypem kolejowym.

Reszta więźniów pod opieką słaniającego się na nogach doktora Ransome’a kuliła się w skąpym cieniu za ciężarówką. Basie osunął się w głąb swojej marynarskiej kurtki. On i siedzący obok staruszkowie wyglądali na równie pozbawionych życia, jak manekiny, które Jim często widywał na śmietniku za domem towarowym Towarzystwa Uczciwość.

Musieli dostać wody, bo gdyby któreś z nich umarło, wszyscy wróciliby do Szanghaju.

Jim śledził Japończyków na peronie. Skończyli posiłek i dwaj żołnierze rozwijali drut telefoniczny. Pokopując przed sobą kamień Jim podszedł do nasypu kolejowego, przekroczył

szyny i bez namysłu wdrapał się na betonowy peron. Japończycy, wciąż jeszcze smakując jedzenie, siedzieli wokół wygasłego ogniska. Patrzyli na Jima, który ukłonił się i stanął na baczność w swoich łachmanach. Nikt nie odpędzał go gestem, ale Jim czuł, że nie jest to odpowiednia chwila na zastosowanie promiennego uśmiechu. Wiedział, że gdyby to doktor Ransome podszedł do Japończyków zaraz po jedzeniu, zostałby pobity, a może nawet zastrzelony.

Czekał, aż kierowca przestanie mówić do kaprala łącznościowców. Ten, wskazując co jakiś czas na Jima, wygłosił coś, co sprawiało wrażenie długiego wykładu na temat ogromnych kłopotów, jakie ten mały chłopiec sprawiał armii japońskiej. Kapral, w dobrym nastroju po rybie, roześmiał się. Wyjął z tornistra butelkę po Coca Coli i napełnił ją do połowy wodą z manierki. Trzymając ją w górze, gestem przywołał Jima.

Jim wziął butelkę, skłonił się głęboko i cofnął o trzy kroki. Powstrzymując uśmiechy Japończycy obserwowali go w milczeniu. Basie i doktor Ransome wychylili się z cienia ciężarówki wpatrzeni w świetlisty płyn w butelce. Byli najwyraźniej przekonani, że Jim przyjdzie z butelką do nich i podzieli się tym niespodziewanym skarbem.

Jim starannie wytarł butelkę rękawem marynarki, potem podniósł ją do ust i pił wolno uważając, żeby się nie zakrztusić, zrobił przerwę i wypił wszystko do ostatniej kropli.

Japończycy dławili się ze śmiechu ogromnie rozbawieni. Jim śmiał się razem z nimi dobrze wiedząc, że on jeden spośród brytyjskich więźniów potrafi docenić humor sytuacji.

Basie podjął próbę ostrożnego uśmiechu, ale doktor Ransome był chyba zaskoczony. Kapral wziął od Jima butelkę i napełnił ją po szyjkę. Nadal śmiejąc się żołnierze powstali i wrócili do rozciągania drutów telefonicznych.

W asyście kierowcy i uzbrojonego strażnika Jim przeniósł butelkę przez tory i wręczył

ją doktorowi Ransome’owi, który patrzył na niego bez słowa. Wypił trochę i przekazał

ciepławy płyn innym, pomagając kierowcy napełniać butelkę z manierki. Jedna z misjonarek dostała mdłości i zwymiotowała wodę na piasek u jego stóp.

Jim zajął swoje stanowisko za kabiną kierowcy. Wiedział, że dobrze zrobił sam wypijając pierwszą wodę. Pozostali, łącznie z Basie’m i doktorem, też byli spragnieni, ale tylko on był gotów zaryzykować wszystko dla kilku kropli wody. Japończycy mogli zrzucić go na tory i połamać mu nogi na szynach, jak to robili z chińskimi żołnierzami, których potem zabili na dworcu Siccawei. Jim odczuwał już obcość w stosunku do reszty więźniów, którzy zachowywali się biernie jak chińscy chłopi. Zdawał sobie sprawę, że jest bliższy Japończykom, którzy zdobyli Szanghaj i zatopili amerykańską flotę w Pearl Harbor. Słuchał

odgłosu samolotu transportowego niewidocznego za tumanem białego kurzu i znów pobiegł

myślą do pokładów lotniskowców na Pacyfiku, do niskich ludzi w workowatych kombinezonach lotniczych, stojących przy swoich nieuzbrojonych samolotach, gotowych postawić wszystko prawie wyłącznie na swoją determinację.

17. Krajobraz lotnisk

Podczas gdy kierowca napełniał wodą chłodnicę, doktor Ransome posadził panią Hug na ławce obok małych Anglików. Jimowi wydawało się, że dwie misjonarki na podłodze są bliskie śmierci, miary spieczone wargi i oczy jak myszy po zjedzeniu trutki. Nad ich twarzami krążyły stada much, które wlatywały i wylatywały im z nosów. Doktor Ransome po złożeniu ich na ciężarówce był zbyt wyczerpany, żeby im pomagać, i oparł ramiona na masywnych kolanach. Mężowie kobiet siedzieli obok siebie wpatrzeni w nie z rezygnacją, jakby zamiłowanie do leżenia na podłodze było drobnym dziwactwem łączącym ich żony.

Jim oparł się o dach kabiny kierowcy. Zdając sobie sprawę z bariery, która teraz oddzielała Jima od współwięźniów, doktor Ransome posunął się i usiadł na ławce obok niego.

Przeświecające przez pył słońce i długa podróż z Szanghaju wyciągnęły kolor z jego piegów.

Mimo szerokiej piersi i mocnych nóg był znacznie bardziej zmęczony, niż Jim sądził. Z

zaognionego skaleczenia na twarzy sączyła się krew, wokół oka zbierała się ropa.

Doktor skłonił się i przepuścił japońskiego żołnierza, który stanął obok Jima.

- Woda bardzo dobrze nam zrobiła. To było bardzo odważne z twojej strony, Jim. Skąd jesteś?

- Z Szanghaju.

- I jesteś z tego dumny?

- No pewnie… - Jim obruszył się na to pytanie kręcąc głową, jakby doktor Ransome był wiejskim znachorem. - Szanghaj jest największym miastem na świecie. Ojciec mówi, że jest nawet większy od Londynu.

- Miejmy nadzieję, że pozostanie większy… Może się zdarzyć jedna albo dwie głodne zimy. Gdzie są twoi rodzice, Jim?

- Odjechali. - Jim namyślał się nad odpowiedzią, zastanawiając się, czy wymyślić jakąś bujdę na użytek doktora. Było w tym młodym lekarzu coś zadufanego, co budziło podejrzenie, jak u nowo przybyłych z Anglii. Jim zastanawiał się, jak brytyjskie kroniki filmowe tłumaczą upadek Singapuru. Mógł sobie bez trudu wyobrazić doktora Ransome’a, jak wdaje się w bójkę z japońskimi wartownikami i ściąga na wszystkich kłopoty. A jednak mimo ciągłego demonstrowania ducha solidarności, doktor wypił więcej wody, niż na niego przypadało. Jim zauważył również, że doktor Ransome nie jest aż tak przejęty umierającymi staruszkami, jak udaje. - Są w obozie Woosung - powiedział. - Żyją oboje.

- Bardzo się cieszę. Woosung, mówisz? To może niedługo ich zobaczysz?

- Bardzo niedługo… - Jim pobiegł wzrokiem za opustoszałe pola ryżowe. Na myśl, że zobaczy matkę, uśmiechnął się, od czego zabolały go mięśnie twarzy. Nie miałaby pojęcia o wszystkich jego przygodach w ciągu ubiegłych czterech miesięcy. Nawet gdyby jej wszystko opowiedział, byłoby to podobne do jednego z tych tajnych popołudni przed wojną, kiedy krążył na rowerze po Szanghaju i wracał pełen jeżących włosy historii, których nikomu nie mógł opowiadać. - Tak, niedługo ich zobaczę. Chcę im przedstawić Basie’ego.

Żółta twarz Basie’ego schowała się w kołnierz kurtki. Spoglądał niespokojnie na Japończyków przy torach, jakby miał złe przeczucia na temat tego, co ich czeka wśród tych nagich pól.

- Chętnie poznam twoich rodziców, Jim - powiedział. A do doktora Ransome’a dodał

bez entuzjazmu: - Opiekowałem się chłopcem.

- Basie się mną opiekował. Próbował mnie sprzedać w Szanghaju.

- Naprawdę? To wygląda na niezły pomysł.

- Handlarzom z Hongkew. Ale nie byłem nic wart. Mimo to się mną opiekował.

- Dobrze to robił. - Doktor Ransome poklepał Jima po ramieniu, potem objął go w pasie i pomacał jego spuchniętą wątrobę, wreszcie uniósł mu górną wargę i obejrzał zęby.

- Nie bój się, Jim. Próbuję tylko odgadnąć, co jadłeś. W Woosung będziemy musieli wszyscy zająć się ogrodnictwem. Może Japończycy sprzedadzą nam kozę.

- Kozę? - Jim nigdy nie widział kozy, egzotycznego zwierzęcia znanego z humorów i wielkiej niezależności, cech, które bardzo cenił.

- Czy interesujesz się zwierzętami?

- Tak… Trochę. Naprawdę interesuję się lotnictwem.

- Lotnictwem? To znaczy samolotami?

- Niezupełnie. Siedziałem w kabinie japońskiego myśliwca - dodał niedbale.

- Podziwiasz japońskich pilotów?

- Są odważni…

- I to ma takie znaczenie?

- To się przydaje, jeżeli chce się wygrać wojnę. - Jim wsłuchał się w brzęczenie dalekiego samolotu. Odnosił się podejrzliwie do lekarza, do jego długich nóg, angielskich manier i zainteresowania zębami. Może razem z Basie’m utworzą spółkę rabowania trupów?

Jim myślał też o kozie, którą doktor chciał kupić od Japończyków. Wszystko, co czytał na temat kóz, potwierdzało, że są to stworzenia kapryśne i kłopotliwe, a to sugerowało, że doktor nie był człowiekiem zbyt praktycznym. Tylko nieliczni Europejczycy mieli złote zęby, a europejskie trupy będą jedynymi, do jakich doktor będzie miał przez dłuższy czas dostęp.

Jim postanowił nie zwracać uwagi na doktora Ransome’a. Stał obok japońskiego strażnika, grzejąc dłonie na zamaskowanym dachu kabiny kierowcy. Kiedy ruszyli w stronę szosy, żołnierze szli już wzdłuż torów rozwijając drut telefoniczny. Czy będą puszczać latawiec z człowiekiem? Najdalszy żołnierz ginął już za przesłoną białego pyłu i jego zamglona postać zdawała się unosić nad ziemią. Jim roześmiał się do siebie na myśl, że żołnierz może nagle wzbić się w niebo nad ich głowami. Jim przy pomocy ojca wielokrotnie puszczał latawce z ogrodu na Amherst Avenue. Fascynowały go latające smoki unoszące się nad chińskimi procesjami ślubnymi i pogrzebowymi oraz bojowe latawce puszczane z nabrzeży w Pootung, które rzucały się na siebie z ostrymi jak brzytwa linkami, pokrytymi sproszkowanym szkłem. Ale najlepsze były latawce z ludźmi, które jego ojciec oglądał w północnych Chinach, kiedy to setki mężczyzn ciągnęły dziesiątki lin. Któregoś dnia Jim poleci takim latawcem stojąc na barkach wiatru…

Ciężarówka pędziła otwartą drogą i pęd powietrza wyciskał mu łzy z oczu. Znając już drogę kierowca śpieszył się, żeby dostarczyć więźniów do Woosung i wrócić przed nocą do Szanghaju. Jim trzymał się dachu kabiny, reszta więźniów kuliła się na ławkach. Dwaj mężowie misjonarek siedzieli już na podłodze, a doktor Ransome pomagał pani Hug ułożyć się pod ławką.

Jim stracił dla nich całe zainteresowanie. Wjeżdżali teraz w strefę lotnisk wojskowych.

Te dawne chińskie bazy, strzegące niegdyś ujścia Jangtsy, zostały zajęte przez japońskie lotnictwo armii lądowej i marynarki. Mijali zbombardowaną bazę myśliwców, w której Japończycy spawali nowy blaszany dach na szkielecie hangaru. Na trawiastym lotnisku stał

rząd myśliwców Zero i między ich skrzydłami przechadzał się pilot w pełnym stroju bojowym. Nie zastanawiając się Jim pomachał mu, ale pilot zniknął mu z oczu wśród śmigieł.

Dwie mile dalej, za opuszczoną wioską ze spaloną pagodą, zatrzymał ich konwój ciężarówek wiozących skrzydła i kadłuby dwumotorowych bombowców. Eskadra takich maszyn stała w wieczornym słońcu, gotowa do startu przeciwko chińskim armiom na zachodzie. Wszystko to bardzo Jima interesowało. Kiedy zatrzymali się przy wojskowym punkcie kontrolnym na drodze do Soochow, Jim nie mógł się doczekać, kiedy ruszą dalej.

Usiadł obok Basie’ego i przebierał nogami, podczas gdy sierżant z kempetai sprawdzał listę więźniów wśród protestów doktora Ransome’a w związku ze stanem zdrowia misjonarek.

Wkrótce potem zjechali z szosy na polną drogę biegnącą wzdłuż przemysłowego kanału. Płynęły nim przywiązane do pokładów zmotoryzowanych barek japońskie czołgi, ich załogi spały na rozciągniętym brezencie. Innym razem te wozy bojowe pobudziłyby wyobraźnię Jima, teraz jednak myślał wyłącznie o samolotach. Marzył, że leci z japońskimi pilotami, którzy atakują Pearl Harbor i niszczą amerykańską flotę Pacyfiku, albo siedzi w jednym z bombowców torpedowych, które zatopiły „Repulse” i „Prince of Wales”. Może po wojnie wstąpi do Japońskich Wojsk Lotniczych i będzie nosił na ramieniu naszywkę ze wschodzącym słońcem, tak jak amerykańscy piloci z Latających Tygrysów nosili na swoich skórzanych kurtkach flagę Chin Nacjonalistycznych.

Chociaż bolały go już nogi, Jim wciąż stał za kabiną kierowcy przez całą drogę ku bramie obozu dla internowanych w Woosung. Dla niego widok japońskich samolotów na równinie Jangtsy równał się pewności, że wkrótce znów zobaczy rodziców. Przegonił ich jednomotorowy myśliwiec, który wzleciał w przedwieczorne niebo, unoszony złotym połyskiem na spodniej stronie skrzydeł. Jim rozłożył ramiona wystawiając na słońce dłonie ubrudzone farbą maskującą i wyobraził sobie, że on też jest samolotem. Za jego plecami Holenderka osunęła się na podłogę ciężarówki. Leżała u stóp swojego starego ojca, a doktor Ransome i japoński żołnierz usiłowali posadzić ją z powrotem.

Przejechali drewniany most nad odnogą sztucznego jeziora i minęli wypalone ruiny Country Clubu, z którego pozostały tylko imitujące pruski mur betonowe ściany z wymalowanymi belkami. Na płyciźnie leżał kadłub motorówki wycieczkowej obrośnięty trzcinami, które od brzegu posunęły się do pogorzeliska.

Jadąca przed nimi wojskowa ciężarówka skręciła w bramę nieczynnej rzeźni, przez którą niedawno przeszedł wielki pożar. Znudzeni żołnierze japońscy kręcili się przed wartownią i przyglądali się grupie chińskich robotników przybijających drut kolczasty do linii sosnowych słupków. Za wartownią znajdował się skład materiałów budowlanych oraz bambusowa szopa, gdzie druga grupa kulisów drzemała na matach wokół piecyka na węgiel drzewny.

Ciężarówka zatrzymała się przed wartownią; kierowca i jego więźniowie rozglądali się po tym ponurym miejscu. Dawna rzeźnia była przekształcona w obóz dla cywilów, ale nie można tu było nikogo internować jeszcze przez kilka miesięcy. Jim siedział między Basie’m a doktorem Ransomem, zły na siebie za to, że wierzył w odnalezienie matki i ojca zaraz w pierwszym obozie.

Między japońskim kierowcą a sierżantem kierującym budową obozu wywiązała się długa dyskusja. Sierżant wyraźnie postanowił, że ta ciężarówka z ładunkiem alianckich więźniów nie istnieje. Nie zwracał najmniejszej uwagi na argumenty kierowcy i przechadzając się po drewnianym ganku w zamyśleniu palił papierosa. Na koniec wskazał

porośnięte pokrzywami poletko blisko bramy, które widocznie uważał za ziemię niczyją między obozem a światem zewnętrznym.

Doktor Ransome spojrzał na całe akry wypatroszonych ogniem zagród, wypalony labirynt, przez który kiedyś przepędzano bydło.

- To nie może być nasz obóz. Chyba, że sami mamy go zbudować.

Blade uszy Basie’ego wychyliły się zza jego marynarskiego kołnierza. Był tak słaby, że ledwo siedział, ale nadal chwytał najsłabszą nawet woń okazji.

- Woosung? To może mieć swoje dobre strony, doktorze… jeżeli będziemy tutaj pierwsi…

Doktor Ransome chciał pomóc pani Hug wstać z podłogi, ale japoński strażnik kolbą karabinu nakazał mu wracać na miejsce. Sierżant stał w pokrzywach zaglądając przez klapę do wycieńczonych więźniów. Stare kobiety leżały u stóp mężów w kałużach moczu. Bracia Anglicy przytulili się do Basie’ego, pani Hug oparła się o kolana ojca.

Jim celowo myślał o matce i szczęśliwych godzinach, jakie spędzał grając w jej sypialni w brydża. Kiedy łzy napłynęły mu do nosa, wciągnął je do wyschniętego gardła.

Ciekawe, czy doktor Ransome potrafiłby nauczyć się płakać? Popatrzył na żarzący się koniec papierosa w dłoni sierżanta, na ciepły blask piecyka w zapadającym zmroku. Robotnicy budujący płot z drutu kolczastego wracali do swojej bambusowej szopy.

- Działasz wszystkim na nerwy, Jim - ostrzegł go doktor Ransome. - Siedź spokojnie, bo powiem Basie’mu, żeby cię sprzedał Japończykom.

- Nie kupią mnie. - Jim odsunął się od doktora i ukląkł na ławce obok kabiny kierowcy. Kołysząc się patrzył, jak sierżant prowadzi dwóch Japończyków na wartownię, gdzie żołnierze jedli wieczorny posiłek. Na drewnianym stole oświetlonym lampą naftową stały butelki piwa i ryżowego wina. Chiński kulis, siedząc w kucki przy piecyku, wachlował

węgle, które rozżarzały się do białości, w powietrzu unosiła się woń rozgrzanego tłuszczu.

Jim musiał jakoś zwrócić na siebie uwagę żołnierzy z wartowni. Wiedział, że Japończycy, dalecy od przejmowania się swoimi niepożądanymi więźniami, zostawią ich tak jak są na noc. Rano więźniowie będą zbyt chorzy, żeby ich można przewieźć do innego obozu, i będą musieli wrócić do ośrodka odosobnienia w Szanghaju.

Zapadł wieczór nad spalonymi zagrodami dla bydła. Chińscy kulisi zakończyli posiłek i siedzieli pod bambusową wiatą, popijając ryżowe wino i grając w karty. Japończycy pili piwo na wartowni. Nad Jangtsy rozbłysły setki gwiazd, a wraz z nimi światła pozycyjne wojskowych samolotów. O jakieś dwie mile na północ, za linią kopców pogrzebowych, Jim widział światła masztowe japońskiego frachtowca kierującego się na otwarte morze; jego biała nadbudówka płynęła jak zamek przez widmowe pola.

Od jednej z misjonarek rozchodził się bardzo brzydki zapach. Jej mąż siedział obok niej na podłodze oparty o nogi doktora Ransome’a. Chcąc lepiej zobaczyć statek Jim wspiął

się na dach kabiny kierowcy. Siedząc tam patrzył, jak frachtowiec wślizguje się w noc, a potem przeniósł wzrok na gwiazdy nad głową. Od zeszłego lata uczył się głównych gwiazdozbiorów.

- Basie… - Jim poczuł zawrót głowy; nocne niebo osuwało się na niego. Straciwszy równowagę przetoczył się przez dach kabiny, usiadł i zobaczył kierowcę z drugim żołnierzem wychodzących z wartowni. Mieli w rękach kije i Jim uznał, że idą go zabić za to, że siedzi na dachu kabiny. Czym prędzej ześlizgnął się na podłogę i położył się obok Holenderki.

Kierowca odpiął klapę ciężarówki. Kiedy ze szczękiem opadła, uderzył kijem w rozkołysany łańcuch. Krzykiem i gestem kazał więźniom wysiadać. Przy pomocy doktora pani Hug i dwaj starzy mężczyźni zeszli w pokrzywy. Dołączył do nich Basie z małymi Anglikami i wszyscy razem poszli za żołnierzem na plac z drewnem. Dwie misjonarki zostały na brudnej podłodze. Żyły jeszcze, ale kierowca ruchem kija kazał doktorowi od nich odejść.

Jim przekroczył kałuże na podłodze i zeskoczył na ziemię. Chciał dogonić doktora Ransome’a, ale kierowca przytrzymał go za ramię i wskazał mu sierżanta na ganku wartowni.

Ten stał w świetle lampy naftowej trzymając jak maczugę mały worek.

Jim ostrożnie podszedł do sierżanta, który rzucił mu worek pod nogi. Jim ukląkł w głębokich koleinach pozostawionych przez opony ciężarówki i obdarzył sierżanta najbardziej entuzjastycznym ze swoich uśmiechów. W worku było dziewięć batatów.

Przez następną godzinę Jim krzątał się po dziedzińcu. Podczas gdy inni więźniowie odpoczywali w składzie drewna, rozpalił piecyk. Pod znudzonym wzrokiem chińskich kulisów rozdmuchał żar i podrzucił do ognia wiórów. Doktor Ransome i dwaj mali Anglicy przynieśli mu wiadro wody z kadzi za wartownią. Pani Hug napiła się z wiadra, Jim jednak postanowił zaczekać, aż ostygnie woda po batatach. Doktor Ransome chciał mu pomagać przy kociołku, ale Jim go odsunął. Kobiety w ośrodku odosobnienia nauczyły go, że bataty gotują się najszybciej w małej ilości wody pod szczelnym przykryciem.

Później, zanim zaniósł bataty do składu drewna, wybrał sobie największy. Usiadł obok doktora na sosnowych deskach, podczas gdy mężowie misjonarek leżeli w trocinach, nie mając siły jeść. Jim uważał, że szkoda dla nich nawet najmniejszego batata, a jednocześnie wiedział, że ci staruszkowie muszą przeżyć, jeżeli ich grupa ma wyruszyć do następnego obozu. Holenderka wyglądała dość zdrowo, chociaż swojego batata oddała małym Anglikom.

Basie rozglądał się po składzie drewna odnotowując sobie w myśli różne związane z nim możliwości, ale Jim wiedział, że jeżeli zostaną w obozie Woosung, nigdy nie odnajdzie matki i ojca.

- Masz, Jim. - Doktor Ransome oddał Jimowi swojego batata. Nadgryzł go trochę, ale większość słodkiego miąższu była nienaruszona. - Jest dobry, zobaczysz.

- O, dziękuję. - Jim szybko pochłonął drugiego batata. Gest doktora Ransome’a zdziwił go. Japończycy byli dobrzy dla dzieci i dwaj amerykańscy marynarze też na swój sposób okazali mu przyjaźń, ale wiedział, że Anglicy nie interesują się dziećmi.

Przyniósł kociołek ciepłej wody po batatach dla siebie i Basie’go, zaproponował też smolisty płyn pozostałym. Ukląkł obok starych misjonarzy i cmoknął w nadziei, że widok herbu Szkoły Katedralnej rozpali w ich umysłach jakąś religijną iskierkę i doda im energii.

- Nie wyglądają zbyt dobrze - zwrócił się do doktora Ransome’a. - Ale może zjedzą swoje bataty rano.

- Pewnie tak. Odpocznij, Jim. Zmęczysz się troszcząc się o wszystkich. Jutro pojedziemy dalej.

- Może bardzo daleko. - Drugi batat dobrze zrobił Jimowi i po raz pierwszy poczuł

współczucie dla doktora Ransome’a z powodu zaognionych ran na twarzy. Żeby się jakoś zrewanżować, dodał: - Jak pan kiedyś będzie na pomostach pogrzebowych w Nantao, niech pan nie pije wody.

Jim położył się w miękkich trocinach kojąco pachnących sosną. Przez otwarte drzwi szopy obserwował światła pozycyjne przelatującego japońskiego samolotu. Po paru minutach musiał przyznać, że nie rozpoznaje ani jednego gwiazdozbioru. Tak jak wszystko od czasu wojny, niebo się zmieniło. Mimo ciągłej zmiany położenia, japońskie samoloty były na nim jedynymi punktami odniesienia, drugim zodiakiem nad zrujnowanym krajem.

18. Włóczędzy

- W prawo… w prawo… nie… w lewo!

Jim wychylał się przez okno z kabiny i krzyczał do kierowcy, podczas gdy ciężarówka pokonywała drewnianą nawierzchnię mostu pontonowego. Japońscy saperzy zbudowali tę tymczasową przeprawę przez Soochow w kilka tygodni po ataku na Pearl Harbor, ale teraz, na skutek wielkiego ruchu, most się rozsypywał. Kiedy ciężarówka dojeżdżała do pierwszego żelaznego pontonu, mokre deski zaczęły się rozchodzić na przetartych linach.

Jim, wyznaczony przez japońskiego kierowcę na obserwatora, patrzył, jak przednie koło wgniata deski pod wodę. Zawsze lubił widok wody przeciskającej się przez podłogę pomostu lub zalewającej stopnie nabrzeża. Brunatny nurt umył zniszczoną oponę z kurzu i odsłonił wyciśnięte z boku nazwisko fabrykanta - była to brytyjska firma Dunlop, co przypomniało Jimowi rodziców. Ciężarówka przechyliła się niebezpiecznie na osłabionych resorach. Gdzieś z tyłu przetoczyło się po podłodze czyjeś ciało, ale Jima fascynowała woda przepływająca przez pogięty błotnik jak strumień ukrytej fontanny.

- W lewo… w lewo! - krzyczał Jim, ale już i konwojent z tyłu ciężarówki ryknął

ostrzegawczo. Z ciężkim westchnieniem japoński kierowca zaciągnął ręczny hamulec, kazał

Jimowi wynosić się z kabiny i wysiadł na zalany wodą most.

Jim przeczołgał się przez okienko na tył, przekroczył wyciągnięte nogi doktora Ransome’a i ukląkł na ławce, głęboko zainteresowany narastającą awanturą między kierowcą a konwojentem.

O dwieście jardów dalej w dół rzeki oddział saperów wznosił środkowe przęsło starego mostu kolejowego. Jim z przyjemnością przyglądał się ich pracy. Od rana miał

zawroty głowy i jednostajny przepływ wody między pontonami działał na niego kojąco.

Mierzył sobie puls i zastanawiał się, czy nie zachorował na beri-beri, malarię albo jakąś inną chorobę, o których doktor Ransome mówił z panią Hug. Pomyślał, że chętnie by wypróbował

jakąś nową chorobę, ale natychmiast przypomniał sobie ośrodek odosobnienia i amerykańskie samoloty nad Szanghajem. Jim przypuszczał, że po przedniej nocy, kiedy obozowali obok świńskiej farmy, prowadzonej przez japońskich żołnierzy, doktor Ransome też widział

samoloty.

Tymczasem doktor Ransome nie wyglądał najlepiej. Od wyjazdu z Woosung rana na twarzy zakaziła całą szczękę i nos. Leżał teraz na podłodze ciężarówki, a jego piegowate nogi złowieszczo bielały w jasnym słońcu. Spał, ale wydawało się, że połową głowy myśli intensywnie. Po raz ostatni rozmawiał z Jimem przed wieczornym posiłkiem, kiedy dopilnował, żeby japoński strażnik dał Jimowi pełną porcję. Potem ogromnym wysiłkiem woli kazał się Jimowi rozebrać i wyprał mu ubranie w korycie dla świń, w pachnącym mydle, które pożyczył od pani Hug.

Basie siedział na podłodze obok doktora, dwaj mali Anglicy spali z głowami na jego kolanach. Steward kabinowy był nadal nieprzytomny, ale zamknął się w sobie, a jego miękka twarz przypominała miąższ przejrzałego owocu. Co jakiś czas go mdliło i domagał się od Jima, żeby sprzątnął podłogę pokrytą moczem i wymiocinami.

Pani Hug i jej ojciec również leżeli na podłodze z rzadka odzywając się do siebie, koncentrując się na każdym wyboju. Na szczęście dwie pary misjonarzy zostały w Woosung.

Ich miejsca zajęli starszawy Anglik i jego milcząca żona z konsulatu brytyjskiego w Nankinie. Siedzieli na tyle ciężarówki obok japońskiego konwojenta, ich twarze wyprane były z wszelkiego wyrazu przez jakąś tragedię, która ich dotknęła. Między nimi stała wiklinowa walizka z ubraniem, którą kierowca i strażnik przetrząsali co wieczór, wybierając sobie buty i ranne pantofle. Para ta bez słowa przyglądała się krajobrazowi pól ryżowych i kanałów, i Jim uznał, że oboje stracili zainteresowanie wojną.

Dwukrotnie w ciągu dnia, kiedy Japończycy zatrzymywali się na posiłek przy drodze, konwojent kazał Jimowi obejść więźniów z glinianym dzbankiem wody. Przez resztę czasu był pozostawiony sam sobie, mogąc skupić się na zadaniu doprowadzenia tej rozklekotanej ciężarówki do obozu, w którym są jego matka i ojciec.

Byli już w drodze od kilku dni, krążąc po okolicy odległej o jakieś dziesięć mil na północny zachód od Szanghaju. Jim stracił rachubę czasu, ale przynajmniej dokądś jechali i na szczęście nie zniechęcał Japończyków do dalszej drogi pogarszający się stan więźniów.

Pierwszego dnia po wyruszeniu z Woosung trzygodzinna jazda przez otwarte tereny zaprowadziła ich do dawnego seminarium Świętego Franciszka Ksawerego przy Soochow Road, jednego z pierwszych obozów, jaki Japończycy założyli wkrótce po Pearl Harbor.

Seminarium było już zapełnione żołnierzami. Całe popołudnie stali w kolejce za autobusami Szanghajskiego Towarzystwa Przewozowego zarekwirowanymi do przewozu kilkuset cywilnych Holendrów i Belgów. Jim z ciekawością zaglądał przez podwójny płot z drutu kolczastego. Grupy brytyjskich żołnierzy kręciły się koło swoich baraków, inni siedzieli na placu w politurowanych ławkach wyciągniętych z seminaryjnej kaplicy, niczym zgromadzenie wiernych w katedrze pod gołym niebem. Ale nigdzie nie było cywilnych mężczyzn, kobiet ani dzieci. Japońscy strażnicy zajmowali się przeprowadzaniem nieskończonych apeli i nie mieli czasu dla nowo przybyłych, liczących na przyjęcie do obozu.

Jim stanął na ławce i machał ponad drutami, żeby wszyscy więźniowie go zobaczyli.

Jednak setki znudzonych żołnierzy nie interesowały się cywilami w szanghajskich autobusach. Jim poczuł ulgę, kiedy ich odesłano dalej. Przed wyruszeniem w stronę Soochow kierowca pozwolił mu wsiąść do kabiny. W pewien sposób ten niespokojny angielski chłopak, który go tak rozzłościł, teraz dawał mu pewne poczucie bezpieczeństwa. Jim nie potrafił czytać mapy z japońskimi znakami i nie rozumiał ani słowa z długich monologów wygłaszanych do szyby pokrytej rozgniecionymi owadami, ale klęczał na siedzeniu i cmokając wychylał się z okna, żeby śledzić każdy przelatujący samolot. Zdawało się, że całe japońskie siły powietrzne lecą do walki z chińskimi armiami na zachodzie.

Płaski teren wzdłuż drogi Szanghaj - Soochow był polem bitwy i całe mile opuszczonych okopów i bunkrów z plamami rdzy przypominało Jimowi pola pod Ypres i nad Sommą na ilustracjach w encyklopedii - ogromne muzeum wojny, którego nikt od lat nie zwiedzał. Pozostałości wojny oraz widok bombowców i myśliwców ożywiły go. Chciałby wzbić się jak bojowy latawiec ponad wijącymi się nasypami i wylądować na jednym z potężnych fortów zbudowanych z tysięcy worków z piaskiem między kopcami pogrzebowymi. Jim był zawiedziony, że nikt z współwięźniów nie interesuje się wojną.

Byłoby wówczas łatwiej podtrzymać ich na duchu, a to zadanie stawało się dla Jima coraz trudniejsze.

Jim lubił sobie wyobrażać, że pod wieloma względami on był prawdziwym przywódcą tej wędrownej grupy więźniów. Chwilami, kiedy roznosił wodę w ciężkim dzbanie albo rozpalał wieczorem piecyk, wiedział, że jest dla nich Kulisem Numer Dwa. Ale gdyby nie przynosił drzewa na ogień i nie gotował batatów, nawet doktor Ransome i Basie poszliby w ślady misjonarek. Zauważył, że po wyjeździe z posterunku żandarmerii przy świńskiej farmie wszyscy pozwolili sobie zachorować. W nocy Japończycy bili chińskiego złodzieja. Jego głos niósł się przez zalane wodą pola wprawiając w drżenie ich ciemną powierzchnię. Następnego dnia wszyscy leżeli na podłodze ciężarówki, Basie cierpiący na płuca, a doktor Ransome ślepy na zainfekowane oko.

Jim mimo gorączki obserwował japońskie samoloty na niebie. Odgłos ich motorów rozjaśniał mu umysł. Ilekroć ogarniało go przygnębienie albo litość nad sobą, przypominał

sobie srebrny samolot, który widział nad ośrodkiem odosobnienia.

Ciężarówka jechała przez most pontonowy popychana przez grupę japońskich saperów. Jim w pewnej chwili stoczył się na podłogę. Doktor Ransome słabym ruchem usiłował go podeprzeć.

- Trzymaj się, Jim. Siedź z przodu obok kierowcy, pilnuj go, żeby dobrze jechał…

Twarz doktora Ransome’a obsiadły dziesiątki much pasąc się na ranie koło oka. Obok doktora leżał Basie z Paulem i Davidem, dalej pani Hug z ojcem. Jedynie angielskie małżeństwo z wiklinową walizką pełną butów siedziało obok żołnierza w tyle ciężarówki.

Jim obciągnął marynarkę, kiedy przez tylną klapę wsiadł japoński kapral. Zły, w mokrych butach, wykrzykiwał polecenia żołnierzom pchającym ciężarówkę przez most..

Kiedy dotarli do przeciwległego brzegu, żołnierze odeszli skrajem wody do swojej pracy przy moście kolejowym. Kapral zaczął wymyślać kierowcy, wyraźnie zdegustowany stanem więźniów. Wyciągnął swojego Mausera i wymachiwał nim w stronę rowu przeciwczołgowego na brzegu, z którego przyjechali.

Jim odczuł ulgę, kiedy kapral odszedł w końcu do swojego mostu. Mimo stanu zdrowia współwięźniów, nie chciał, żeby odpoczywali w rowie przeciwczołgowym.

Siedzenie na ławce wymagało wysiłku i Jima kusiło, żeby położyć się na podłodze obok doktora Ransome’a, żeby móc patrzeć prosto w niebo. Krajobraz pól ryżowych, kanałów i opuszczonych wiosek wyłaniał się z białego tumanu jakby ze zmielonych kości wszystkich zmarłych Chińczyków. Pył pokrywał ciężarówkę maskując ją stosownie do świata, w który wjeżdżała. Od jak dawna byli w drodze? Szeregi kopców pogrzebowych próbowały oszukać wzrok Jima, napływały falami w ich stronę, prawdziwe morze zmarłych. Otwarte trumny stały puste, gotowe na przyjęcie amerykańskich pilotów, którzy wkrótce mieli zacząć spadać z nieba. Tych trumien były tysiące, dość, żeby pomieścić doktora Ransome’a i Basie’ego, matkę i ojca Jima, Verę, Kulisa Numer Dwa i jego samego.

Ciężarówka zatrzymała się, Jim uderzył głową w kabinę. Przy drodze stała grupa krytych papą baraków, w pewnej odległości od płotu z drutu kolczastego oddzielających je od nasypu kanału. Jim leniwie przyglądał się temu obozowi zbudowanemu na terenie cegielni.

Dwie metalowe barki przy nabrzeżu przewróciły się do góry dnem, małe wagoniki załadowane dachówką wciąż jeszcze stały na dziedzińcu obok pieców. Płot z drutu kolczastego, który przedzielił teren cegielni, obejmował dwa murowane magazyny.

Mężczyźni i kobiety opalali się na stopniach drewnianych baraków, na linkach między oknami trzepotało pranie jak radosne wiosenne chorągiewki.

Jim oparł brodę na burcie ciężarówki. Doktor Ransome usiłował usiąść. Konwojent zeskoczył na ziemię i podszedł do wejścia, gdzie japońscy żołnierze otaczali autobus szanghajskiego uniwersytetu. Pasażerowie wyglądali przez brudne szyby. Były tam dwie zakonnice w czarnych welonach, kilkoro dzieci i może dwadzieścioro Brytyjczyków, mężczyzn i kobiet. Przy drutach zebrał się tymczasem tłum więźniów. Z rękami w kieszeniach wystrzępionych szortów w milczeniu przyglądali się, jak japoński sierżant wsiada do autobusu, żeby dokonać inspekcji więźniów.

Doktor Ransome klęczał w tylnej części ciężarówki, zakrywając dłonią ranę na twarzy.

Jim przyglądał się Angielce w podartej kretonowej sukience, która stała przy płocie z dłońmi zaciśniętymi na drucie. Spojrzała na niego z tym samym wyrazem, jaki widział na twarzy tamtej Niemki z Columbia Road.

Autobus wjeżdżał do obozu. Japoński sierżant stał w drzwiach z pistoletem w ręce, gestem nakazując więźniom, żeby się odsunęli. Z ich ponurych twarzy widać było, że przyjmowali nowo przybyłych bez entuzjazmu, widząc w nich więcej gąb do wykarmienia ze skąpych zapasów. Jim usiadł prosto, kiedy ciężarówka też ruszyła ku bramie. Doktor Ransome upadł na podłogę i para Anglików z wiklinową walizką pomogła mu usiąść na ławce.

Jim uśmiechnął się do kobiety idącej wzdłuż drutów. Kiedy wyciągnęła w jego stronę rękę, pomyślał, że to może jakaś znajoma jego matki. W obozie było wiele rodzin i gdzieś tam, wśród snujących się par, mogli znajdować się jego rodzice. Przyglądał się angielskim twarzom i grupom chłopaków śmiejących się za plecami japońskich wartowników. Ku swojemu zdziwieniu poczuł przez chwilę żal i smutek, że poszukiwania matki i ojca wkrótce się skończą. Dopóki ich szukał, dopóty gotów był znosić głód, ale teraz, kiedy poszukiwania dobiegły końca, zrobiło mu się smutno na myśl o wszystkim, co przeszedł, i jak bardzo się zmienił. Zdewastowane pola bitewne, oblepiona muchami ciężarówka, dziewięć batatów w worku pod siedzeniem kierowcy, a nawet w pewnym sensie i ośrodek odosobnienia stały się dla niego czymś bliższym niż jego dom na Amherst Avenue.

Ciężarówka zatrzymała się przed bramą. Japoński sierżant przez tylną klapę obrzucił

spojrzeniem więźniów leżących na podłodze. Pchnął swoim Mauserem doktora Ransome’a i ranny lekarz osunął się na kolana u jego stóp łapiąc z trudem oddech. Tłum mieszkańców obozu zaczął się rozchodzić. Mężczyźni z rękami w kieszeniach wracali do swoich baraków i siadali obok kobiet na stopniach.

Nad ciężarówką kłębiły się muchy, obsiadając kałuże na podłodze. Krążyły też wokół

ust Jima, karmiąc się wrzodami na jego dziąsłach. Przez dziesięć minut Japończycy kłócili się między sobą, a tymczasem kierowca czekał z doktorem Ransome’em. Dwaj jeńcy wyszli przed bramę i włączyli się do dyskusji.

- Obóz Woosung?

- Nie, nie, nie…

- Kto ich wysłał w takim stanie?

Omijając doktora Ransome’a zbliżyli się do ciężarówki i przyglądali się więźniom poprzez chmarę much. Z kamiennym wyrazem twarzy patrzyli na Jima, który machał nogami i gwizdał pod nosem. Japońscy wartownicy otworzyli bramę z drutu kolczastego, ale brytyjscy jeńcy natychmiast ją zamknęli i zaczęli coś krzyczeć do japońskiego sierżanta.

Kiedy doktor Ransome wystąpił, żeby zaprotestować, Brytyjczycy wymachując rękami kazali mu się odsunąć.

- Odsuń się, człowieku…

- Nie możemy was przyjąć. Tutaj są dzieci.

Doktor Ransome wdrapał się na ciężarówkę i usiadł na podłodze obok Jima.

Utrzymywanie się w pozycji stojącej tak go wyczerpało, że położył się na plecach osłaniając dłonią ranę przed muchami, które wciskały mu się między palce.

Pani Hug i angielskie małżeństwo z wiklinową walizką czekali w milczeniu na wynik kłótni. Kiedy japońscy żołnierze wrócili do obozu i zamknęli za sobą bramę, pani Hug powiedziała:

- Nie przyjmują nas. Brytyjskie kierownictwo obozu…

Jim przyglądał się jeńcom poruszającym się po terenie obozu. Na ceglanym dziedzińcu chłopcy grali w piłkę nożną. Czy jego matka i ojciec kryli się gdzieś wśród pieców? Może podobnie jak brytyjscy szefowie obozu chcieli, żeby Jim odjechał, bojąc się much i chorób, które przywiózł ze sobą z Szanghaju?

Jim pomógł Basie’emu i doktorowi Ransome’owi napić się, a potem usiadł na przeciwległej ławce. Odwrócił się plecami do obozu, do brytyjskich więźniów i ich dzieci.

Wszystkie jego nadzieje wiązały się z otaczającym go krajobrazem, z jego przeszłymi i przyszłymi wojnami. Odczuwał dziwną lekkość w głowie, nie dlatego, że rodzice go odtrącili, ale dlatego, że spodziewał się tego po nich i teraz było mu to już obojętne.

19. Pas startowy

W godzinie przed zmierzchem wjechali w strefę opustoszałych pól bitewnych w odległości dziewięciu mil od Szanghaju. Przedwieczorne światło unosiło się w górę, jakby oddając słońcu cząstkę tej energii, którą wylało na obojętne pola. Krajobraz rowów i bunkrów jakby wyskoczył w pełni uzbrojony z głowy Jima. Na skrzyżowaniu dróg niczym szopa na kółkach tkwił czołg, reflektory słońca świeciły przez jego otwarte luki. Rowy strzeleckie wiły się między kopcami pogrzebowymi, jak labirynt, który zabłądził sam w sobie.

Za skrzyżowaniem brzegi kanału spinał drewniany most. Jego filary, z których deszcz wyługował wszelki ślad żywicy, były miękkie jak pumeks. Kierowca złożył mapę i wachlował się mapnikiem, nie śpiesząc się narażać swoje koła na wyjeżdżonych belkach.

Pani Hug i angielskie małżeństwo siedzieli na tyle ciężarówki, ich cienie sięgały coraz dalej na białym dnie wyschniętego pola ryżowego. Jim odgonił muchy z twarzy doktora Ransome’a i poklepał go po głowie. Wyobraził sobie, że jest jednym z cieni, czarnym dywanem leżącym na tej zmęczonej ziemi. O milę na południe, między kopcami pogrzebowymi, widział stery ogonowe stojących rzędem samolotów - upierzone kości na tle ciemniejącego powietrza. Jim przyjrzał się samolotom rozpoznając pękate kadłuby i gwiaździste motory. Były to amerykańskie myśliwce Brewster Buffalo, nie dorównujące japońskim.

Czy to tutaj, między tymi kopcami pogrzebowymi, amerykańskie samoloty wyczekiwały na start do jego umysłu? Japoński kierowca również dostrzegł samoloty.

Odrzucił papierosa i krzyknął do konwojenta, który zeskoczył z ciężarówki i badał

spróchniałe belki mostu:

- Lunghua… Lunghua…!

Motor zawarczał i kierowca na skrzyżowaniu skręcił na wschód, biorąc kurs ku odległemu lotnisku.

- Jedziemy na lotnisko Lunghua, panie doktorze - powiedział Jim między kolanami doktora Ransome’a. Lekarz leżał na podłodze między Basie’m a ojcem Holenderki, przyglądając się Jimowi jednym okiem.

- To są myśliwce Brewster Buffalo… chyba Amerykanie wygrali wojnę.

Jim wystawił twarz na prąd ciepłego powietrza. Zbliżali się do wojskowego lotniska, największego trawiastego lotniska, jakie widział w okolicy Szanghaju. Stały tam trzy blaszane hangary i drewniany barak warsztatów naprawczych, zbudowany na dawnym parkingu przy pagodzie Lunghua. Dziesiątki samolotów wytoczono na asfalt przed hangarami, były to myśliwce najnowszego typu. Na skraju lotniska stały trzy amerykańskie Brewster Buffalo z zamalowanymi znakami. Grupa saperów za pomocą potężnego dźwigu wciągała działko przeciwlotnicze na górne piętro kamiennej pagody.

Kierowca zatrzymał wóz przy punkcie kontrolnym. Podczas gdy wartownicy przechadzali się w zapadającym zmierzchu wokół umocnionego posterunku, ich kapral rozmawiał przez telefon polowy. Kazano im wjechać na drogę obwodową. Jej rozjeżdżona nawierzchnia została umocniona słomianymi matami, które konwój ciężarówek załadowanych kamieniem ubił w jednolitą masę. Wyprzedziła ich inna ciężarówka wioząca dachówki zerwane z domów w Starym Mieście.

Drogę obwodową patrolowało dwóch uzbrojonych wartowników, ich bagnety rozcinały ponure powietrze. Na skraju lotniska stały dwa jednomotorowe transportowce.

Japoński pilot w otoczeniu obsługi naziemnej rozmawiał z dwoma oficerami. Pilot wskazał

ręką przejeżdżającą z klekotem ciężarówkę i Jim pomyślał, że może on, Basie i doktor Ransome mają zostać wywiezieni samolotem z Szanghaju i wkrótce połączą się z jego rodzicami w Hongkongu albo w Japonii.

Jim oczekiwał, że ich ciężarówka zatrzyma się przy samolotach, ale kierowca jechał

dalej w stronę południowego skraju lotniska. Gładką trawę zastąpił nierówny teren porośnięty dziką trzciną cukrową. Przejechali wyschnięty rów odwadniający i w ślad za ciężarówką z dachówką pojechali wąską dolinką między ścianami pokrzyw. W wieczorne powietrze wzbijały się obłoki popielato białego pyłu, kiedy jadące przed nimi pojazdy zwalały na ziemię swoje ładunki kamienia i gruzu. Uzbrojeni żołnierze i żandarmeria strzegli drogi z bronią w ręku, ich mundury były białe od pyłu.

Pod okiem japońskich wartowników setki obdartych chińskich jeńców wojennych nosiły dachówki i kamienie układając podłoże betonowego pasa startowego. Mimo zmierzchu i poniewierki ubiegłych miesięcy Jima uderzył żałosny stan tych chińskich jeńców. Wielu było wycieńczonych do ostateczności. Siedzieli nadzy w zdeptanych pokrzywach z jedną dachówką w rękach, jak ze szczątkiem żebraczej miski. Inni wspinali się po niewielkiej pochyłości do skraju lotniska przyciskając do piersi kosze z kamieniami. Ciężarówka zatrzymała się przy wysypisku. Ze szczękiem łańcuchów opadła tylna klapa. Przy pomocy japońskiego żołnierza pani Hug i angielskie małżeństwo zeszli na ziemię. Doktor Ransome klęczał przy ławce, z trudem panując nas swoim nieposłusznym ciałem.

- Dobra, Jim… musimy zaprowadzić wszystkich do ich kwater. Pomóż pani Hug.

Basie, chłopcy…

Sam ledwo stał, ale udało mu się postawić Basie’ego na nogi. Twarz stewarda kabinowego była już pokryta warstwą talku, miał tę delikatną kobiecą skórę, którą Jim zobaczył po raz pierwszy koło pomostów pogrzebowych w Nantao. Teraz opierając się na ramieniu Jima zrobił kilka kroków po mokrej podłodze ciężarówki.

Wysiedli i stali zbici w gromadkę w chmurze białego pyłu koło wysypiska. Pani Hug usiadła z ojcem na stosie kamieni trzymając za ręce małych Anglików. Chińscy jeńcy napełniali kosze i spluwali na kamienie. Kiedy podchodzili po miękkiej ziemi do pasa startowego, ich kredowe postacie zdawały się rozjaśniać wieczorne powietrze.

Wokół nich stali nieruchomi japońscy wartownicy. O kilkadziesiąt kroków dalej, na południowym stoku dolinki, nad skrajem dołu świeżo wykopanego wśród pokrzyw siedzieli na bambusowych fotelach dwaj sierżanci. Ich buty i ziemia pod ich nogami były zachlapane wapnem.

Jim podniósł szarą dachówkę. Żaden z japońskich strażników nie zdradzał

zainteresowania tym, czy nowo przybyli pracują, czy nie, ale Basie też już trzymał w rękach kamień z bruku. Jim poszedł za nagim chińskim jeńcem w stronę pasa startowego. Wspiął się na stok i przeszedł przez pas zoranej ziemi. Chińczycy wytrząsali zawartość koszy i wracali na wysypisko gruzu. Jim położył swoją dachówkę w płytkim rowie wypełnionym kamieniem i gruzem, biegnącym przez lotnisko w noc. Basie potrącił Jima i upuścił kamień sobie pod nogi. Zataczał się i usiłował strząsnąć z rąk kredowy pył.

Za ich plecami stali przy wysypisku doktor Ransome oraz pani Hug i para Anglików.

Doktor dyskutował z japońskim żołnierzem, który gestami zapędzał ich w stronę pasa startowego. Trzymając karabin w jednej ręce żołnierz podniósł ze stosu gruzu dachówkę i wcisnął ją w dłonie doktora.

Jim czekał przy wysypisku i patrzył w mrok wzdłuż białego pasa. Przypomniała mu się rozkołysana trawa na lotnisku Hungjao i spróbował wyobrazić sobie strugi powietrza za śmigłami Brewsterów Buffalo. Odwrócił się do transportowca stojącego przy drodze obwodowej. Japoński pilot i oficerowie szli przez trawę w kierunku pasa startowego.

Zatrzymali się na jego błotnistym skraju, ze śmiechem komentując stan prac. Sprzączki i wypolerowane odznaki błyszczały na nich jak biżuteria europejskich kobiet zwiedzających pola bitewne koło Hungjao przed wojną.

Jim wszedł na trawę oddalając się od obłoków kurzu i linii chińskich jeńców. Chciał

po raz ostatni obejrzeć zaparkowany samolot, stanąć pod ciemnym przęsłem jego skrzydeł.

Wiedział, że chińscy jeńcy są śmiertelnie zmęczeni pracą, że ci zagłodzeni ludzie układają ze swoich kości dywan dla japońskich bombowców, które będą na nim lądować. Potem pójdą do dołu, gdzie czekali ze swoimi Mauserami japońscy sierżanci w zachlapanych wapnem butach.

A kiedy on, doktor Ransome i Basie ułożą swoje kamienie, też pójdą do dołu.

Ostatni blok światła zgasł na kadłubach samolotów, ale Jim nadal czuł w nocnym powietrzu ich motory. Wdychał zapach oleju i płynu chłodnicowego. Zaczął wyłączać głosy wokół siebie, białe ciała chińskich jeńców i pas z kości. Wyłączył młodego japońskiego pilota w kombinezonie, który pokazywał go palcem krzycząc coś do sierżantów przy dole z wapnem. Jim miał nadzieję, że jego rodzice są bezpieczni i już nie żyją. Otrzepując marynarkę z kurzu pobiegł w stronę samolotu, chcąc czym prędzej znaleźć schronienie pod jego skrzydłami.

CZĘŚĆ II

20. Obóz Lunghua

Głosy niosły się po mruczącym drucie jak dźwięki po strunach harfy. Jim leżał w wysokiej trawie, o pięćdziesiąt kroków od płotu, obok pułapki na bażanty. Przysłuchiwał się strażnikom, którzy sprzeczali się odbywając cogodzinny obchód obozu. Teraz, kiedy amerykańskie naloty stały się czymś codziennym, żołnierze japońscy nie nosili już karabinów na ramieniu, ale ściskali swoją długą broń w obu rękach i byli tak przestraszeni, że gdyby zobaczyli Jima za granicą obozu, zastrzeliliby go bez namysłu.

Jim obserwował ich przez siatkę pułapki na bażanty. Zaledwie w przeddzień zabili chińskiego kulisa, który usiłował przekraść się do obozu. Jim rozpoznał w jednym ze strażników szeregowego Kimurę, grubokościstego syna wieśniaka, który w obozie urósł

prawie tyle samo, co Jim. Szerokie plecy szeregowego rozerwały wypłowiałą kurtkę i jedynie pasy amunicyjne trzymały jego mundur w jednym kawałku.

Zanim wojna ostatecznie zwróciła się przeciwko Japończykom, szeregowy Kimura często zapraszał Jima do chatki, którą dzielił z trzema innymi strażnikami, i pozwalał mu wkładać swoją zbroję do kendo. Jim pamiętał wyszukaną ceremonię, z jaką japońscy żołnierze ubierali go w strój z metalu i skóry, pamiętał ostrą woń ciała szeregowego Kimury wypełniającą hełm i naramienniki. Pamiętał też wybuchy gwałtowności, kiedy szeregowy Kimura atakował go dwuręcznym mieczem, huragan razów, które spadały na jego hełm, zanim zdołał się zasłonić. W głowie miał potem szum przez kilka dni. Wydając mu polecenia, Basie musiał do niego krzyczeć, aż obudził cały męski blok i doktor Ransome wezwał Jima do obozowej izby chorych i przebadał mu uszy.

Pamiętając te potężne ramiona i bystrość wzroku szeregowego Kimury Jim przyciskał

się do ziemi w wysokiej trawie za pułapką. Tym razem cieszył się, że pułapka nie zadziałała.

Dwaj Japończycy zatrzymali się przy płocie i lustrowali wzrokiem grupę opuszczonych budynków za północno-wschodnią granicą obozu. Obok nich, ale już w obrębie obozu, stał

zrujnowany budynek audytorium z kręgiem miejsc na ziejącym w niebo balkonie. Obóz zajmował teren dawnej szkoły pedagogicznej zbombardowanej i zdobywanej podczas walk o pobliskie lotnisko Lunghua w roku 1937. Uszkodzone budynki położone najbliżej lotniska zostały wyłączone z obozu i to właśnie tutaj, na długich prostokątach trawy między wypalonymi domami studenckimi, Jim zastawiał pułapki na bażanty. Po rannym apelu wyślizgiwał się przez płot w miejscu, gdzie wyrastał on z kępy pokrzyw otaczających zapomniany bunkier na skraju lotniska. Zostawił buty przed wejściem do bunkra i dalej poszedł łożyskiem płytkiego kanałku, a potem czołgał się w wysokiej trawie między zniszczonymi budynkami.

Pierwsza pułapka stała zaledwie o kilka kroków od płotu, w odległości, która wydawała się Jimowi olbrzymia, kiedy po raz pierwszy prześlizgnął się pod drutem kolczastym. Obejrzał się na bezpieczny świat obozu, na baraki i wieżę ciśnień, na wartownię i bloki mieszkalne, prawie ze strachem, że może być stamtąd na zawsze wygnany. Doktor Ransome często nazywał Jima „wolnym duchem” widząc, jak ten kręci się po obozie, szukając w tej swojej głowie jakiegoś nowego pomysłu. Jednak tutaj, w wysokiej trawie między zrujnowanymi budynkami, Jim odczuwał jakiś nieznany ciężar.

Wykorzystując to jako usprawiedliwienie Jim leżał nieruchomo za pułapką. Na lotnisku Lunghua startował samolot wyraźnie widoczny na tle żółtych fasad domów mieszkalnych w Koncesji Francuskiej, ale Jim nie zwracał na niego uwagi. Żołnierz towarzyszący szeregowemu Kimurze krzyknął do dzieci bawiących się na galerii audytorium.

Kimura podszedł do drutów i przebiegł wzrokiem po wodzie kanału i kępach dzikiej trzciny cukrowej. Całoroczne niedożywienie - japońscy strażnicy byli karmieni prawie tak samo marnie jak ich brytyjscy i amerykańscy więźniowie - ściągnęło resztki chłopięcej podściółki tłuszczowej z ramion Kimury. Po ostatnim ataku gruźlicy jego silna twarz była obrzmiała jak u kulisów. Doktor Ransome nie raz ostrzegał Jima, żeby nie wkładał zbroi do kendo szeregowego Kimury. Teraz walka między nimi byłaby bardziej wyrównana, mimo że Jim miał dopiero czternaście lat. Gdyby nie karabin, chętnie zmierzyłby się z Kimurą…

Jakby wyczuwając czające się w trawie zagrożenie, szeregowy Kimura zawołał

swojego towarzysza. Oparł karabin o sosnowy słupek, przekroczył druty i stanął w wysokich pokrzywach. Z płytkiego kanału zlatywały się muchy i siadały mu na wargach, ale Kimura nie zwracając na nie uwagi wpatrywał się w pasmo wody, które oddzielało go od Jima i pułapek na bażanty.

Czyżby dojrzał ślady w miękkim błocie? Jim odczołgał się od pułapki, ale w zgniecionej trawie pozostał doskonale widoczny odcisk jego ciała. Kimura podwijał

wystrzępione rękawy, szykując się do walki wręcz ze swoją ofiarą. Jim patrzył, jak Japończyk brodzi przez pokrzywy. Wiedział, że potrafiłby uciec przed Kimurą, ale nie przed kulą drugiego żołnierza. Jak by tu wytłumaczyć Kimurze, że te pułapki na bażanty to był pomysł

Basie’ego? To Basie nalegał na wymyślne maskowanie ich liśćmi i gałązkami oraz zmuszał

go do wychodzenia dwa razy dziennie za druty, chociaż ani razu nie widzieli ptaka, nie mówiąc już o tym, że nic nie złapali. Musiał trzymać z Basie’m, który miał niewielkie, ale pewne źródła pożywienia. Mógłby powiedzieć Kimurze, że Basie wie o ukrytym radiu w obozie, ale to oznaczałoby koniec dodatkowego jedzenia.

Najgorsza była myśl, że jeżeli Kimura go uderzy, to mu odda. Niewielu rówieśników Jima odważało się go tknąć, a od zeszłego roku, odkąd zabrakło żywności, to samo można było powiedzieć o dorosłych. Jednak stawianie oporu Kimurze oznaczało pewną śmierć.

Uspokoił się wyczekując na najdogodniejszy moment, żeby wstać i poddać się. Ukłoni się Kimurze nie okazując najmniejszego wzruszenia i licząc, że setki godzin spędzonych koło wartowni - co prawda za poduszczeniem Basie’ego podziałają na jego korzyść. Kiedyś uczył

nawet Kimurę angielskiego, ale Japończycy, chociaż wyraźnie przegrywali wojnę, nie byli zainteresowani nauką tego języka.

Jim czekał, aż Kimura przejdzie na jego brzeg. Żołnierz stał pośrodku kanałku trzymając w ręku czarny lśniący przedmiot. Strumienie, sadzawki i zapuszczone studnie na terenie obozu Lunghua kryły cały arsenał rdzewiejącej broni i gotowej w każdej chwili wybuchnąć amunicji porzuconej w czasie działań 1937 roku. Jim poprzez trawę przyglądał się zaostrzonemu cylindrowi, przypuszczając, że odpływ odsłonił w kanałku stary pocisk artyleryjski albo granat do moździerza.

Kimura krzyknął coś do drugiego żołnierza czekającego przy płocie. Odpędził muchy z twarzy i mówił coś do trzymanego przedmiotu, jak się przemawia do niemowlęcia. Potem uniósł go nad głowę w pozycji, w jakiej japońscy żołnierze rzucają granaty. Jim czekał na wybuch i nagle zobaczył, że szeregowy Kimura trzyma dużego słodkowodnego żółwia.

Zwierzę wysunęło głowę z pancerza i Kimura roześmiał się uradowany. Jego wymizerowana twarz wyglądała teraz jak twarz małego chłopca, uświadamiając Jimowi, że szeregowy Kimura też był kiedyś dzieckiem, tak jak i on przed wojną.

Japońscy żołnierze przeszli przez plac apelowy i znikli wśród baraków za linkami z suszącą się postrzępioną bielizną. Jim wysunął się z wilgotnej pieczary bunkra. Włożywszy skórzane buty do golfa, które podarował mu doktor Ransome, przeszedł przez druty. W ręku trzymał żółwia Kimury. To stare stworzenie miało co najmniej funt mięsa, a Basie, prawie na pewno, znał jakiś specjalny przepis na żółwia. Jim widział oczami wyobraźni, jak Basie wywabia żółwia ze skorupy za pomocą żywej gąsienicy, a potem odcina mu głowę scyzorykiem…

Przed Jimem rozciągał się obóz Lunghua, jego dom i wszechświat przez ostatnie trzy lata, a także przygnębiające więzienie dla prawie dwóch tysięcy obywateli krajów alianckich.

Byle jakie baraki, betonowe bloki mieszkalne, wydeptany plac apelowy i wartownia z przekrzywioną wieżą strażniczą wystawione były na promienie czerwcowego słońca, stanowiąc miejsce spotkań wszystkich much i komarów w dorzeczu Jangtsy. Jednak przekroczywszy druty, Jim poczuł, że powietrze uspokaja się wokół niego. Pobiegł żużlową ścieżką, podarta koszula powiewała na jego kościstych ramionach jak łachmany suszące się między barakami.

Podczas nie kończących się wędrówek po obozie Jim poznał każdy kamień i każdy chwast. Przy ścieżce do bambusowego palika przybita była tabliczka z wypłowiałym, krzywym napisem „Regent Street”. Jim nie zwracał na nią uwagi, podobnie jak na inne tabliczki przy głównych ścieżkach w obozie, z napisami „Piccadilly”, „Knightsbridge” i „Petticoat Lane”. Te zabytki wyimaginowanego Londynu - którego wielu urodzonych w Szanghaju brytyjskich więźniów nigdy nie oglądało - intrygowały i jednocześnie drażniły Jima. Swoimi nieustannymi rozmowami o przedwojennym Londynie starsze brytyjskie rodziny niejako wymuszały szczególną pozycję. Przypomniała mu się linijka wiersza, którego uczył go doktor Ransome: „Kawałek obcej ziemi, która na zawsze będzie Anglią”. Ale to nie była Anglia, tylko Lunghua. Nadanie zanieczyszczonym odchodami ścieżkom między butwiejącymi barakami nazw ledwo pamiętanych londyńskich ulic pozwalało zbyt wielu spośród brytyjskich więźniów zamknąć oczu na rzeczywistość obozu i siedzieć bezczynnie, zamiast pomagać doktorowi Ransome’owi w opróżnianiu szamba. Ani Amerykanie, ani Holendrzy, ani Belgowie nie marnowali czasu na nostalgię, co ich podnosiło w oczach Jima.

Lata spędzone w Lunghua nie wyrobiły w Jimie wysokiej opinii o Brytyjczykach.

A jednak tabliczki z nazwami londyńskich ulic fascynowały go, składając się na magię nazw, którą odkrył w obozie. Cóż, u licha, mogło znaczyć Lord’s, Serpentine albo Trocadero?

Książki i czasopisma były tak nieliczne, że każda nieznana nazwa miała w sobie tajemniczość komunikatu z gwiazd. Według Basie’ego, który miał zawsze rację, amerykańskie myśliwce z charakterystycznymi chłodnicami, ostrzeliwujące lotnisko Lunghua, nazywały się Mustangi, tak jak dzikie konie. Jim rozkoszował się tą nazwą; wiadomość, że te samoloty to Mustangi, była dla niego ważniejsza, niż stwierdzenie, że Basie miał dostęp do tajnego obozowego radia. Był złakniony nazw.

Jim potknął się na wydeptanej ścieżce, tracąc panowanie nad swoimi golfowymi buciorami. Ostatnio zbyt często miewał zawroty głowy. Doktor Ransome ostrzegał go, żeby nie biegał, ale amerykańskie naloty i bliska perspektywa końca wojny zbyt go podniecały.

Chcąc ochronić żółwia, starł sobie kolano. Kulejąc przeszedł przez żużlową ścieżkę i usiadł

na stopniach nie używanego punktu uzdatniania wody. Tutaj kiedyś więźniowie gotowali wodę czerpaną ze stawów znajdujących się na terenie obozu. W magazynach wciąż jeszcze zostało nieco węgla, ale brygada sześciu Brytyjczyków, którzy mieli podtrzymywać ogień, straciła zainteresowanie swoją pracą. Wprawdzie doktor Ransome protestował, ale oni woleli cierpieć na chroniczną biegunkę, niż zdobyć się na wysiłek gotowania wody.

Podczas gdy Jim zajmował się swoim kolanem, członkowie brygady siedzieli przed pobliskim barakiem zapatrzeni w niebo, jakby oczekiwali, że wojna skończy się za dziesięć minut. Jim poznał pana Mulvaneya, księgowego z towarzystwa Siła i Światło, który często pływał w basenie na Amherst Avenue. Obok niego siedział wielebny Pearce, metodystyczny misjonarz, którego znająca japoński żona otwarcie kolaborowała ze strażnikami, składając codzienne donosy na współwięźniów.

Nikt nie krytykował za to pani Pearce i w gruncie rzeczy większość więźniów w Lunghua sama paliła się do kolaboracji. Jimowi się to nie podobało, ale przyznawał, że rozsądek nakazuje robić wszystko, żeby przeżyć. Po trzech latach w obozie pojęcie patriotyzmu straciło wszelkie znaczenie. Najdzielniejszymi więźniami - a kolaboracja wiązała się z ryzykiem - byli ci, którzy wkradli się w łaski Japończyków i potem zaopatrywali innych w niewielkie ilości żywności i środki opatrunkowe. Poza tym nie bardzo było o czym donosić. Nikomu w Lunghua nawet się nie śniło o ucieczce i każdy słusznie wydałby ze strachu przed represjami szaleńca chcącego wydostać się za druty.

Członkowie brygady wodnej szurali drewniakami po stopniach i gapili się w słońce, poruszając się żywiej tylko po to, żeby wydłubać sobie kleszcza spomiędzy żeber. Byli wycieńczeni, ale proces chudnięcia zatrzymywał się jakoś na grubość skóry od szkieletu. Jim zazdrościł panu Mulvaneyowi i wielebnemu Pearce’owi, bo oni już nie rośli. Z arytmetyki, której nauczył go doktor Ransome, jasno wynikało, że ilość żywności dostarczanej do obozu topniała szybciej niż ilość więźniów.

Na środku placu apelowego grupa dwunastolatków grała na spieczonej ziemi w kulki.

Na widok żółwia podbiegli do Jima. Każdy z nich trzymał przywiązaną na nitce ważkę.

Niebieskie płomyczki przemykały nad ich głowami.

- Jim! Możemy go dotknąć?

- Co to jest?

- Czy dostałeś to od szeregowego Kimury? Jim uśmiechnął się z wyższością.

- To jest bomba.

Wyciągnął żółwia przed siebie i łaskawie pozwalał wszystkim go oglądać. Mimo różnicy wieku z kilkoma z tych chłopców zaprzyjaźnił się zaraz po przybyciu do obozu, kiedy nie przebierał w znajomościach. Od tamtego czasu przerósł ich i nawiązał inne przyjaźnie - z doktorem Ransome’em, Basie’m i amerykańskimi marynarzami z bloku E - zapewniające mu dostęp do starych, przedwojennych egzemplarzy „Reader’s Digest” i „Popular Mechanics”, które pochłaniał. Co jakiś czas, jakby nadrabiając utracone dzieciństwo, Jim powracał do świata chłopięcych zabaw i grał w kulki, w klasy albo puszczał bąka.

- Czy on jest zdechły? O, rusza się!

- Leci mu krew!

Plama krwi z kolana Jima na głowie żółwia upodobniła go do korsarza.

- Jim, zabiłeś go!

Największy z chłopców, Richard Pearce, wyciągnął rękę, żeby dotknąć gada, ale Jim schował go pod pachę. Nie lubił tego chłopca, prawie równie dużego jak on, i trochę się go bał. Zazdrościł Richardowi dodatkowych japońskich przydziałów, którymi dokarmiała go matka. Oprócz jedzenia Pearce’owie mieli biblioteczkę skonfiskowanych książek, których zazdrośnie strzegli.

- To jest więź krwi - wyjaśnił Jim wyniośle. Z prawa żółwie należały do morza, do otwartej rzeki widocznej o milę na zachód od obozu, tego szerokiego dopływu Jangtsy, którym kiedyś chciał popłynąć z rodzicami do bezpiecznego świata bez wojny.

- Uważaj… - Gestem kazał się Richardowi odsunąć. - Jest tresowany i gryzie!

Chłopcy odsunęli się od niego. Czasami humor Jima zbijał ich z tropu. Chociaż usiłował to w sobie zwalczać, ich stare, przerobione przez matki, jednak dużo lepsze od jego łachmanów ubrania budziły w nim niechęć. Prawdę mówiąc zazdrościł im, że w ogóle mieli matki i ojców. W ciągu ubiegłego roku Jim stopniowo zdał sobie sprawę, że nie pamięta już wyglądu rodziców. Ich zawoalowane postacie nadal odwiedzały go we śnie, ale ich twarzy nie pamiętał.

21. Za przepierzeniem

- Młody Jim…!

Krzyczał do niego prawie nagi człowiek w drewniakach i podartych szortach sprzed wejścia do bloku G. Trzymał rączki drewnianego wózka na żelaznych kółkach. Chociaż wózek był pusty, jego rączki omal nie wyrywały mężczyźnie ramion ze stawów. Rozmawiał z Angielkami siedzącymi w wypłowiałych bawełnianych sukienkach na betonowych stopniach.

Kiedy gestykulował, jego łopatki zdawały się oddzielać od reszty pleców, gotowe do odlotu za druty kolczaste.

- Jestem tutaj, panie Maxted! - Jim odepchnął na bok Richarda Pearce’a i pobiegł

żużlową alejką do bloku mieszkalnego. Widok pustego wózka do rozwożenia jedzenia uświadomił mu, że mógł przegapić jedyny dzienny posiłek. Strach przed pozostaniem bez pożywienia choćby przez jeden dzień był tak dojmujący, że Jim gotów był rzucić się na pana Maxteda.

- Chodź tu, Jim. Bez ciebie nie będzie nam smakować. - Pan Maxted spojrzał na golfy Jima, nabijane ćwiekami buciory, które żyły własnym życiem i zmuszały tego stracha na wróble do nieustannych wędrówek po obozie. W stronę kobiet rzucił: - Nasz Jim spędza cały czas przy dziewiętnastym dołku3.

- Obiecałem, panie Maxted. Ja zawsze chętnie… - Musiał stanąć przy wejściu do bloku.

Odetchnął kilka razy, aż przeszedł mu zawrót głowy, i pognał dalej. Z żółwiem w ręce wbiegł

po schodach do holu i przemknął między dwójką starych ludzi zawieszonych jak duchy w połowie rozmowy, której początek zapomnieli. Po obu stronach korytarza mieściły się małe pokoje, każdy z czterema drewnianymi pryczami. Po pierwszej zimie w obozie, kiedy wiele dzieci umarło w nieogrzewanych barakach, rodziny z dziećmi przeniesiono do internatów byłej szkoły wyższej. Chociaż również nieogrzewane, pokoje z betonowymi ścianami utrzymywały temperaturę powyżej zamarzania wody.

Jim dzielił pokój z młodym angielskim małżeństwem, panią i panem Vincent, oraz ich sześcioletnim synem. Żył w odległości kilku cali od państwa Vincent przez dwa i pół roku, ale ich życie nie mogło być bardziej oddzielne. W dniu przybycia Jima pani Vincent rozwiesiła starą kapę na łóżko wokół jego przydziałowej ćwiartki pokoju. Ona i jej mąż, makler na szanghajskiej giełdzie, nigdy nie zmienili niechętnego stosunku do obecności Jima

3 Pole do gry w golfa obejmuje 18 dołków (przyp. tłum.) i z upływem lat wzmacniali przegrodę włączając w nią przetarty szal, halkę i wieko kartonowego pudła, tak iż przypominało to miniaturowe budki, które zdawały się wyrastać same z siebie wokół szanghajskich nędzarzy.

Nieusatysfakcjonowani zamknięciem Jima w jego maleńkim świecie, Vincentowie raz po raz próbowali go jeszcze ograniczyć, przesuwając gwoździe i sznurek, na którym wisiała kapa. Jim, broniąc się, najpierw wyginał gwoździe, aż pewnego wieczoru, ku przerażeniu Vincentów, cała konstrukcja zwaliła się, kiedy się rozbierali, a potem zaznaczył granicę na ścianie ołówkiem i linijką. Vincentowie natychmiast odpowiedzieli tworząc własny system znaków.

Wszystko to Jim traktował dość lekko. Z niewiadomych przyczyn lubił panią Vincent, ładną, choć nieco zniszczoną blondynkę, mimo że stale była podenerwowana i nigdy nie przejawiała o niego najmniejszej troski. Wiedział, że gdyby konał z głodu na swojej pryczy, znalazłaby jakieś kulturalne wyjaśnienie, żeby nic dla niego nie zrobić. Podczas pierwszego roku w Lunghua nieliczne dzieci bez rodziców były pozostawione same sobie, chyba że zgodziły się na rolę czyichś służących. Jedyny Jim odmówił i nigdy nie został „popychadłem”

Vincentów.

Kiedy wpadł do pokoju, pani Vincent siedziała na swoim sienniku, blade dłonie złożyła na kolanach jak parę zapomnianych rękawiczek. Wpatrywała się w bieloną ścianę nad łóżkiem syna, jakby oglądała tam niewidoczny film. Jim martwił się o panią Vincent, uważając, że za dużo ogląda tych filmów. Zerkając na nią przez szpary w przepierzeniu Jim usiłował odgadnąć, co ona tam widzi - może amatorski film o niej samej w Anglii przed ślubem, jak siedzi na jednym z tych zalanych słońcem trawników, które zdawały się pokrywać cały kraj. Jim przypuszczał, że to te trawniki służyły za lotniska polowe podczas Bitwy o Anglię. Jak wiedział ze swoich obserwacji w Szanghaju, Niemcy nie byli wielkimi specjalistami od zalanych słońcem trawników. Czy dlatego przegrali Bitwę o Anglię?

Niektóre jego pomysły były tak pokrętne, że nawet doktor Ransome nie miał siły, żeby je rozwikłać.

- Spóźniasz się, Jim - powiedziała z wyrzutem pani Vincent patrząc na jego golfy.

Podobnie jak wszyscy nie potrafiła sobie poradzić z ich arogancką obecnością. Jim uważał, że tym butom zawdzięcza pewien szczególny autorytet. - Cały blok G czekał na ciebie.

- Byłem z Basie’m, słuchaliśmy ostatnich wiadomości z frontów. Pani Vincent, co to jest dziewiętnasty dołek?

- Nie powinieneś wysługiwać się Basie’emu. Czego ci Amerykanie nie każą ci robić…

Mówiłam ci, że my jesteśmy ważniejsi.

- Blok G jest ważniejszy, pani Vincent. - Jim mówił z przekonaniem. Znurkował pod kapą do swojej przegródki. Ciężko dysząc położył się na pryczy z żółwiem za koszulą.

Zwierzak wolał własne towarzystwo, wobec czego Jim skierował uwagę na swoje nowe buty.

Ze lśniącymi czubkami i połyskującymi ćwiekami stanowiły nienaruszony fragment przedwojennego świata, na który mógł patrzeć godzinami, jak pani Vincent na swoje filmy.

Śmiejąc się do siebie Jim rozłożył się wygodniej, podczas gdy gorące promienie słońca przeświecały przez ścianę jego komórki ujawniając na starej kapie interesujące plamy.

Patrząc na nie wyobrażał sobie sceny bitew morskich i powietrznych, zatopienie „Petrela”, a nawet ogród na Amherst Avenue.

- Jim, do kuchni…! - usłyszał okrzyk pod oknem. Ale Jim leżał nadal. Do kuchni było daleko, a zbyt wczesne przychodzenie nie miało sensu. Japończycy uczcili koniec wojny w Europie na swój sposób, obcinając do połowy i tak nędzne racje. Ci, którzy zgłaszali się pierwsi, często dostawali mniej niż ostatni, kiedy kucharze zorientowali się już, ilu więźniów zmarło lub było zbyt słabych, żeby pobrać swoje porcje.

Poza tym Jim nie miał obowiązku pomagać przy ciągnięciu wózka z jedzeniem, podobnie zresztą, jak i pan Maxted. Jim zauważył, że ci, którzy byli skłonni pomagać współwięźniom, i tak to robili, co w żadnej mierze nie powstrzymywało tych wykręcających się od pracy od ciągłych narzekań. Narzekanie było w ogóle specjalnością Brytyjczyków, czego nigdy nie słyszało się od Holendrów i Amerykanów. Wkrótce, pomyślał Jim nie bez ponurej satysfakcji, będą zbyt słabi, żeby narzekać.

Znów zagapił się na swoje buty, świadomie naśladując dziecinny uśmiech szeregowego Kimury. Drewniana prycza wypełniała całą komórkę, ale Jim czuł się najszczęśliwszy właśnie w tym miniaturowym wszechświecie. Na ścianie przybił kilka stron ze starego tygodnika „Life”, który dał mu Basie. Były tam zdjęcia brytyjskich pilotów siedzących w fotelach przy swoich Spitfire’ach, zestrzelonego bombowca Heinkla, katedry Świętego Pawła płynącej jak okręt wojenny po morzu ognia. Obok nich wisiała całostronicowa kolorowa reklama Packarda, równie pięknego w oczach Jima, jak myśliwce Mustangi, które ostrzeliwały lotnisko Lunghua. Czy Amerykanie wypuszczali nowy model Mustanga raz do roku, czy co miesiąc? Może po południu znów będzie nalot i uda mu się zobaczyć najnowsze zmiany w linii Mustangów i superfortec. Jim bardzo lubił naloty lotnicze.

Przy Packardzie wisiał mały fragment wycięty z większego zdjęcia, przedstawiającego tłum przed bramami Pałacu Buckingham w roku 1940. Niewyraźne postacie mężczyzny i kobiety stojących ramię przy ramieniu przypominało Jimowi jego rodziców. Ta nieznana angielska para, może już zabita podczas nalotu, prawie stała się jego matką i ojcem. Jim wiedział, że to ludzie zupełnie obcy, ale podtrzymywał tę fikcję, żeby z kolei podtrzymać utraconą pamięć o rodzicach. Cały przedwojenny świat, dzieciństwo na Amherst Avenue, klasa w Szkole Katedralnej należały do tego niewidocznego filmu, który pani Vincent oglądała na swojej pryczy.

Jim pozwolił żółwiowi wygramolić się na słomianą matę. Gdyby się z nim obnosił, szeregowy Kimura albo jakiś inny strażnik mógłby się domyślić, że Jim wychodził z obozu.

Teraz, kiedy wojna zbliżała się do końca, japońscy strażnicy byli przekonani, że więźniowie nieustannie myślą o ucieczce - ostatni pomysł, jaki mógłby im przyjść do głowy. W 1943

roku paru Brytyjczyków uciekło licząc na to, że znajdą schronienie w Szanghaju u znajomych z krajów neutralnych, ale wkrótce zostali wykryci przez armię donosicieli. Kilka grup Amerykanów próbowało latem 1944 roku przedostać się do Czungkingu, stolicy chińskich nacjonalistów, oddalonej o dziewięćset mil na zachód. Wszyscy zostali wydani Japończykom przez obawiających się represji chińskich wieśniaków i straceni. Od tego czasu skończyły się wszelkie próby ucieczek. W czerwcu 1945 roku okolice Lunghua były tak wrogie, rojące się od bandytów, głodujących wieśniaków i dezerterów z armii marionetkowej, że obóz z japońskimi strażnikami stanowił jedyną gwarancję bezpieczeństwa.

Jim pogłaskał palcem starą głowę żółwia. Żal było go ugotować - Jim zazdrościł

gadowi mocnej skorupy, osobistej fortecy przeciwko światu. Wyciągnął spod pryczy drewniane pudło, które pomógł mu zbić doktor Ransome. Trzymał tam swoje skarby -

japońską odznakę z czapki, którą dostał od szeregowego Kimury; trzy nabijane ćwiekami bąki, komplet szachów i podręcznik łaciny Kennedy’ego, wypożyczony bezterminowo od doktora Ransome’a; marynarkę Szkoły Katedralnej, pieczołowicie złożone wspomnienie o nim samym z innego czasu, i parę drewniaków, które nosił przez ostatnie trzy lata.

Jim włożył żółwia do pudła i przykrył go marynarką. Kiedy odchylił zasłonę swojej komórki, pani Vincent obserwowała każdy jego ruch. Traktowała go jak Kulisa Numer Dwa i Jim doskonale zdawał sobie sprawę, że godzi się z tym z powodów, które sam niezbyt rozumie. Pani Vincent pociągała go, podobnie jak wszystkich mężczyzn i starszych chłopców z bloku G, ale dla Jima jej atrakcyjność przejawiała się w czymś innym. Długie godziny wpatrywała się w ścianę i brak przywiązania nawet do własnego syna - karmiła tego chorego na biegunkę dzieciaka i przebierała go, czasem w ogóle na niego nie patrząc - pozwalały się domyślać, że pozostaje ona stale ponad obozem, poza światem strażników, głodu i amerykańskich nalotów, który jego tak pasjonował. Miał ochotę dotknąć jej, nie tyle z młodzieńczego pożądania, co z prostej ciekawości.

- Jeżeli chce się pani przespać, może pani skorzystać z mojej pryczy.

Odtrąciła rękę Jima wyciągniętą w stronę jej ramienia. Te roztargnione oczy potrafiły spojrzeć zadziwiająco ostro.

- Pan Maxted czeka na ciebie, Jim. Może już czas, żebyś się przeniósł do baraku.

- Tylko nie do baraku, pani Vincent - udał jęk. Tylko nie do baraku, powtórzył ze złością w myśli, wychodząc z pokoju. Jeżeli wojna przeciągnie się do zimy 1945 roku, znów dużo ludzi umrze w tych lodowatych barakach. Chociaż dla pani Vincent może i przeprowadziłby się do baraku…

22. Uniwersytet życia

W całym obozie rozległ się skrzyp żelaznych kółek. W oknach baraków i na stopniach bloków mieszkalnych więźniowie unosili głowy, ożywieni na chwilę myślą o jedzeniu.

Jim wyszedł z holu bloku G i stwierdził, że pan Maxted nadal trzyma drewniane rączki wózka z jedzeniem. Podjąwszy przed dwudziestoma minutami wysiłek ich podniesienia, wyczerpał swoją zdolność decyzji. Były architekt i przedsiębiorca ucieleśniający to wszystko, co Jim tak cenił w Szanghaju, został żałośnie wyniszczony przez lata spędzone w Lunghua.

Po przyjeździe do obozu Jim był zadowolony, że go tu znalazł, ale teraz już zdawał sobie sprawę, że pan Maxted bardzo się zmienił. Jego oczy stale wypatrywały niedopałków wyrzuconych przez japońskich strażników, ale tylko Jim był dość szybki, żeby je zdążyć podnieść. Irytowało go to, ale pomagał panu Maxtedowi przez sentyment do marzenia swojego dzieciństwa, żeby jak dorośnie być kimś takim jak pan Maxted.

Studebaker i panienki z kasyn gry nie najlepiej przygotowały pana Maxteda do życia w obozie. Ujmując drewniane rączki wózka Jim zastanawiał się, jak długo architekt mógłby tak stać na zachlapanej odchodami dróżce. Może przez cały dzień, póki by nie padł na oczach grupy Brytyjczyków, którzy siedzieli na stopniach nie próbując mu pomóc. Półnadzy, w strzępach odzieży gapili się na plac apelowy, nie interesując się nawet japońskim myśliwcem, który przeleciał w górze. Kilka par tworzyło już z miskami w rękach kolejkę, reagując odruchowo na przybycie Jima.

- Nareszcie…

- …ten chłopak…

- …bez ojca i matki.

Te pomruki wywołały przyjazny uśmiech na twarzy pana Maxteda.

- Jim, grozi ci usunięcie z Country Clubu. Ale nie przejmuj się tym.

- Nie przejmuję się. - Pan Maxted potknął się i Jim go podtrzymał. - Nic panu nie jest?

Jim pomachał do mężczyzn siedzących na schodach, ale żaden się nie ruszył.

- Chodźmy, Jim. Jedni pracują, drudzy się przyglądają i to wszystko.

Przez ostatni rok mieli trzeciego członka zespołu, pana Careya, właściciela ajencji Buicka przy Nanking Road, ale przed sześcioma tygodniami pan Carey zmarł na malarię, a Japończycy tymczasem tak zmniejszyli racje żywnościowe, że do ciągnięcia wózka wystarczyło dwóch ludzi.

Popędzany nowymi butami Jim żwawo kroczył żużlową dróżką. Żelazne kółka wózka krzesały iskry ze szklistych grudek. Pan Maxted nie mogąc nadążyć przytrzymywał go za ramię.

- Wolniej, Jim. Zdążysz przed końcem wojny.

- A kiedy będzie koniec wojny?

- Czy będzie? Możne potrwa jeszcze z rok, do końca 1946. To ty powinieneś wiedzieć, słuchasz radia Basie’ego.

- Nie słucham, panie Maxted - odpowiedział zgodnie z prawdą Jim. Basie był zbyt skryty, żeby dopuścić Brytyjczyka do tajnego grona słuchaczy. - Wiem, że Japończycy skapitulują na Okinawie. Mam nadzieję, że niedługo wojna się skończy.

- Nie tak szybko, Jim. Nasze kłopoty mogą się dopiero wtedy zacząć. Czy nadal udzielasz lekcji angielskiego szeregowemu Kimurze?

- On się już nie interesuje angielskim - musiał przyznać Jim. - Myślę, że dla szeregowego Kimury wojna się już skończyła.

- Czy ta wojna skończy się dla ciebie, Jim? Spotkasz się z matką i z ojcem.

Jim wolał nie rozmawiać o rodzicach, nawet z panem Maxtedem. Tworzyli we dwójkę długotrwały związek partnerski, mimo że pan Maxted niewiele pomagał Jimowi j rzadko wspominał o swoim synu Patricku albo o ich wyprawach do szanghajskich klubów i barów.

Pan Maxted nie był już tym wytwornym mężczyzną, który wpadał do basenów. Jima dręczyła obawa, że jego matka i ojciec również mogli się zmienić. Wkrótce po przyjeździe do Lunghua słyszał, że jego rodzice są internowani w obozie pod Soochow, ale Japończycy nie chcieli nawet słyszeć o jego przeniesieniu.

Przejechali przez plac apelowy i zbliżyli się do obozowej kuchni za wartownią. Jakieś dwadzieścia wózków z obsługą zgromadziło się przed okienkiem, gdzie wydawano jedzenie, ludzie przepychali się jak tłum kulisów z rikszami. Według oceny Jima on z panem Maxtedem mogli znaleźć się w połowie kolejki. Spóźnione wózki klekotały po żużlowej ścieżce pod okiem setek wycieńczonych więźniów. W poprzednim tygodniu jednego dnia nie dano im jeść w odwet za nalot superfortec, które zbombardowały Tokio, i więźniowie stali zapatrzeni w kuchnię aż do wieczora. Ta cisza niepokoiła Jima, przypominając mu o żebrakach przed domami na Amherst Avenue. Nie zastanawiając się zdjął buty i ukrył je między grobami na szpitalnym cmentarzu.

Jim i pan Maxted ustawili się w kolejce. Przed wartownią grupa brytyjskich i belgijskich więźniów umacniała płot. Dwóch z nich rozwijało drut kolczasty, który pozostali cięli i przybijali do słupków. Kilku żołnierzy japońskich pracowało ramię w ramię z więźniami, ich obszarpane mundury niewiele się różniły od wypłowiałych khaki jeńców.

Przyczyną tej działalności była grupa około trzydziestu Chińczyków koczujących za bramą. Zrujnowani wieśniacy, żołnierze z armii marionetkowej i porzucone dzieci siedzieli na drodze przyglądając się, jak umacnia się przeciwko nim bramy z drutu kolczastego. Pierwsi z tych nędzarzy pojawili się przed trzema miesiącami. W nocy najbardziej zdesperowani przechodzili przez druty po to tylko, by wpaść w ręce patroli złożonych z internowanych.

Tych, którzy przeżyli na wartowni do świtu, Japończycy zabierali nad rzekę i zabijali pałkami na brzegu.

Podczas gdy kolejka posuwała się do okienka, Jim przypatrywał się Chińczykom.

Chociaż było lato, wieśniacy mieli na sobie zimowe waciaki. Nie trzeba mówić, że ani jednego Chińczyka nie przyjęto do obozu, a tym bardziej nie nakarmiono. Mimo to wciąż przychodzili, przyciągani do tego jedynego w spustoszonym kraju miejsca, gdzie było jedzenie. Jima trapiło to, że siedzieli tak, póki nie umarli. Pan Maxted miał rację mówiąc, że prawdziwe problemy więźniów zaczną się dopiero po wojnie.

Jim martwił się o doktora Ransome’a, o panią Vincent i o resztę swoich współwięźniów. Jak sobie dadzą radę, kiedy Japończycy przestaną się o nich troszczyć?

Szczególnie niepokoił się o pana Maxteda, którego stale powtarzane dowcipy o Country Clubie w realnym świecie nic nie znaczyły. Ale pan Maxted starał się przynajmniej utrzymać porządek w obozie, a od tego porządku zależało przecież życie ich wszystkich.

Przez cały rok 1943, kiedy szala wojny wciąż jeszcze przechylała się na korzyść Japonii, więźniowie trzymali się razem. Komisja kulturalno-oświatowa, pod przewodnictwem pana Maxteda, organizowała co wieczór odczyty i koncerty. Był to najszczęśliwszy rok w życiu Jima. Zmęczony swoją ciasną komórką i zabójczą wyniosłością pani Vincent spędzał

wszystkie wieczory słuchając odczytów na najróżniejsze tematy: budowy piramid, historii bicia rekordu szybkości na lądzie, życia komisarza okręgowego w Ugandzie (referent, emerytowany oficer armii indyjskiej, twierdził, że nazwał swoim nazwiskiem jezioro wielkości Walii, co wzbudziło podziw Jima), broni piechoty w Wielkiej Wojnie, kierowania Szanghajskim Towarzystwem Tramwajów i wiele, wiele innych.

Siedząc w pierwszym rzędzie sali zebrań Jim pochłaniał te wykłady, wiele z nich wysłuchując po dwa albo i trzy razy.

Pomagał też przepisywać role do Makbeta, Wieczoru Trzech Króli oraz przesuwał

dekoracje do Piratów z Penzance i Sądu przysięgłych wystawianych przez Trupę z Lunghua.

Przez większą część roku 1944 działała prowadzona przez misjonarzy szkoła obozowa, która Jimowi wydawała się nudna w porównaniu z wieczornymi pogadankami, ale ulegał

naleganiom Basie’ego i doktora Ransome’a. Obaj byli zgodni, że nie powinien opuścić ani jednej lekcji, choćby tylko dlatego, jak podejrzewał Jim, żeby się uwolnić od jego nieustannej ruchliwości.

Ale od zimy 1944 roku wszystko się skończyło. Po ataku amerykańskich myśliwców na lotnisko Lunghua i pierwszych nalotach bombowych na szanghajskie doki Japończycy zaostrzyli dyscyplinę. Dopływ elektryczności do obozu został odcięty na dobre i więźniowie wycofali się na swoje prycze. Już i tak skromna racja żywnościowa została ograniczona do jednego posiłku dziennie. Amerykańskie łodzie podwodne zablokowały ujście Jangtsy i ogromne japońskie armie w Chinach wycofywały się w stronę wybrzeża wśród wielkich trudności aprowizacyjnych.

Perspektywa ich klęski, a następnie inwazja wysp japońskich coraz bardziej niepokoiła Jima. Zjadał wszystko co do okruszyny, zdając sobie sprawę z rosnącej liczby zgonów na skutek beri-beri i malarii. Jim podziwiał Mustangi i superfortece, ale czasami wolałby, żeby Amerykanie wrócili na Hawaje i zajęli się podnoszeniem z dna swojej floty w Pearl Harbor.

Wówczas obóz Lunghua byłby znów szczęśliwym miejscem, jakim był w roku 1943.

Kiedy Jim i pan Maxted wrócili z jedzeniem do bloku G, więźniowie czekali w milczeniu z miskami i menażkami. Nadzy do pasa mężczyźni o kościstych ramionach i klatkach piersiowych, ich wyblakłe żony w znoszonych sukienkach stali na stopniach z takim wyrazem twarzy, jakby mieli zobaczyć nieboszczyka. Na czele kolejki stała pani Pearce z synem, a dalej małżeństwa misjonarzy, które spędzały całe dnie na poszukiwaniu czegoś do zjedzenia.

W parze unoszącej się nad blaszanymi wiadrami z kaszą i batatami krążyły setki much.

Napierając na drewniane rączki wózka Jim krzywił się z bólu, nie z wysiłku jednak, tylko od skradzionego gorącego batata za koszulą. Dopóki pozostawał przygięty, nikt nie mógł

zauważyć batata, a on tymczasem odgrywał pantomimę grymasów i jęków.

- Och, och… o, mój Boże…

- Godne aktora Trupy z Lunghua. - Pan Maxted widział go, jak wyjmuje batata z wiadra przed wyjściem z kuchni, ale nic nie powiedział. Zgięty wpół, Jim postawił wózek przed misjonarzami i wbiegł po schodach obok Vincentów stojących z miskami w rękach.

Ani im, ani Jimowi nie przyszło nigdy do głowy, że mogliby zabrać i jego miskę. Dał nurka pod kotarę do swojej przegródki i wsunął parującego batata pod matę, mając nadzieję, że wilgotna słoma przytłumi parę. Potem złapał swoją miskę i wybiegł z powrotem zająć swoje miejsce na czele kolejki. Pan Maxted nałożył już duchownemu i jego małżonce, ale Jim przepchnął się przed ich syna. Podstawił swoją miskę i dostał chochlę gotowanej kaszy oraz drugiego batata, którego wskazał panu Maxtedowi jeszcze na progu kuchni.

Wróciwszy na swoją pryczę Jim po raz pierwszy się rozluźnił. Zaciągnął kotarę i położył się na wznak z ciepłą miską jak z kawałkiem słońca na piersi. Czuł się senny i miał z głodu zawroty głowy. Zmobilizowała go myśl, że tego popołudnia może być znów amerykański nalot. Komu miał życzyć zwycięstwa? Sprawa była poważna.

Jim ujął w obie dłonie batata. Był chyba zbyt głodny, żeby cieszyć się jego szarym miąższem, ale patrzył na zdjęcie mężczyzny i kobiety przed Pałacem Buckingham i żywił

nadzieję, że jego rodzice, gdziekolwiek teraz są, też mają dodatkowego batata.

Kiedy Vincentowie wrócili, Jim usiadł i odsłonił kotarę, żeby zobaczyć ich miski.

Lubił patrzeć, jak pani Vincent je. Obserwując ją Jim jednocześnie przyglądał się kaszy.

Kleiste ziarna, białe i napęczniałe, były nie do odróżnienia od robaków, od których roiło się w tych magazynowych zmiotkach. W pierwszych latach obozu wszyscy odsuwali robaki na skraj miski albo wyrzucali je przez najbliższe okno, ale Jim starannie je gromadził. Nierzadko miał ponad setkę owadów w trzech rzędach na obrzeżu miski, chociaż ostatnio nawet robaków było coraz mniej. „Zjadaj robaki”, powiedział mu doktor Ransome i Jim je zjadał, choć wszyscy inni je wybierali. Zawierały białko - pan Maxted wydał się zasmucony tą wiadomością, kiedy usłyszał ją od Jima.

Naliczywszy osiemdziesiąt siedem robaków - liczba ich zmniejszała się według rachuby Jima wolniej niż wielkość porcji - wymieszał je z kaszą jaglaną, używaną w północnych Chinach jako karma dla zwierząt, i przełknął sześć łyżek. Potem zrobił przerwę i czekał, aż pani Vincent zacznie swojego batata.

- Czy musisz to robić, Jim? - spytał pan Vincent. Nie wyższy od Jima makler giełdowy i były dżokej-amator siedział na pryczy obok chorego syna. Jego czarne włosy i pobrużdżona twarz, żółta jak wyciśnięta cytryna, przypominały Jimowi Basie’ego, ale pan Vincent nigdy nie przystosował się do życia w obozie. - Po wojnie będziesz tęsknił za obozem. Zastanawiam się, jak dasz sobie radę w szkole w Anglii.

- Z początku może być trochę dziwnie - przyznał Jim dojadając resztkę robaków. Był

przewrażliwiony na punkcie swoich łachmanów i determinacji, żeby utrzymać się przy życiu.

Wytarł miskę do czysta palcem i przytoczył ulubioną maksymę Basie’ego: - Tak czy inaczej, proszę pani, najlepszym nauczycielem jest uniwersytet życia.

Pani Vincent opuściła łyżkę.

- Jim, czy moglibyśmy skończyć obiad? Znamy twoje poglądy na uniwersytet życia.

- To prawda. Ale robaki trzeba jeść, proszę pani.

- Wiem. Tak ci kazał doktor Ransome.

- Powiedział, że brak nam białka.

- Doktor Ransome ma rację. Powinniśmy wszyscy zjadać robaki.

- Czy pani wierzy w witaminy? - spytał Jim w nadziei, że to nieco ożywi rozmowę.

Pani Vincent zapatrzyła się w swój talerz.

- Dziwny dzieciak… - powiedziała z autentyczną rozpaczą w głosie.

Jima to ani trochę nie zbiło z tropu. Intrygowało go wszystko, co dotyczyło tej nieprzystępnej kobiety z przerzedzającymi się jasnymi włosami, chociaż pod wieloma względami nie miał do niej zaufania. Przed pół rokiem, kiedy doktor Ransome stwierdził, że Jim ma zapalenie płuc, nie ruszyła przy nim palcem i doktor Ransome musiał codziennie przychodzić i myć Jima. A tymczasem poprzedniego wieczoru pomogła mu odrobić łacinę, rzeczowo wskazując różnicę między gerundium a gerundivum.

Jim czekał, aż pani Vincent zacznie swojego batata. Upewniwszy się, że jego batat jest największy z czterech w tym pokoju, i postanowiwszy nie zostawiać nic dla żółwia pod pryczą, rozerwał skórkę i pośpiesznie pochłonął ciepły miąższ. Kiedy zjadł ostatni kawałek, położył się i spuścił kotarę. W samotności - Vincentowie, choć siedzieli w odległości zaledwie kilku kroków, równie dobrze mogliby znajdować się na innej planecie - Jim rozważał zajęcia, jakie go jeszcze tego dnia czekały. Po pierwsze, musiał wynieść z pokoju drugiego batata. Potem praca domowa z łaciny dla doktora Ransome’a, drobne usługi dla Basie’ego i szeregowego Kimury i wreszcie popołudniowy nalot - w sumie pełny program aż do capstrzyku, po którym będzie krążył korytarzami bloku G z kompletem szachów, gotów zagrać z każdym chętnym.

Z podręcznikiem Kennedy’ego w ręku Jim wyszedł ze swojej komórki. Drugi batat wypychał mu kieszeń spodni, ale że od kilku miesięcy obecność pani Vincent powodowała czasem u niego niespodziewany wzwód, liczył na to, że nikt się nie zorientuje, o co chodzi.

Pan Vincent z łyżką w pół drogi do ust patrzył na to wybrzuszenie z ponurym wyrazem twarzy. Jego żona spoglądała bez wyrazu na Jima, który pośpiesznie wyszedł z pokoju. Zadowolony jak zwykle, ilekroć uwalniał się od Vincentów, pobiegł korytarzem do prowadzących na dwór drzwi pod drabiną przeciwpożarową i przeskoczył nad dzieciakami siedzącymi na stopniu. Wybiegł w znajomy i swojski świat obozu, a ciepły wiatr powiewał

strzępami jego koszuli.

23. Nalot

Po drodze do szpitala Jim zatrzymał się w zrujnowanym audytorium, żeby powtórzyć zadaną lekcję. Z galerii na górze mógł nie tylko obserwować pułapki na bażanty za drutami, lecz również trzymać rękę na pulsie wydarzeń na lotnisku Lunghua. Schody na piętro były częściowo zawalone gruzem, który spadł ze stropu, ale Jim przecisnął się przez wąską szczelinę wygładzoną ciałami obozowych dzieci. Wszedł po schodach i usiadł na betonowym stopniu tworzącym pierwszy rząd balkonu.

Z podręcznikiem Kennedy’ego na kolanach niespiesznie zjadł drugiego batata. Łuk proscenium poniżej został przez bombę zmieniony w kupę gruzu i stalowych prętów, ale odsłonięty teraz krajobraz pod wieloma względami przypominał panoramę z ekranu kinowego. Od północy stały domy mieszkalne Koncesji Francuskiej z fasadami odbijającymi się w zalanych wodą polach ryżowych. Na prawo od Jima wyłaniała się z dzielnicy Nantao rzeka Whangpoo, potężnym łukiem przepływająca przez spustoszony kraj.

Na wprost miał lotnisko Lunghua. Betonowy pas startowy biegł na ukos przez jego trawiastą płytę aż do stóp pagody. Jim widział lufy działek przeciwlotniczych ustawionych na starych kamiennych piętrach oraz potężne reflektory i anteny przymocowane do ozdobnego dachu. Poniżej pagody mieściły się hangary i warsztaty naprawcze, każdy strzeżony przez posterunek za osłoną worków z piaskiem. Na betonowym placu stało kilka starych samolotów zwiadowczych i przerobionych bombowców, wszystko, co zostało z ongiś niezwyciężonego pułku lotniczego startującego z Lunghua.

Dokoła lotniska, w głębokiej trawie przy drodze okrężnej, leżały wraki całej, jak się mogło wydawać, japońskiej floty powietrznej. Dziesiątki rdzewiejących maszyn stały pod drzewami na połamanych podwoziach albo leżały w kępach pokrzyw, gdzie wpadły po awaryjnych lądowaniach z rannymi załogami. Całymi miesiącami na cmentarzysko lotniska Lunghua spadały okaleczone japońskie samoloty, jakby gdzieś wysoko w chmurach toczyła się bezustanna tytaniczna bitwa.

Do wraków dobrali się już chińscy handlarze złomu. Z niezmordowaną chińską umiejętnością przerabiania jednego rodzaju odpadków na inny rodzaj odpadków zdzierali ze skrzydeł metalową skórę, zabierali opony i zbiorniki paliwa. Po kilku dniach miały się ukazać na szanghajskim rynku jako blacha na dachy, pojemniki na wodę i gumowe sandały. Jim zastanawiał się nieraz, czy ta rozbiórka odbywa się za zgodą japońskiego dowódcy bazy. Co kilka godzin przyjeżdżał ciężarówką patrol żołnierzy i przepędzał część Chińczyków. Jim przyglądał się, jak uciekali przez nawodnione pola na zachód od lotniska, podczas gdy Japończycy zrzucali im z wózków arkusze blachy i opony. Ale Chińczycy niezmiennie wracali do swojej pracy, pod obojętnym spojrzeniem załóg dział przeciwlotniczych w umocnionych workami z piaskiem stanowiskach wzdłuż drogi obwodowej.

Jim oblizywał palce, wysysając z połamanych paznokci resztki smaku batata. Jego ciepło łagodziło ćmiący ból zębów. Przyglądał się pracującym Chińczykom i kusiło go, żeby prześlizgnąć się przez druty i dołączyć do nich. Było tyle nowych typów japońskich samolotów. Zaledwie o czterysta jardów od pułapek na bażanty leżał rozbity kadłub Hayate, jednego z potężnych, osiągających wysoki pułap myśliwców, jakie Japończycy wysyłali do walki z superfortecami dokonującymi dywanowych nalotów na Tokio. Pas wysokiej trawy między obozem a południowym skrajem lotniska rzadko był patrolowany. Doświadczone oko Jima wypatrywało zagłębień i dołów w kępach pokrzyw i dzikiej trzciny cukrowej, znaczących koryto zapuszczonego kanału.

Druga grupa chińskich kulisów pracowała na środku lotniska przy naprawie betonowego pasa startowego. Ludzie nosili koszami kamienie z ciężarówek stojących między lejami po bombach, a walec parowy, kierowany przez japońskiego żołnierza, jeździł tam i z powrotem.

Ostry gwizd jego maszyny zatrzymał Jima na miejscu. Widok kulisów przypomniał

mu, że on też kiedyś pracował przy budowie pasa startowego. W ciągu ubiegłych trzech lat, ilekroć widział japońskie samoloty startujące z Lunghua, odczuwał wstydliwą dumę, kiedy ich koła odrywały się od betonowej nawierzchni. On, Basie i doktor Ransome, razem z tymi padającymi z wycieńczenia chińskimi jeńcami pomogli usypać pas startowy, który teraz wynosił w powietrze do walki z Amerykanami myśliwce Zero i Hayate. Jak Jim dobrze sobie zdawał sprawę, jego przywiązanie do Japońskich Sił Powietrznych wynikało z wciąż jeszcze budzącej grozę wiedzy, że omal nie przypłacił życiem budowy tego pasa startowego, jak ci chińscy żołnierze pochowani w dole z wapnem gdzieś tam pod rozfalowaną trzciną cukrową.

Gdyby umarł, jego kości wraz z kośćmi Basie’ego i doktora Ransome’a niosłyby japońskich pilotów atakujących z Lunghua amerykańskie okręty blokujące wyspy Iwo Jima i Okinawa.

W razie zwycięstwa Japończyków ta mała część jego świadomości, która została na zawsze pod pasem startowym, czułaby się usprawiedliwiona. Gdyby jednak Japończycy przegrali, wszystkie jego obawy byłyby na nic.

Jim przypomniał sobie tych pilotów o zmierzchu, którzy odwołali go z grupy robotników. Ilekroć widział Japończyków krążących wokół swoich maszyn, myślał o tych trzech młodych pilotach w otoczeniu swoich mechaników idących w wieczornym świetle, żeby sprawdzić pas startowy. Gdyby nie angielski chłopiec, który podszedł do stojącego samolotu, Japończycy w ogóle nie zauważyliby pracujących jeńców.

Lotnicy fascynowali Jima, znacznie bardziej niż szeregowy Kimura z jego zbroją do kendo. Codziennie, kiedy siedział na balkonie audytorium albo kiedy pomagał doktorowi Ransome’owi w przyszpitalnym ogródku warzywnym, obserwował pilotów w workowatych kombinezonach sprawdzających maszyny przed wejściem do kabiny. Ponad wszystko Jim podziwiał pilotów kamikaze. W ostatnim miesiącu na lotnisko Lunghua przybyło kilkanaście specjalnych zespołów atakujących, które startowały stąd do samobójczych akcji przeciwko amerykańskim lotniskowcom na Morzu Wschodnio-chińskim. Ani szeregowy Kimura, ani inni japońscy strażnicy w obozie nie zwracali najmniejszej uwagi na samobójczych pilotów, a Basie i amerykańscy marynarze z bloku E nazywali ich „rozbijakami” albo „wariatami”.

Jim jednak utożsamiał się z pilotami kamikaze i zawsze go wzruszały niewymyślne ceremonie odbywające się przy pasie startowym. Poprzedniego ranka, kiedy pracował w szpitalnym ogródku, zostawił wiadro z gnojówką i podbiegł do płotu z drutu kolczastego, żeby zobaczyć ich odlot. Trzej piloci w białych opaskach na głowach byli niewiele starsi od Jima, mieli dziecinne policzki i miękkie nosy. Stali przy swoich samolotach w upalnym słońcu z twarzami ściągniętymi nerwowo, odpędzając muchy od ust, podczas gdy dowódca eskadry salutował. Nawet kiedy wznosili ochrypły okrzyk na cześć cesarza wobec audytorium złożonego z much, żaden z artylerzystów przeciwlotniczych nie zwrócił na nich uwagi, a szeregowy Kimura kroczący przez zagonki pomidorów, żeby odwołać Jima od drutów, wydawał się zdziwiony jego zainteresowaniem.

Jim otworzył podręcznik łaciny i wziął się za pracę domową, którą mu zadał doktor Ransome: wszystkie czasy przeszłe czasownika amo. Lubił łacinę; pod pewnymi względami jej ścisły formalizm oraz rodziny rzeczowników i czasowników przypominały mu chemię, ulubiony przedmiot jego ojca. Japończycy zamknęli obozową szkołę w ramach złośliwych represji przeciwko rodzicom, którzy teraz byli przez cały dzień uwiązani przy swoich dzieciach, ale doktor Ransome nadal stawiał przed Jimem różnorodne zadania. Były to wiersze do nauczenia się na pamięć, równania do rozwiązania, nauki ścisłe (gdzie, dzięki swojemu ojcu, Jim często zaskakiwał doktora) i francuski, którego nie cierpiał. Strasznie dużo tej nauki, myślał Jim, biorąc pod uwagę, że wojna zbliża się do końca. Ale może to był

sposób doktora Ransome’a, żeby go unieruchomić choć na godzinę dziennie. W pewnym sensie również zadania domowe pomagały lekarzowi podtrzymywać złudzenie, że nawet w obozie Lunghua wartości nierzeczywistej Anglii są nadal żywe. Jim, choć się z tym nie zgadzał, gotów był zawsze pomóc doktorowi Ransome’owi.

- Amatus sum, amatus es, amatus est… - recytując perfectum Jim zauważył, że chińscy zbieracze złomu uciekają od wraku samolotu. Brygada kulisów rozbiegła się, rzucając na ziemię kosze z kamieniami. Japoński żołnierz zeskoczył z walca parowego i nagi do pasa pobiegł w stronę stanowisk dział przeciwlotniczych, które przeszukiwały niebo. Z pagody Lunghua już błysnął ogień, jakby Japończycy puszczali wotywne fajerwerki. Odgłos pojedynczego działka przebiegł lotnisko, ale wkrótce utonął w zawodzeniu syreny alarmowej.

Klakson nad obozową wartownią podjął wyzwanie przewiercając głowę Jima ostrym ujadaniem.

Podniecony perspektywą nalotu Jim wpatrywał się w niebo przez nie istniejący dach audytorium. W całym obozie po żużlowych dróżkach biegli internowani. Mężczyźni i kobiety, drzemiący dotąd jak pacjenci szpitala wariatów na progach baraków, teraz przepychali się w drzwiach, matki wychylały się z okien na parterze i zagarniały swoje dzieci.

Po minucie obóz opustoszał pozostawiając Jimowi dyrygowanie nalotem z galerii zrujnowanego audytorium.

Jim nadsłuchiwał podejrzewając od początku fałszywy alarm. Naloty zdarzały się z każdym dniem wcześniej, w miarę jak Amerykanie przesuwali coraz bliżej swoje bazy na Pacyfiku i w Chinach. Japończycy zrobili się teraz tak nerwowi, że reagowali na byle chmurkę na niebie. Nad polami ryżowymi przeleciał dwumotorowy transportowiec, którego pilot nie miał pojęcia o panice na ziemi.

Jim wrócił do łaciny. W tym momencie przez audytorium przebiegł olbrzymi cień i pomknął po ziemi w stronę ogrodzenia. Powietrze wypełnił huragan dźwięków, z którego wyłonił się jednomotorowy myśliwiec z gwiazdą i belkami Sił Powietrznych Stanów Zjednoczonych na srebrzystym kadłubie. Na wysokości zaledwie trzydziestu stóp nad głową Jima skrzydła Mustanga były szersze od audytorium. Kadłub nosił ślady rdzy i oleju, ale jego potężny motor pracował z precyzją ojcowskiego Packarda. Mustang przeleciał nad ogrodzeniem i pognał wzdłuż betonowego pasa startowego na wysokości ludzkiej głowy. W

ślad za nim kotłowała się zawierucha liści i piasku.

Działa przeciwlotnicze wokół lotniska skierowały się w stronę obozu. Wielopiętrowa pagoda Lunghua tryskała światłem jak choinka przed domem towarowym Towarzystwa Uczciwość w Szanghaju. Mustang, nie odstraszony, leciał wprost na ziejącą ogniem wieżę i odgłos jego działek wkrótce utonął w ryku innego Mustanga, przelatującego nad polami ryżowymi na zachód od obozu. Za nim przemknął trzeci, tak nisko, że Jim patrzył na kabinę z góry. Widział pilotów i znaki na kadłubie zaczerwienione sadzą z rur wydechowych. Jeszcze dwa Mustangi przeleciały nad obozem i wiatr od ich śmigieł zerwał arkusze blachy falistej z dachu baraku przy bloku G. O pół mili na wschód, między obozem Lunghua a rzeką, nadleciało znad morza drugie skrzydło amerykańskich myśliwców, tak blisko swoich cieni na pustych polach ryżowych, że kryły się za linią kopców pogrzebowych. Wzbiły się przekraczając obwód lotniska, żeby znów znurkować strzelając do japońskich samolotów stojących przed hangarami.

Nad obozem rozrywały się pociski przeciwlotnicze, ich cienie pulsowały jak uderzenia serca na białej ziemi. Jeden pocisk wybuchł oślepiającym błyskiem nad audytorium, paraliżując powietrze. Z betonowego dachu posypał się na Jima pył. Wymachując podręcznikiem łaciny Jim liczył dziesiątki wybuchów. Czy piloci Mustangów zdawali sobie sprawę, że w obozie Lunghua był uwięziony Basie i marynarze z amerykańskich statków handlowych? Atakując lotnisko piloci myśliwców za każdym razem kryli się do ostatniej chwili za dwupiętrowymi blokami internatów, mimo że ściągało to japoński ogień na obóz i kosztowało życie kilkoro więźniów.

Jim cieszył się, że widział Mustangi z tak bliska. Jego wzrok napawał się każdym nitem na ich kadłubach, otworami w skrzydłach dla działek, wielkimi brzusznymi chłodnicami, które, jak sądził, miały charakter czysto ozdobny. Jim podziwiał japońskie myśliwce Zero i Hayate, ale Mustangi były Cadillakami walki powietrznej. Zbyt wzruszony, żeby krzyczeć do pilotów, Jim machał do nich podręcznikiem, kiedy przemykali obok niego pod baldachimem wybuchających pocisków.

Pierwsze formacje atakujących samolotów przeleciały nad lotniskiem. Wyraźnie widoczne na tle domów Koncesji Francuskiej, zmierzały teraz do Szanghaju, żeby ostrzelać doki i bazę wodnopłatowców w Nantao. Tymczasem baterie przeciwlotnicze wokół lotniska nadal strzelały w powietrze. Ściegi pocisków trasujących przeszywały niebo, nici fosforu przeplatały się w skomplikowane wzory. W ich centrum znajdowała się wielka pagoda Lunghua, wznosząca się nad dymem z płonących hangarów, a jej działka wyrzucały nieprzerwany parasol wybuchów.

Jim nigdy dotąd nie widział ataku powietrznego na taką skalę. Druga fala Mustangów przemknęła nad polami ryżowymi między obozem a rzeką, poprzedzając eskadrę dwumotorowych myśliwców bombardujących. O trzysta jardów na zachód od obozu jeden z Mustangów przechylił się na prawe skrzydło. Straciwszy kontrolę samolot osunął się w powietrzu i końcem skrzydła zawadził o nasyp nie używanego kanału. Maszyna przekoziołkowała przez pola ryżowe i rozsypała się w powietrzu, a potem wybuchła kurtyną płonącej benzyny, przez którą Jim dostrzegł ognistą sylwetkę amerykańskiego pilota, nadal przypiętego do fotela. Lecąc wśród rozżarzonych szczątków swojego samolotu wpadł w zarośla za granicą obozu, odprysk słońca, którego blask nadal rozświetlał sąsiednie pola.

Drugi okaleczony Mustang odłączył w locie od formacji. Ciągnąc za sobą ogon oleistego dymu wzniósł się ponad wybuchy pocisków i dalej szedł w górę. Pilot usiłował

oddalić się od lotniska, ale kiedy jego Mustang zaczął tracić wysokość, odwrócił go na grzbiet i bezpiecznie wypadł z kabiny. Otworzył spadochron i szybował ku ziemi. Jego płonący samolot wyrównał i holując swój czarny ogon przeleciał chwiejnym łukiem nad pustymi polami, a potem wpadł do rzeki.

Pilot został sam na cichym niebie. Jego koledzy pognali w stronę Szanghaju, ich srebrne kadłuby ginęły wśród odbijających słońce okien Koncesji Francuskiej. Ustał

wibrujący odgłos ich motorów i ucichł ogień przeciwlotniczy. Drugi spadochron opadł

między kanałami na zachód od lotniska. Smród palonego oleju i płynu chłodnicowego napełniał rozdygotane powietrze. W całym obozie miniaturowe trąby powietrzne, unoszące liście i martwe owady, opadły, a potem znów poderwały się na chwilę na dróżkach, w ślad za znikającymi Mustangami.

Dwa spadochrony opadały na kopce pogrzebowe. Patrol japońskich żołnierzy na ciężarówce z parującą chłodnicą pędził już drogą obwodową, żeby zabić pilotów. Jim otarł z kurzu podręcznik łaciny i czekał na odgłos strzałów. Aureola od płonącego Mustanga wciąż jeszcze unosiła się nad strumieniami i polami. Na kilka minut słońce zbliżyło się do ziemi, jakby chciało wypalić z jej powierzchni śmierć.

Jim żałował tych amerykańskich lotników, którzy zginęli w plątaninie swoich uprzęży na oczach japońskiego kaprala z Mauserem i angielskiego chłopca ukrytego na galerii zburzonego budynku. Ich koniec przypomniał Jimowi o jego własnej śmierci, o której potajemnie rozmyślał od przyjazdu do Lunghua. Akceptował naloty, ryk Mustangów przemykających nad obozem, zapach oleju i materiałów wybuchowych, śmierć lotników, a nawet prawdopodobieństwo własnej śmierci. Mimo wszystko wiedział, że nie jest nic wart.

Zwinął książkę od łaciny drżąc z tajemnego pragnienia śmierci, które wojna z taką skwapliwością gotowa była zaspokoić.

24. Szpital

- Jim…! Jesteś tam…? Nic ci się nie stało…?

Na zasypanej gruzem podłodze audytorium stał doktor Ransome nawołując w stronę galerii. Był wyczerpany biegiem z bloku D i płuca grzechotały mu w piersi. Lata spędzone w obozie sprawiły, że wydawał się wyższy, ale jego wielkie kości trzymały się prawie wyłącznie na ścięgnach. Znad rdzawej brody jego jedyne oko dostrzegło czubek głowy Jima, białej od pyłu, jakby raptownie postarzałej przez nalot.

- Jim, jesteś mi potrzebny w szpitalu. Sierżant Nagata mówi, że możesz nie wychodzić na apel.

Jim oderwał się od swoich rozmyślań. Było to niesamowite, ale aureola od płonącego ciała amerykańskiego lotnika nadal unosiła się nad pustymi polami. Jim postanowił nie wspominać doktorowi o tym złudzeniu optycznym. Z pagody zawodziła syrena odwołująca alarm, a z wartowni wtórował jej klakson. Jim zszedł z galerii i przecisnął się schodami na dół.

- Jestem tutaj, panie doktorze. Chyba o mało mnie nie zabili. Czy ktoś zginął?

- Miejmy nadzieję, że nie. - Doktor Ransome oparł się o balustradę i chińskim słomianym kapeluszem otrząsnął brodę z pyłu. Choć zdenerwowany nalotem, przyglądał się Jimowi ze znużeniem, ale spokojnie. Po nalotach, kiedy japońscy strażnicy zaczęli odgrywać się na więźniach, doktor często złościł się na Jima, jakby to on był za wszystko odpowiedzialny. Teraz przejechał dłonią po włosach Jima zgarniając cementowy pył i sprawdził, czy skóra nie jest skaleczona. - Jim, uzgodniliśmy, że nie będziesz wchodził

podczas nalotów na górę. Japończycy są ostatnio nerwowi, mogliby pomyśleć, że dajesz znaki amerykańskim pilotom.

- Dawałem, ale mnie nie widzieli. Te Mustangi są takie szybkie. - Jim lubił doktora Ransome’a i chciał go uspokoić, że wszystko w porządku. - Odrobiłem łacinę, panie doktorze.

Ku jego zdziwieniu doktor Ransome nie okazał zainteresowania odmianą czasowników i odszedł w kierunku szpitala, grupki bambusowych chat, które więźniowie, realistycznie oceniający medyczne możliwości obozu, zbudowali w sąsiedztwie cmentarza.

Apel już się rozpoczął, ścieżki opustoszały. Japońscy strażnicy przechodzili od baraku do baraku wybijając kolbami ostatnie ocalałe szyby. Komendant obozu, pan Sekura, uparł się przy tym środku ostrożności, rzekomo żeby ochronić więźniów przed skutkami podmuchu przy wybuchach. W istocie była to represja za nalot, o czym więźniowie mieli się przekonać na własnej skórze wieczorem, kiedy w porze posiłku wzbiły się z kałuż wokół obozu chmary malarycznych komarów.

Przed wejściem do bloku E, jednego z budynków tylko dla mężczyzn, sierżant Nagata wykrzykiwał coś w twarz starszemu bloku, panu Ralstonowi, byłemu organiście z kinoteatru Metropole w Szanghaju. Za sierżantem stali trzej wartownicy z postawionymi bagnetami, jakby oczekiwali, że z budynku wyskoczy pluton amerykańskiej piechoty morskiej. Setki obdartych więźniów stały w milczeniu. W miarę jak wojna zbliżała się do końca, Japończycy stawali się coraz bardziej nerwowi i niebezpieczni.

- Panie doktorze, co się stanie, jeżeli Amerykanie wylądują w Woosung? - Ten port u ujścia Jangtsy kontrolował dostęp do Szanghaju drogą wodną. W obozie wszyscy mówili tylko o Woosung.

- Amerykanie prawdopodobnie wylądują w Woosung. Zawsze uważałem, że twoje miejsce jest w sztabie MacArthura. - Doktor Ransome zatrzymał się dla złapania tchu. Z

wysiłkiem wciągnął powietrze do kościstej piersi, przyglądając się swojemu odbiciu w czubkach butów Jima. - Staraj się o tym nie myśleć… tyle tych rzeczy kołacze ci się po głowie. Amerykanie mogą wylądować gdzie indziej.

- Jeśli tak zrobią, to Japończycy będą walczyć.

- I tak będą walczyć, Jim. Jak zawsze lojalnie twierdziłeś, Japończycy są najodważniejszymi żołnierzami na świecie.

Jim wolałby nie rozmawiać na temat odwagi. Wojna nie miała nic wspólnego z odwagą. Przed dwoma laty, kiedy był młodszy, wydawało mu się ważne ustalenie, który kraj ma najdzielniejszych żołnierzy, była to jedna z prób przetrwania wstrząsów, jakie nastąpiły w jego życiu. Niewątpliwie Japończycy zajmowali pierwsze miejsce. Chińczycy ostatnie, a Brytyjczycy gdzieś pośrodku. Ale teraz Jim myślał o amerykańskich samolotach, które przeczesywały niebo. Przy całej swojej odwadze Japończycy nie mogli nic zrobić, żeby powstrzymać te piękne i pełne wdzięku maszyny.

- Japończycy są odważni - zgodził się Jim. - Ale odwaga teraz się nie liczy.

- Nie byłbym taki pewien. A ty jesteś odważny, Jim?

- Nie… pewnie, że nie. Ale mógłbym być - stwierdził z przekonaniem Jim.

- A ja myślę, że jesteś odważny.

Uwaga doktora Ransome’a, chociaż rzucona mimochodem, kryła w sobie jakieś oskarżenie. Doktor niewątpliwie miał o coś pretensję do Jima, jakby to jego oskarżał o nalot Mustangów. Czyżby dlatego, że Jim nauczył się cieszyć wojną? Jim myślał nad tym w drodze do szpitala. Na ziemi przy wydeptanych bambusowych schodkach leżał nienaruszony pocisk przeciwlotniczy. Jim podniósł go, żeby sprawdzić, czy jest jeszcze ciepły, ale doktor Ransome wyjął mu go z rąk i wyrzucił za płot z drutu kolczastego.

Jim stał na podgniłych schodkach przyciskając butami bambusowe żerdzie. Kusiło go, żeby odebrać pocisk doktorowi. Był teraz prawie tego samego wzrostu i pod wieloma względami silniejszy; przez ostatnie trzy lata, podczas gdy Jim rósł, wielkie ciało doktora Ransome’a skurczyło się i wychudło. Jim prawie nie wierzył swoim wspomnieniom o tęgim rudym mężczyźnie z grubymi udami i ramionami, dwukrotnie większym od japońskich żołnierzy. Jednak w ciągu pierwszych dwóch lat w obozie doktor Ransome oddawał zbyt wiele swojego jedzenia Jimowi.

Weszli do szpitala i Jim zajął swoje miejsce przed apteczką, obok doktora Bowena, laryngologa z Szanghajskiego Szpitala Miejskiego, i czterech misjonarskich wdów, które pełniły rolę pielęgniarek. Podczas gdy czekali na apel, sierżant Nagata zaglądał do sąsiednich chat, gdzie leżało na pryczach trzydzieścioro pacjentów. Po każdym nalocie było kilka zgonów na skutek szoku i wyczerpania. Świadomość, że wojna dobiega końca, jakby zachęcała niektórych do wyzionięcia ducha. Dla tych jednak, którym jeszcze zależało na życiu, każda śmierć była dobrą nowiną. Dla Jima oznaczało to stary pasek albo parę szelek, wieczne pióro i raz, cudem, zegarek, który nosił na ręku przez trzy dni, póki nie oddał go z całą resztą Basie’emu. Japończycy konfiskowali wszystkie zegarki i zegary; jak mówił doktor Ransome, chcieli pozbawić swoich więźniów czasu. Przez trzy dni Jim mierzył czas każdej czynności.

Większość pacjentów cierpiała na malarię, czerwonkę i choroby serca wywołane niedożywieniem. Szczególne wrażenie robili na Jimie chorzy na beri-beri, z opuchniętymi nogami, wodą w płucach i umysłem tak zmąconym, że zdawało im się, iż umierają w Anglii.

W ostatnich godzinach życia przysługiwał im specjalny przywilej, jedyna w szpitalu moskitiera, leżeli więc na swoich prowizorycznych katafalkach, póki nie zostali odesłani na cmentarz przy ogródku warzywnym.

Kiedy sierżant Nagata zbliżał się do szpitala w towarzystwie dwóch żołnierzy, Jim zajrzał na oddział męski. Pan Barraclough, sekretarz szanghajskiego Country Clubu, od paru dni wybierał się na tamten świat i Jim miał oko na jego złoty sygnet. Mogło się okazać, że pierścień nie jest ze złota (nic, co dotychczas przyniósł Basie’emu, nie okazało się złote), ale zawsze będzie coś wart. Jim nie miał zastrzeżeń co do okradania zmarłych. Do szpitala przychodzili zupełni pomyleńcy albo tacy, którzy nie mieli nikogo bliskiego, kto by ich doglądał w bloku albo w baraku. Niezależnie od braku lekarstw (niewielki zapas przyznany przez Japończyków został zużyty w pierwszym roku) szpital rzadko kiedy stawiał kogoś na nogi. Japończycy, słusznie zakładając, że ci, którzy idą do szpitala, wkrótce umrą, natychmiast obcinali im rację żywnościową do połowy. I tak, myślał Jim, upływało dużo czasu, zanim doktor Ransome i doktor Bowen uznawali ich oficjalnie za zmarłych. Jim wiedział, że zjadł wiele dodatkowych batatów, które przysługiwały nieboszczykom. Doktor Ransome ciężko pracował dla dobra chorych i Jim z żalem zauważył, że ostatnio jakby tracił

nadzieję.

- Idą! - zawołał doktor Ransome. - Jim, stań na baczność. Nie sprzeczaj się dzisiaj z sierżantem Nagatą i nie opowiadaj mu o nalocie.

Zauważywszy, że Jim nie odrywa oczu od sygnetu, doktor zwrócił głowę w stronę sierżanta stukającego butami po bambusowych schodach. Doktor Ransome nie aprobował

obdzierania trupów, chociaż wiedział, że Jim wymienia paski i szelki na jedzenie. Jednakże, jak spokojnie pomyślał Jim, doktor Ransome miał swoje własne źródła zaopatrzenia. W

przeciwieństwie do większości internowanych w Lunghua, którzy mogli spakować jedną walizkę przed wyjściem z domu, doktor Ransome przyjechał do obozu w jednej koszuli, szortach i skórzanych sandałach. A teraz jego komórka w bloku D mieściła imponujący zestaw dóbr: pełną zmianę odzieży, przenośny gramofon z kilkoma płytami, rakietę tenisową, piłkę do rugby i półkę podręczników zapewniających edukację Jimowi. Wszystko to, podobnie jak ubrania, które Jim nosił w obozie, i wspaniałe golfowe buty, które natychmiast zwróciły uwagę sierżanta Nagaty, doktor Ransome uzyskał od pacjentów, którzy nieprzerwanie odwiedzali co wieczór jego komórkę w bloku D. Wielu z nich nie miało nic do ofiarowania, ale młodsze żony zawsze przynosiły jakiś skromny prezent za tajemnicze usługi, jakie im doktor świadczył. Richard Pearce kiedyś nawet rozpoznał na Jimie swoją starą koszulę, ale nie mógł już nic poradzić.

Sierżant Nagata zatrzymał się przed więźniami. Był wyraźnie wstrząśnięty potęgą amerykańskiego nalotu. Zaciskał szczęki, na jego wargach ukazało się kilka kropel śliny.

Szczecina wokół jego ust drżała jak miniaturowe antenki odbierające wstępne ostrzeżenie o nadchodzącej burzy. Chciał doprowadzić się do wściekłości, ale lśniące czuby butów Jima wyraźnie go rozpraszały. Jak wszyscy żołnierze japońscy sierżant miał rozpadające się buty, z których jego wielkie palce wystawały jak ogromne kciuki.

- Chłopiec… - stanął przed Jimem i postukał go po głowie arkuszem z nazwiskami, wznosząc chmurę białego pyłu. Wiedział od szeregowego Kimury, że Jim był zamieszany we wszystkie rodzaje zabronionej działalności w obozie, ale nigdy nie udało mu się go przyłapać.

Sierżant opędził się od kurzu i z wysiłkiem wypowiedział jedyną angielską frazę, jakiej nauczyły go lata w Lunghua: - Trudny chłopiec…

Jim, zafascynowany śliną na wargach sierżanta, czekał na dalsze słowa. Może sierżant Nagata byłby zainteresowany relacją z pierwszej ręki o nalocie?

Ale sierżant wszedł na oddział męski, krzycząc po japońsku do dwóch lekarzy.

Rozejrzał się po umierających ludziach, którym nigdy nie okazywał najmniejszego zainteresowania, i Jimowi nagle zaświtała podniecająca myśl, że doktor Ransome ukrywa rannego amerykańskiego pilota. Zapragnął dotknąć tego pilota, zanim Japończycy go zabiją, pomacać jego hełm i kombinezon, przejechać palcami po kurzu i smarze na jego okularach.

- Jim…! Przestań myśleć…! - Pani Philips, jedna z misjonarskich wdów, złapała go, kiedy już miał zrobić krok do przodu, omal nie tracąc przytomności wobec obrazu tej archanielskiej postaci, strąconej na pola ryżowe. Jim stanął na baczność udając, że jest osłabiony z głodu, i starając się uniknąć podejrzliwego spojrzenia japońskiego wartownika przy wejściu do apteki. Czekał na koniec apelu zastanawiając się nad bogactwem, jakie mógłby przynieść martwy amerykański pilot. Prędzej czy później jakiś Amerykanin musi zostać strącony nad obozem. Jim myślał nad tym, w którym ze zrujnowanych budynków można by ukryć jego ciało. Ubranie i ekwipunek lotnika, ostrożnie dozowane, mogłoby być wymieniane u Basie’ego przez kilka miesięcy na dodatkowe bataty, a może nawet na ciepły zimowy płaszcz. Byłyby bataty i dla doktora Ransome’a, którego Jim postanowił utrzymać przy życiu.

Kołysał się na piętach i słuchał płaczu starej kobiety z sąsiedniego oddziału. Przez okno widać było pagodę na lotnisku Lunghua, która jako wieża przeciwlotnicza pokazała się w zupełnie nowym świetle.

Jim stał przez następną godzinę w szeregu z misjonarskimi wdowami pod okiem wartownika. Doktor Ransome i doktor Bowen poszli z sierżantem Nagatą do biura komendanta, zapewne na przesłuchanie. Strażnicy wędrowali po opustoszałym obozie ze swoimi spisami, przeprowadzając wielokrotne kontrole. Wojna zbliżała się ku końcowi, a mimo to Japończycy mieli obsesję liczenia, ile dokładnie mają więźniów.

Jim zamknął oczy, żeby uspokoić umysł, ale wartownik warknął na niego, podejrzewając widocznie, że Jim planuje jakąś sztuczkę, która nie podobałaby się sierżantowi Nagacie. Wspomnienie nalotu elektryzowało Jima. Mustangi wciąż jeszcze przemykały nad obozem atakując pagodę. Wyobraził sobie, że siedzi za sterami jednego z myśliwców, że spada na ziemię, kiedy jego samolot wybucha w powietrzu, i zmartwychwstaje jako jeden z młodziutkich pilotów kamikaze, którzy wznosili okrzyk na cześć cesarza, a potem roztrzaskiwali swoje maszyny o amerykańskie lotniskowce przy Okinawie. Pewnego dnia Jim będzie rannym pilotem spadającym między kopce pogrzebowe i najeżone działkami pagody.

Strzępy jego kombinezonu i spadochronu, a może nawet jego własnego ciała, zostaną rozrzucone na pola ryżowe, żywiąc więźniów za drutami i Chińczyków pod bramą…

- Jim…! - syknęła pani Philips. - Powtarzaj łacinę…

Zmuszając się, żeby nie mrugać, ku irytacji japońskiego wartownika, Jim wpatrywał

się w słońce za oknem apteki. Milczący krajobraz jakby stał w ogniu, w aureoli zrodzonej z płonącego ciała amerykańskiego pilota. Światło padało na rdzawe druty płotu i zakurzone liście dzikiej trzciny cukrowej, wybielało skrzydła rozbitego samolotu i szkielety wieśniaków w kopcach pogrzebowych. Jim tęsknił za następnym nalotem, marzył o gwałtownych rozbłyskach, ledwo mogąc oddychać z pragnienia, o którym doktor Ransome wiedział, ale którego nie był w stanie zaspokoić.

25. Cmentarny ogród

Po apelu Jim przysiadł na schodkach szpitala. Doktor Ransome i doktor Bowen wrócili z biura komendanta i natychmiast zamknęli się w aptece z czterema misjonarskimi wdowami.

Doktor Ransome, wydawał się nie mniej zdenerwowany niż Japończycy, a stara blizna pod okiem nabrzmiała mu krwią. Czyżby sierżant Nagata uderzył go za protesty przeciwko dalszemu zmniejszeniu racji żywnościowej?

Z rękami w kieszeniach Jim ruszył żużlową ścieżką za szpitalem, oglądając grządki pomidorów, fasoli i melonów w ogródku warzywnym. Skromne zbiory miały uzupełniać ubogą dietę pacjentów, ale wiele jarzyn znajdowało drogę do amerykańskich marynarzy z bloku E. Jim lubił pracować przy roślinach. Znał każdą z nich z osobna i potrafił od jednego rzutu oka poznać, że dzieci zerwały pomidora. Na szczęście odstraszały je długie rzędy grobów na przyległym cmentarzu. Niezależnie od wartości odżywczych botanika była pasjonującym przedmiotem. W aptece doktor Ransome kroił i zabarwiał fragmenty łodyg i korzeni, a potem kładł je pod mikroskopem doktora Bowena i kazał Jimowi rysować setki komórek i cewek. Klasyfikacja roślin stanowiła cały kosmos słów; każde zielsko rosnące w obozie miało swoją nazwę. Nazwy otaczały wszystko; w każdym rowie, w każdej kępie chwastów kryły się niewidzialne encyklopedie.

Poprzedniego popołudnia Jim przekopał dwa rowki do nawożenia krzaków pomidorów. Między ogródkiem a cmentarzem Jim z doktorem Ransome’em wkopali w ziemię rząd blaszanych beczek, które następnie wypełnili odchodami z przelewającego się szamba bloku G. Mieszkańcy tego bloku spuścili większość odchodów do jednego z wyschniętych stawów, ale Jim i doktor Ransome odbyli wiele kursów z wiadrem na linie i wózkiem. Jak mówił doktor, nie było sensu marnować niczego, co mogło im przedłużyć życie choćby o kilka dni. Lśniące pomidory i pyzate melony dowodziły, że miał rację.

Jim zdjął drewnianą pokrywę jednej z beczek. Odczekał, aż chmara much uraczy się w pierwszej kolejności, a potem wziął drewniany czerpak i zaczął przelewać gnojówkę do płytkich rowków. Pracował w wolnym, ale równomiernym rytmie chińskich wieśniaków, których obserwował przy nawożeniu poletek przed wojną.

W godzinę później, kiedy przysypał nawóz ziemią, przysiadł na jednym z grobów sąsiadującego z ogrodem cmentarza. Szpital odwiedzali różni ludzie, starostowie bloków i ich zastępcy, grupa Amerykanów z bloku E, reprezentanci Holendrów i Belgów. Ale Jim był zbyt zmęczony, żeby ich wypytywać o najświeższe wiadomości. W ogródku warzywnym między zielonymi ścianami fasoli i pomidorów panował taki spokój. Jim nieraz wyobrażał sobie, że mógłby tu zostać na zawsze, nawet po wojnie.

Odepchnął tę sielankową fantazję w głąb umysłu i wsłuchał się w warkot myśliwca Zero, rozgrzewającego się na końcu pasa startowego. Do startu szykował się samotny kamikaze, wszystko, co Japończycy mogli zmobilizować w odpowiedzi na amerykański nalot.

Młodziutki pilot, niewiele starszy od Jima, miał na sobie ceremonialne opaski, ale poczet honorowy składał się tylko z kaprala i jednego szeregowca. Obaj odeszli, zanim jeszcze pilot wsiadł do kabiny, i wrócili do pracy przy uszkodzonym hangarze.

Jim patrzył, jak samolot chwiejnie odrywa się od ziemi. Nabrał wysokości nad obozem, wytężając się pod ciężarem bomby, potem skręcił ku rzece i wziął kurs na otwarte Morze Chińskie. Jim osłonił dłońmi oczy i śledził samolot, póki ten nie znikł wśród chmur.

Żaden z Japończyków na lotnisku Lunghua nawet nie spojrzał w jego stronę. W hangarach przy pagodzie pożary jeszcze nie wygasły i nad zbombardowanymi warsztatami unosiły się kłęby pary, jednak grupy chińskich kulisów zasypywały już leje po bombach, a zbieracze złomu rozkradli wraki samolotów.

- Czy nadal interesujesz się samolotami? - spytała pani Philips, która w towarzystwie pani Gilmour wyszła ze szpitala. - Musisz wstąpić do RAF-u.

- Wstąpię do Japońskich Sił Powietrznych.

Ach, tak? Do japońskich? - Obie misjonarskie wdowy zachichotały niezbyt pewne poczucia humoru Jima i odeszły popychając swój drewniany wózek. Żelazne kółka szczękały na kamienistej dróżce wstrząsając ciałem, które kobiety jechały pochować.

Jim polerował trzy pomidory, które zerwał z krzaków. Były bardzo małe, ale Basie i tak będzie zadowolony. Jim włożył je do kieszeni koszuli i przyglądał się, jak pani Philips i pani Gilmour kopią grób. Kobiety szybko się zmęczyły i usiadły na wózku obok trupa.

Jim podszedł do nich i wyjął łopatę ze spracowanych rąk pani Philips. Na wózku leżało ciało pana Radika, byłego szefa kuchni z hotelu Cathay. Jim z przyjemnością słuchał

jego uczonych wykładów na temat transatlantyku „Berengaria” i chętnie teraz spłacał swój dług. Zagłębił łopatę w miękką ziemię. W jednym z nielicznych aktów dalekowzroczności więźniowie, kiedy jeszcze mieli dość siły, do połowy wykopali wąskie groby. Jednak pogłębienie ich w mokrej ziemi przekraczało siły misjonarskich wdów i dlatego zmarłych chowano nad poziomem gruntu, obsypując ciała ziemią. Obfite deszcze monsunowe rozmiękczyły kopce ujawniwszy zarysy ciał, jakby ten mały cmentarz przy wojskowym lotnisku robił co może, żeby wskrzesić drobną część tych milionów, które zginęły podczas wojny. Tu i ówdzie z grobu wystawała ręka albo noga, można by pomyśleć, że ich właściciele przewracali się we śnie pod brązowymi kołdrami. Szczury przeryły norami grób pani Hug, Holenderki, która przyjechała do Lunghua razem z Basie’m i doktorem Ransome’em, ich tunele przypominały Jimowi Linię Maginota, taką zbudował w ogrodzie przy Amherst Avenue dla swoich ołowianych żołnierzyków.

Jim postanowił złożyć pana Radika głębiej w ziemi, tak żeby główny kucharz nie stał

się natychmiast obiadem dla szczurów. Panie Gilmour i Philips siedziały na wózku obok trupa i przyglądały się Jimowi w milczeniu. Ilekroć robił przerwę dla odpoczynku, obdarzały go dwoma identycznymi uśmiechami, równie wyblakłymi jak kwiaty z ich podartych bawełnianych sukienek.

- Jim, zostaw to i chodź tutaj! Jesteś mi potrzebny! - krzyknął doktor Ransome z okna apteki. Doktor nie lubił, kiedy Jim kopał groby.

Setki much brzęczały wokół wózka i obsiadały twarz pana Radika. Myśląc o „Berengarii” Jim nie przestawał kopać.

- Jim, doktor cię woła…

- Dobrze, już kończę.

Dwie kobiety zdjęły pana Radika z wózka. Chociaż był to dla nich duży wysiłek, obchodziły się z nim równie troskliwie jak za życia. Czy dla tych chrześcijańskich wdów był

nadal żywy? Silne przekonania religijne zawsze robiły na Jimie wrażenie. Jego matka i ojciec byli agnostykami i poważał pobożnych chrześcijan tak samo, jak poważał ludzi, którzy należeli do Klubu Grafa Zeppelina albo robili zakupy w chińskich domach towarowych - za ich opanowanie egzotycznego, obcego rytuału. Poza tym ci, którzy najciężej pracowali dla innych jak pani Philips, pani Gilmour i doktor Ransome, zazwyczaj mieli przekonania, które okazywały się słuszne.

- Proszę pani - spytał Jim panią Philips po złożeniu pana Radika do grobu - kiedy dusza opuszcza ciało? Czy przed pogrzebem?

- Tak, Jim. - Pani Philips uklękła i zaczęła zgarniać ziemię na twarz pana Radika. -

Dusza pana Radika już odeszła. Doktor znów cię woła. Mam nadzieję, że odrobiłeś łacinę?

- Oczywiście. - Jim zastanawiał się nad tym wszystkim w drodze do szpitala. Często obserwował oczy umierających pacjentów, usiłując uchwycić ten błysk, kiedy dusza opuszcza ciało. Kiedyś pomagał doktorowi Ransome’owi, który masował nagą pierś młodej Belgijki zmożonej biegunką. Doktor Bowen powiedział, że ona nie żyje, ale doktor Ransome ucisnął

jej serce pod żebrami, a ona nagle przewróciła oczami i spojrzała na Jima. Z początku Jim myślał, że jej dusza wróciła do ciała, ale Belgijka była nadal martwa. W godzinę później pani Philips i pani Gilmour zabrały ją i pochowały. Doktor Ransome wyjaśnił, że na kilka sekund przepompował jej krew do mózgu.

Jim wszedł do apteki i usiadł przy metalowym stole na wprost doktora Ransome’a.

Chętnie poruszyłby sprawę duszy pana Radika, ale doktor okazywał dziwną niechęć do rozmów z Jimem na tematy religijne, chociaż sam chodził w niedzielę rano na nabożeństwa.

Blizna na jego twarzy była wciąż jeszcze nabrzmiała krwią i zajmował się swoją tacą z roztopioną parafiną, co stanowiło zły znak. Ilekroć doktor był zmęczony albo wściekły na Jima, topił kilka świec, zanurzał w nich kwadraty starego materiału i wieszał je, żeby wyschły. Poprzedniej zimy przygotował setki takich parafinowych tafli, którymi więźniowie zastępowali wybite szyby. Chociaż jego wielogodzinna praca pomagała powstrzymać lodowate wiatry wiejące z północnych Chin, mało kto z więźniów okazywał doktorowi wdzięczność. Ale, jak Jim zauważył, doktorowi Ransome’owi nie zależało na ich wdzięczności.

Jim zanurzył palce w roztopionej parafinie, ale doktor Ransome odpędził go szorstkim gestem. Rozmowa z komendantem obozu wyraźnie go wyprowadziła z równowagi; przygotowywał się do zimy, jakby usiłował sam siebie przekonać, że wszyscy do niej dożyją.

Jim zdjął buty i wziął się za polerowanie czubków. Po trzech latach chodzenia w chińskich klapkach i znalezionych trzewikach cieszył się wrażeniem, jakie wywierały na wszystkich te kosztowne skórzane buty.

- Jim, to dobrze, że jesteś taki elegancki, ale staraj się nie czyścić ich bez przerwy. -

Doktor Ransome zapatrzył się ponuro w prostokąt parafiny. - Denerwujesz nimi sierżanta Nagatę.

- Lubię, jak błyszczą.

- Bardzo błyszczą. Nawet amerykańscy piloci musieli je z góry zobaczyć. Pewnie myślą, że mamy tu pole golfowe, i nastawiali kompasy na czubki twoich butów.

- Czy to znaczy, że przyczyniam się do zwycięstwa?

- W pewnym sensie… - Zanim Jim zdążył włożyć buty, doktor Ransome złapał go za kostkę. Większość skaleczeń na nogach Jima była zaogniona i ze względu na nędzne odżywianie nie mogła się należycie zagoić, ale nad prawą kostką miał nabrzmiały ropą wrzód wielkości pensówki. Doktor Ransome odsunął tacę z parafiną znad palnika spirytusowego, zagotował nieco wody w metalowym naczynku, a potem wycisnął i oczyścił wrzód tamponem z waty.

Jim poddał się temu bez słowa protestu. Doktor Ransome był jedyną osobą w Lunghua, z którą Jim nawiązał bliższą więź, chociaż wiedział, że doktor pod wieloma względami jest do niego nastawiony krytycznie. Nie lubił Jima za ujawnienie oczywistej prawdy o wojnie; że ludzie aż nazbyt łatwo się do niej przystosowują. Chwilami nawet podejrzewał, że Jim lubił łacinę z niewłaściwych powodów. Doktor był bratem instruktora sportowego w angielskiej szkole z internatem (jednej z tych opartych na drylu, podobnej do obozu Lunghua instytucji, do których Jim musiał prędzej czy później trafić) i pracował w głębi Chin z protestanckimi misjonarzami. Doktor Ransome miał w sobie coś ze starosty uczniowskiego i kapitana drużyny rugby, choć Jim nie był pewien, ile z tego jest pozą.

Zauważył, że doktor potrafi być bardzo wyrachowany, kiedy mu to dogadza.

- Jestem pewien, że odrobiłeś lekcje… - Doktor Ransome otworzył podręcznik łaciny.

Chociaż jego uwagę odwracali więźniowie zbierający się przed barakami i blokami mieszkalnymi, nie odrywał wzroku od tekstu. Setki mężczyzn z żonami, często z dziećmi, przechodziło przez plac apelowy. Doktor zaczął odpytywać Jima, który nie przestawał

polerować pod stołem butów.

- Byli kochani?

- Amabantur.

- Będę kochany?

- Amabor.

- Byłbyś kochany?

- Amatus eris.

- Dobrze, zadam ci tłumaczenie. Pani Vincent pomoże ci ze słówkami. Czy nie ma nic przeciwko temu, że ją prosisz o pomoc?

- Teraz już nie. - Jim rzeczowo potwierdził zmianę w tej kwestii. Domyślał się, że doktor Ransome pomógł pani Vincent w jakichś jej kobiecych problemach.

- To dobrze. Ludzie potrzebują zachęty. Nie sądzę jednak, żeby mogła ci pomóc w trygonometrii?

- Wcale nie potrzebuję jej pomocy. - Jim lubił trygonometrię. W odróżnieniu od łaciny czy algebry ta gałąź geometrii wiązała się bezpośrednio z tematem bliskim jego sercu - wojną powietrzną. - Amerykańskie bombowce, które leciały za Mustangami, robiły trzysta dwadzieścia mil na godzinę. Zmierzyłem za pomocą pulsu czas przesuwania się ich cieni przez obóz. Jeżeli chcą trafić w lotnisko, muszą zrzucać bomby z odległości około tysiąca jardów.

- Jim, jesteś prawdziwym dzieckiem wojny. Wyobrażam sobie, że japońscy artylerzyści też to wiedzą.

Jim zastanowił się nad tym przez chwilę.

- Może nie wiedzą.

- My im chyba nie powiemy, prawda? Byłoby to nieuczciwe wobec amerykańskich pilotów. Już i tak Japończycy zbyt wielu z nich strącają.

- Ale strącają ich nad lotniskiem, kiedy już zrzucili bomby - wyjaśnił Jim. - Jeżeli nie chcą, żeby im bombardowali pas startowy, powinni ich strącać z odległości przeszło tysiąca jardów. - Myśl o tym podniecała Jima. W zastosowaniu do wszystkich baz japońskich nad Pacyfikiem ta nowa taktyka mogłaby zmienić bieg wojny na niekorzyść Amerykanów i uratować obóz Lunghua. Zabębnił palcami po stole udając, że gra na białym fortepianie w pustym domu na Amherst Avenue.

- Tak… - Doktor Ransome łagodnie przycisnął dłonie Jima do stołu starając się go uspokoić. Potem zanurzył następny płat bawełny w tacy z parafiną. - Może lepiej odłożymy trygonometrię i zajmiemy się algebrą. Chcemy, Jim, żeby ta wojna się skończyła.

- Oczywiście.

- A ty chcesz, żeby wojna się skończyła? - Doktor Ransome często wydawał się mieć co do tego wątpliwości. - Wiele ludzi tutaj może się wkrótce wykończyć. Chciałbyś chyba zobaczyć znów swoją matkę i ojca?

- Tak. Codziennie o nich myślę.

- To dobrze. Czy pamiętasz, jak wyglądają?

- Pamiętam… - Jim niechętnie kłamał doktorowi Ransome’owi, ale w pewnym sensie myślał o fotografii nieznanej pary, którą przypiął do ściany w swojej przegrodzie. Nigdy nie przyznał się doktorowi, że byli to jego zastępczy rodzice. Jim wiedział, że należy podtrzymywać pamięć matki i ojca, żeby zachować wiarę w przyszłość, ale ich twarze stopniowo się rozpłynęły. Doktor Ransome mógłby nie aprobować takiego sposobu samooszukiwania się.

- Cieszę się, Jim, że ich pamiętasz. Oczywiście, mogli się zmienić.

- Wiem, będą głodni.

- Nie tylko, Jim. Kiedy wojna się wreszcie skończy, wszystko będzie bardzo niepewne.

- To znaczy, że powinniśmy zostać w obozie? - Ta myśl przemawiała do Jima. Zbyt wielu więźniów mówiło o wyjściu z obozu, nie zastanawiając się nad tym, co ich czeka. -

Dopóki będziemy w Lunghua, Japończycy będą się o nas troszczyć.

- Nie jestem pewien. Staliśmy się dla nich ciężarem. Nie są już w stanie nas karmić…

Więc o to chodziło doktorowi. Jim poczuł, że opada go spokojne znużenie. Długie godziny, jakie spędził dźwigając wiadra z nawozem, sadząc i podlewając warzywa w szpitalnym ogródku, ciągnąc z panem Maxtedem wózek zjedzeniem, były częścią jego wysiłku na rzecz właściwego funkcjonowania obozu. Jednak, jak wiedział od początku, dostawy żywności zależały całkowicie od widzimisię Japończyków. Jego uczucia i jego wola przetrwania w ostatecznym rachunku się nie liczyły. Wszystkie jego działania znaczyły nie więcej, niż ruch oczu tej Belgijki, która pozornie na chwilę ożyła.

- Czy będziemy jeszcze dostawać coś do jedzenia?

- Miejmy nadzieję, że coś jeszcze dostaniemy. Japończycy nie mają już sami co jeść.

Amerykańskie łodzie podwodne…

Jim wpatrywał się w lśniące czubki swoich butów. Chciał, żeby jego matka i ojciec mogli je zobaczyć, zanim umrą. Wziął się w garść, usiłując zmobilizować dawną wolę życia.

Celowo przywoływał na myśl dziwną przyjemność, jaką dawała mu obecność trupów na przyszpitalnym cmentarzu, podniecające poczucie winy za to, że żyje. Jim wiedział, dlaczego doktor Ransome nie lubi, kiedy on kopie groby.

Doktor Ransome zaznaczył mu ćwiczenia w podręczniku algebry i dał dwa paski papierowego bandaża, na których miał rozwiązać równania. Wstając doktor Ransome wyjął

Jimowi z kieszeni koszuli trzy pomidory i położył je na stole obok tacy z parafiną.

- Czy one są z ogródka szpitalnego?

- Tak. - Jim otwarcie przyglądał się doktorowi Ransome’owi. Ostatnio zaczął go oceniać bardziej dorosłym okiem. Lata pozbawienia wolności i ciągłe spory z Japończykami sprawiły, że ten młody lekarz wyglądał na człowieka prawie starego. Doktor Ransome często nie bardzo wiedział, jak się zachować, i tak było w przypadku tej kradzieży. - Muszę coś dawać Basie’emu, za każdym razem, kiedy się z nim widzę.

- Wiem. To dobrze, że przyjaźnisz się z Basie’m. To człowiek zaradny, choć ludzie zaradni bywają niebezpieczni. Wojny wymyślono dla takich ludzi jak Basie. - Doktor Ransome położył pomidory na dłoni Jima. - Chcę, żebyś je zjadł, Jim. A dla Basie’ego dam ci coś innego.

- Panie doktorze… - Jim szukał sposobu, żeby go jakoś podnieść na duchu. -

Gdybyśmy powiedzieli sierżantowi Nagacie o tej odległości tysiąca jardów… Japończycy nie strąciliby więcej samolotów, ale może daliby nam trochę jedzenia…?

Doktor Ransome po raz pierwszy się uśmiechnął. Otworzył szafkę z lekami i ze stalowej kasetki wyjął dwie prezerwatywy.

- Jesteś pragmatykiem, Jim. Daj to Basie’emu, a dostaniesz coś od niego. A teraz zjedz te pomidory i idź.

26. Trupa z Lunghua

Przechodząc przez plac apelowy w drodze do bloku E Jim przystanął, żeby popatrzeć na Trupę z Lunghua, odbywającą próbę przed następnym występem. Szefem trupy był pan Wentworth, dyrektor banku Cathay, który zawsze fascynował Jima przesadnym, teatralnym sposobem bycia. Lubił amatorskie przedstawienia, w których wszyscy biorący udział

znajdowali się w centrum uwagi. Jim grał pazia w Henryku V i rola ta bardzo przypadła mu do gustu. Kostium, który pani Wentworth sporządziła dla niego z fioletowego aksamitu, był

jedynym porządnym ubraniem, jakie miał na sobie od trzech lat. Zgłosił chęć wystąpienia w nim w następnym przedstawieniu Bądźmy poważni na serio Wilde’a, ale pan Wentworth odmówił obsadzenia go.

Próba nie szła najlepiej. Cztery chórzystki w kostiumach pierrotów stały na zaimprowizowanej scenie ze skrzynek usiłując przypomnieć sobie słowa piosenki.

Zdenerwowane nalotem kobiety nie zwracały uwagi na pana Wentwortha i nadsłuchiwały odgłosów z nieba. Mimo słońca pocierały ramiona, jakby im było zimno.

Audytorium znudzonych współwięźniów rozeszło się i Jim postanowił zająć się czymś innym.

Trupa z Lunghua rekrutowała się z najbardziej snobistycznych angielskich rodzin i było coś absurdalnego w ich wysokich głosach, coś równie nienaturalnego jak w meczu rugby, który doktor Ransome w rzadkim u niego momencie utraty rozsądku zorganizował

poprzedniej zimy. Dwie drużyny głodomorów, mężów chórzystek z Lunghua, kuśtykało po placu apelowym w groteskowej parodii meczu rugby, wśród gwizdów współwięźniów wyłączonych z gry, ponieważ nie byli w stanie opanować jej reguł.

Jim minął wartownię, dokonując jednocześnie szybkiego przeglądu obozu. Grupa internowanych zebrała się przy bramie w oczekiwaniu wojskowej ciężarówki, przywożącej dzienny przydział żywności z Szanghaju. Nikt oficjalnie nie ogłaszał o obcięciu racji, ale nowina już się po obozie rozeszła.

Rzucało się też w oczy, że przed bramą ubyło chińskich żebraków. Na trawiastym poboczu leżał wprawdzie trup wieśniaczki, ale żołnierze z rozpuszczonej armii marionetkowej i bezrobotni rikszarze odeszli, pozostawiając krąg siedzących w kucki starców i kilkoro wychudłych dzieci.

Jim wszedł do bloku E, gdzie mieszkali tylko mężczyźni, i wdrapał się po schodach na drugie piętro. Niezależnie od pogody brytyjscy więźniowie z bloku E spędzali większość czasu na swoich posłaniach. Niektórzy byli zbyt wycieńczeni malarią, żeby się ruszyć, i leżeli na słomianych matach, mokrych od potu i moczu, ale inni, mający dość siły, żeby chodzić, też leżeli obok nich wpatrując się godzinami w ścianę albo w swoje dłonie.

Widok tylu dorosłych mężczyzn odmawiających stawienia czoła obozowej rzeczywistości zawsze zbijał Jima z tropu, ale odetchnął, kiedy wszedł do części amerykańskiej. Lubił Amerykanów i akceptował ich pod każdym względem.

Ilekroć wkraczał do tej enklawy ironii i dobrego humoru, nastrój mu się poprawiał.

Amerykanie z marynarki handlowej zajmowali dwie dawne sale wykładowe. Drzwi między nimi usunięto i wysokie pomieszczenie mieściło około sześćdziesięciu mężczyzn. Jim obrzucił wzrokiem labirynt komórek. Brytyjczycy z bloku E mieszkali w salach zbiorowych, ale każdy Amerykanin zbudował sobie przegrodę z takich materiałów, do jakich miał dostęp: podartych prześcieradeł, desek, słomianych mat i bambusowych plecionek. Co jakiś czas z bloku wychodziła grupa Amerykanów, żeby pograć w baseball, zwykle jednak siedzieli w swoich komórkach. Tam leżeli na posłaniach podejmując nieprzerwany strumień podrastających panienek, samotnych Angielek i nawet niektórych mężatek, które przychodziły tu z bardzo podobnych powodów co Jim.

W niepojęty dla Jima sposób ta działalność seksualna zdawała się produkować nieskończone bogactwo przedmiotów, które go niesłychanie fascynowały. Skarb ten przybył

do obozu wraz z amerykańskimi marynarzami i teraz krążył jako druga waluta: komiksy, numery „Life’a”, „Reader’s Digest” i „Saturday Evening Post”, ozdobne wieczne pióra, szminki i puderniczki, krzykliwe spinki do krawata, zapalniczki i celuloidowe paski, jarmarczne spinki do mankietów i kowbojskie sprzączki do pasa, kolekcja błyskotek, które w oczach Jima miały coś ze stylu i czaru Mustangów.

- Hej, toż to Szanghajski Jim…

- Chłopcze, Basie jest na ciebie wściekły…

- Chcesz zagrać w szachy, synu…

- Jim, szukam kogoś, kto mnie ogoli…

- Jim, przynieś mi śrubokręt dla mańkutów i wiadro pary…

- Dlaczego Basie jest na niego wściekły?

Jim witał się z Amerykanami: Cohenem, mistrzem baseballu i fanatykiem szachów; Tiptree’m, wielkim i dobrodusznym palaczem, który był królem komiksów; Hintonem, jeszcze jednym stewardem kabinowym i filozofem; Daintym, telegrafistą i mistrzem Lunghua w rzucaniu strzałkami, sympatycznymi ludźmi, którzy odgrywali swoje role na użytek Jima i nieustannie stroili żarty. Kiedy go zauważyli, większość z nich polubiła Jima, który w rewanżu i przez szacunek dla Ameryki świadczył im rozliczne usługi. Kilka komórek było zasłoniętych, co oznaczało, że ich mieszkańcy mają gości, ale inne miały kurtyny odsłonięte, żeby marynarze leżąc na łóżkach mogli obserwować przechodzących. Dwóch starszych wiekiem marynarzy miało atak malarii, ale nie robili ze swojej choroby wielkiego problemu.

W sumie Jim uważał, że Amerykanie stanowią najlepsze towarzystwo, nie tak obce i wymagające jak Japończycy, i o wiele lepsze niż ponurzy i skomplikowani Brytyjczycy.

Dlaczego Basie jest na niego zły? Jim szedł wąskim korytarzem między rozwieszonymi prześcieradłami. Słyszał, że Angielka z piątego baraku uskarża się na swojego męża, a dwie belgijskie dziewczyny mieszkające ze swoim owdowiałym ojcem w bloku G

chichotały na widok czegoś, co im pokazywano.

Przegroda Basie’ego mieściła się w północno-wschodnim rogu sali, a jej dwa okna dawały mu widok na cały obóz. Basie jak zwykle siedział na swoim posłaniu mając oko na japońskich żołnierzy przed wartownią i słuchał najnowszego raportu Demaresta, najbliższego sąsiada i zausznika. Miał na sobie bawełnianą koszulę z długimi rękawami, spłowiała, ale porządnie wyprasowaną. Wyprane i wysuszone przez Jima koszule Basie składał w skomplikowany, jak w japońskiej sztuce origami, sposób i wsuwał pod matę do spania, skąd wychodziły jak prosto ze sklepu. Ponieważ Basie rzadko ruszał się ze swojego posłania, wydawał się Jimowi jeszcze bardziej opanowany i energiczny niż pan Sekura, a pod wieloma względami lata spędzone w Lunghua były większym ciężarem dla japońskiego komendanta niż dla Basie’ego. Policzki miał nadal gładkie, choć pokryte niezdrową kobiecą bladością.

Poruszając się po swojej komórce niczym po spiżarni SS „Aurora”, traktował obóz Lunghua tak samo jak świat poza nim, jako pewną ilość kabin, które trzeba przygotować dla coraz to innych beztroskich pasażerów.

- Wejdź, chłopcze, i przestań tak dyszeć, Basie’emu i tak jest gorąco. - Demarest, dawny barman, mówił nie poruszając wargami; albo, jak sądził Jim, miał za sobą karierę brzuchomówcy, albo, jak utrzymywał pan Maxted, długoletnią odsiadkę w więzieniu.

- Zostaw chłopaka… - Basie gestem kazał Jimowi siadać, a Demarest wyszedł do swojej przegrody. - Po prostu on się dusi w Lunghua, prawda, Jim?

Jim spróbował opanować oddech. Doktor Ransome twierdził, że to brak czerwonych krwinek, ale doktor i Basie często mieli na myśli to samo.

- Masz rację, Basie. Mustangi zabrały ze sobą całe powietrze. Widziałeś nalot?

- Słyszałem go, Jim… - Basie spojrzał na Jima ponuro, jakby obarczał go odpowiedzialnością za cały ten hałas. - Ci filipińscy piloci brali chyba lekcje latania na Coney Island.

- Filipińscy? - Jimowi wreszcie udało się zapanować nad płucami. - Czy to byli naprawdę filipińscy piloci?

- Część z nich. Tworzą kilka skrzydeł w armii MacArthura. Reszta to stare Latające Tygrysy z bazy w Czungkingu. - Basie mądrze kiwał głową, spoglądając spod oka na Jima, żeby się upewnić, czy jego wiedza jest doceniona.

- Czungking… - Jima zamurowało. To była jedna z tych wiadomości, które pochłaniał

żarłocznie, choć wiedział, że Basie upiększa doniesienia na jego użytek. Gdzieś w obozie było ukryte radio i Japończycy nigdy go nie znaleźli, nie dlatego, że zostało tak dobrze schowane, tylko dlatego, że stale wprowadzały ich w błąd fałszywe donosy więźniów palących się do kolaboracji. Mimo wszelkich starań Jim też nie potrafił wytropić radia, które bywało przez dłuższe okresy nieużywane. Wówczas Basie dostarczał mu zmyślonych wiadomości opisujących jakąś równoległą wojnę Jim zawsze udawał, że wierzy, choć rzadko potrafił odróżnić pogłoski od czystych zmyśleń. Stanowiło to ważny element podtrzymujący ich związek.

Drugą jego podporą było zainteresowanie Basie’ego rozszerzającym się zasobem słów Jima.

- Czy odrobiłeś lekcje na dzisiaj, Jim? Nauczyłeś się nowych słów?

- Nauczyłem się, Basie. Dużo łacińskich słów. - Łacina intrygowała wprawdzie Basie’ego, ale też łatwo go nudziła. Jim postanowił więc nie recytować całego czasownika amo w formie biernej. - I paru nowych angielskich. „Pragmatyk” - zaproponował, co Basie przyjął z ponurą miną. - I „zaradny”.

- Zaradny? - ucieszył się Basie. - To jest przydatne słowo. A ty jesteś zaradny, Jim?

- Hm… - Doktor Ransome nie uważał tego określenia za komplement. Jim usiłował

sobie przypomnieć jakieś inne ciekawe słowo. Basie nigdy nie używał tych słów, ale jakby je sobie odkładał, trzymał w rezerwie do lepszych czasów, jakby przygotowywał się do życia w świecie wyszukanej etykiety.

- Czy są jakieś nowe wiadomości, Basie? Kiedy Amerykanie wylądują w Woosung?

Ale Basie myślał o czymś innym. Oparł głowę o poduszkę i patrzył na zawartość swojej komórki, jakby cały ten majątek był dla niego ciężarem. Na pierwszy rzut oka komórka robiła wrażenie zapełnionej szmatami i wiklinowymi koszykami, ale w rzeczywistości zawierała cały sklep z towarami mieszanymi. Miał tu aluminiowe patelnie i garnki, wybór damskich spodni i bluzek, komplet do madżonga, kilka rakiet tenisowych, z pół

tuzina butów od pary oraz prawdziwy majątek w starych numerach „Reader’s Digest” i „Popular Mechanics”. Wszystko to zostało uzyskane drogą wymiany, choć Jim nigdy nie rozumiał, co Basie dawał w zamian - podobnie jak doktor Ransome przybył do obozu jak stał.

Z drugiej strony Jim zdawał sobie sprawę, że wiele tych przedmiotów było bezużytecznych. Nikt nie miał siły, żeby grać w tenisa, buty miały pełno dziur, a w garnkach nie było co gotować. Steward kabinowy, przy całej swojej chytrości, był tym samym ograniczonym człowiekiem, którego Jim spotkał po raz pierwszy w stoczni Nantao, z tym samym jasnym, ale ograniczonym widzeniem świata. Talenty Basie’ego nie przekraczały skromnych ram drobnego złodziejstwa w najbliższym sąsiedztwie. Jim martwił się losem Basie’ego po wojnie.

- Do roboty, Jim - zaczął Basie. - Zastawiłeś pułapki? Jak daleko zaszedłeś? Za potok?

- Za potok, Basie. Aż do dawnej sali ćwiczeń.

- To dobrze…

- Ale nie widziałem ani jednego bażanta, Basie. Myślę, że tam nie ma żadnych bażantów, za blisko lotniska.

- Bażanty są, Jim. Tylko musimy przesunąć pułapki do Shanghai Road. - Spojrzał

przenikliwie na Jima. - A wtedy będziemy musieli użyć przynęty.

- Możemy użyć przynęty, Basie. - Jim domyślał się, że przynęta już jest i że chodzi o niego. Całe przedsięwzięcie z zastawianiem pułapek nie miało nic wspólnego z łapaniem bażantów. Może któryś z Amerykanów wybierał się z wizytą do Szanghaju i Jim był

wykorzystywany do wypróbowania trasy ucieczki. Albo też znudzeni marynarze założyli się między sobą, jak daleko Jim zdoła wysunąć pułapki, zanim zostanie zastrzelony przez japońskiego wartownika z wieży. Mimo że lubili Jima, byli całkowicie zdolni do postawienia jego życia na kartę. Był to bardzo szczególny rodzaj amerykańskiego humoru.

Jim słaniał się z wyczerpania, mając wielką chęć położyć się w nogach posłania. Basie przyglądał mu się wyczekująco. Widział z okna Jima przy pracy w szpitalnym ogródku i spodziewał się kilku fasoli albo pomidorów. Basie zawsze domagał się tych smakołyków, choć sam też bywał szczodry na swój sposób. Kiedy Jim był młodszy, Basie całymi godzinami robił dla niego zabawki z miedzianego drutu i szpulek albo wymyślne muszki i spławiki. W dniu urodzin tylko Basie dał mu prezent.

- Przyniosłem ci coś, Basie… - Jim wyjął z kieszeni dwie prezerwatywy. Basie wyciągnął spod pryczy zardzewiałą puszkę po sucharkach. Kiedy zdjął pokrywkę. Jim zobaczył, że puszka jest pełna „środków profilaktycznych”, jak je nazywali Amerykanie. Po wyczerpaniu się pierwotnych zapasów papierosów, te świńskie gumki stały się podstawową jednostką monetarną w obozie Lunghua. Ilość prezerwatyw w obiegu prawie się nie zmniejszała od trzech lat, nie dlatego, że w Lunghua nie praktykowano stosunków płciowych, ale dlatego, że prezerwatywy były zbyt wartościowe jako waluta, żeby je wykorzystywać w celach rozrywkowych. Amerykanie używali kondonów jako żetonów przy grze w pokera.

Była w tym podwójna ironia, bo jak Jim podsłuchał uwagę doktora Ransome’a, ich wartość rosła, chociaż prawie wszyscy więźniowie w obozie albo byli impotentami, albo byli bezpłodni.

Basie podejrzliwie oglądał prezerwatywy, zdziwiony ich dziewiczym stanem.

- Skąd je masz, Jim?

- Są dobre, Basie. To najlepsza marka.

- Rzeczywiście? - Basie często zawierzał znawstwu Jima w najbardziej nieprawdopodobnych dziedzinach. - Pewnie zaglądałeś do szafki z lekami doktora Ransome’a?

- Nie było pomidorów, Basie. Nalot zniszczył wszystkie.

- Ci filipińscy piloci… Nieważne. Opowiedz mi lepiej o szafce doktora Ransome’a.

Pewnie są tam lekarstwa.

- Pełno lekarstw, Basie. Jodyna, merkurochrom… - W rzeczywistości szafka była pusta. Jim usiłował przypomnieć sobie apteczkę ojca w łazience i dziwne nazwy symbolizujące tajemniczy świat dorosłej cielesności. - …Czopki, linctus, pessarium…

- Pessarium? Połóż się. Jim. Jesteś zmęczony. - Basie objął Jima ramieniem. Razem patrzyli przez okno na gromadę więźniów czekających na spóźnioną ciężarówkę z żywnością.

- Nie martw się. Jim. Wkrótce będziemy mieli dużo jedzenia. Nie zwracaj uwagi na te plotki, że nam obetną racje.

- Oni mogą to zrobić, Basie. Oni mają z nami ambaras.

- Ambaras? Doktor Ransome miesza ci tylko w głowie tymi swoimi słówkami. Wierz mi, Jim, że nie tak łatwo zaambarasować Japończyków. - Sięgnął pod poduszkę, skąd wyjął

małego batata. - Zjedz to sobie, a ja tymczasem sprawdzę, co jest do zrobienia. Kiedy skończysz, dam ci „Reader’s Digest”, który będziesz mógł zabrać do swojego bloku.

- Dziękuję. Basie! - Jim pochłonął batata. Lubił komórkę Basie’ego. Obfitość przedmiotów, choćby i bezużytecznych, stwarzała poczucie bezpieczeństwa, podobnie jak obfitość słów wokół doktora Ransome’a. Terminy algebraiczne i słówka łacińskie też były bezużyteczne, ale pomagały tworzyć jakiś świat. Wiara Basie’ego w przyszłość podniosła Jima na duchu.

I rzeczywiście, kiedy zlizywał z palców resztki miąższu, zachowując skórkę na wieczór, przyjechała z Szanghaju wojskowa ciężarówka z żywnością dla więźniów.

27. Egzekucja

Dwaj japońscy żołnierze z bagnetami na karabinach stali za kabiną ciężarówki po uda w workach z batatami i kaszą. Jednak wychyliwszy się z okna Basie’ego Jim mógł się przekonać, że porcja żywności została zmniejszona o połowę. Cieszył się, że w ogóle przywieziono jakieś jedzenie, ale jednocześnie czuł się zawiedziony. Tłum kilkuset więźniów podążył za ciężarówką do kuchni, z rękami w kieszeniach obszarpanych szortów, stukając drewniakami. Jak by się zachowali, gdyby ciężarówka przyjechała pusta? Nikt z więźniów, nawet doktor Ransome, nie okazywał, że przygotowuje się do końcowej fazy wojny. Jima prawie cieszyła wizja głodu, kiedy to znów zobaczy niesamowite światło towarzyszące Mustangom…

Wokół niego Amerykanie wylegali ze swoich komórek i tłoczyli się przy oknach.

Demarest wskazał na kolumny dymu wznoszące się nad dzielnicami stoczni w północnym Szanghaju. Chociaż dzieliło ich od tamtych miejsc dziesięć mil, Jim słyszał twarde dudnienie, zapomniany grzmot, który obijał się po opustoszałych polach ryżowych długo po tym, jak bomby wybuchły. Ich odgłos wprawiał w drżenie szyby, ogłaszając niejasne ultimatum pod adresem niespokojnych więźniów z Lunghua.

Jim szukał w kłębach dymu jakichś śladów amerykańskich samolotów. Ani jeden z tuzina zdolnych do walki myśliwców Zero na lotnisku Lunghua nie wystartował, żeby je przechwycić.

- B-29, Basie?

- Tak jest, Jim. Superfortece, zwane też strażą półkuli zachodniej. Aż z Guamu.

- Z Guamu… - Jim był pod wielkim wrażeniem tych czteromotorowych bombowców podejmujących długą wyprawę przez ocean, żeby uderzyć na stocznie, w których spędził tyle szczęśliwych godzin na zabawie w chowanego. B-29 budziły nabożny podziw. Olbrzymie bombowce ucieleśniały całą potęgę i wdzięk Ameryki. Zwykle B-29 leciały powyżej japońskiego ostrzału przeciwlotniczego, ale dwa dni wcześniej Jim widział pojedynczą superfortece lecącą nad polami ryżowymi na wysokości zaledwie pięciuset stóp. Dwa motory płonęły, ale widok tego ogromnego bombowca z wysokim, zakrzywionym ogonem przekonał

Jima, że Japończycy przegrali wojnę. Widział wziętych do niewoli amerykańskich lotników, których trzymano przez kilka godzin na wartowni w Lunghua. Największe wrażenie zrobiło na nim to, że tymi skomplikowanymi maszynami kierowali tacy sami ludzie jak Cohen, Tiptree czy Dainty. To była Ameryka.

Jim myślał z napięciem o superfortecach. Chciałby przytulić się do ich srebrzystych kadłubów, pogłaskać gondole ich motorów. Mustang był pięknym samolotem, ale superforteca stanowiła zupełnie inną skalę piękna…

- Spokojnie, chłopcze… - Basie otoczył ramieniem jego drżącą pierś. - Są daleko od Lunghua. Uważaj, bo zrobisz w spodnie.

- Nic mi nie jest, Basie. Wojna już się prawie skończyła, prawda?

- Tak jest. W samą porę dla ciebie. Powiedz mi, czy oglądałeś kiedyś w Szanghaju Piekielnych Kierowców?

- Pewnie, że tak, Basie! Widziałem, jak przejeżdżali przez płonącą ścianę!

- To dobrze. A teraz uspokój się i do roboty.

Przez następną godzinę Jim wykonywał zadanie przydzielone mu przez Basie’ego.

Najpierw należało naczerpać wody ze stawu za wartownią. Zaniósłszy wiadro do bloku E

zajął się zbieraniem opału do piecyka. Basie nadal domagał się, żeby mu gotować wodę do picia, ale wobec braku paliwa stawało się to coraz trudniejsze. Zgromadziwszy garść patyków i strzępów słomianych mat Jim przeszukał ścieżki wokół bloku E, polując na kawałki koksu tkwiące w żużlowej nawierzchni. Nawet żużel dawał zaskakująco dużo ciepła.

Rozpaliwszy piecyk Jim rozdmuchiwał leniwy płomień. Kawałki koksu umieścił u wlotu glinianego przewodu, gdzie, jak mu wytłumaczył doktor Ransome, prąd powietrza jest najszybszy. Gdy tylko woda się zagotowała, przelał część szarego płynu do menażki, którą zaniósł na górę i postawił na oknie Basie’ego, żeby ostygła. Potem zabrał bieliznę Basie’ego i uprał mu koszule w pozostałej wodzie. Mógł je zostawić na godzinę, a sam stanął w kolejce po porcję Basie’ego - Mężczyźni z bloku E dostawali zawsze jedzenie na końcu. Jim lubił te długie oczekiwania na porcję kaszy i słodkiego kartofla dla Basie’ego, i w towarzystwie tych mężczyzn sam czuł się prawie dorosły. Nad kolejkami spoconych więźniów pokrytych wrzodami i ukąszeniami komarów unosiła się atmosfera agresji, i Jim mógł zrozumieć, dlaczego japońscy strażnicy mają się przed nimi na baczności. Wiele z ich plugawego języka było dla niego niezrozumiałe, głównie brutalnie prymitywne rozmowy o ciele kobiet i organach płciowych, jakby ci wycieńczeni mężczyźni prowokowali się opisami tego, czego już nie są w stanie zrobić. Zawsze jednak znajdowały się wyrażenia, które mógł skatalogować i smakować leżąc w swojej komórce.

Kiedy Jim wrócił wreszcie do bloku E z koszulami Basie’ego i jego porcją, czuł się uprawniony do tego, żeby przepchnąć się obok Demaresta i usiąść w nogach posłania.

Przyglądał się, jak Basie je kaszę wyprztykując z niej robaki ruchami chińskiego handlarza liczącego na liczydle.

- Napracowaliśmy się dzisiaj, Jim. Twój tato byłby z nas dumny. Mówiłeś, że on jest, w którym obozie?

- Soochow Centralny. I matka też. Niedługo się z nimi spotkasz. - Jim chciał, żeby Basie był przy ich spotkaniu i mógł potwierdzić jego tożsamość, w razie gdyby rodzice go nie poznali.

- Chętnie ich poznam, Jim. Jeżeli ich nie przeniesiono w głąb kraju.

Jim zauważył dziwną tonację w głosie Basie’ego.

- Jak to w głąb kraju?

- Wszystko jest możliwe, Jim. Japończycy mogą ewakuować obozy z okolic Szanghaju.

- Znaleźlibyśmy się z dala od wojny?

- Tak, znalazłbyś się z dala od wojny… - Basie schował batata między garnkami pod łóżkiem. Potem Pogrzebał wśród butów i rakiet tenisowych, skąd wydobył „Reader’s Digest”.

Przerzucił zatłuszczone strony, przeczytane dziesiątki razy przez każdego mieszkańca bloku E. Warstwy brudnego plastra z plamami zaschniętej krwi i ropy łączyły okładkę z postrzępionym grzbietem.

- Jim, czytujesz jeszcze „Digest”? Sierpień czterdziestego pierwszego, jest tu kilka dobrych kawałków.

Basie smakował każdą chwilę podniecenia Jima. Wymyślne drażnienie go należało do rytuału. Jim czekał cierpliwie, zdając sobie dobrze sprawę, że Basie go wykorzystuje, zmuszając go codziennie do pracy w zamian za stare czasopisma. Ci znudzeni marynarze widzieli, że Jim ma obsesję wszystkiego co amerykańskie i na swój dobroduszny sposób droczyli się z nim wydzielając mu stare egzemplarze „Life’a” i „Collier’s”, które Jimowi były nie mniej potrzebne niż dodatkowe bataty. Tymi czasopismami karmiła się jego zdesperowana wyobraźnia.

Ta nierówna wymiana, praca za czasopisma, stanowiła również część świadomego wysiłku Jima, żeby za wszelką cenę podtrzymać życie obozu. Ta jego krzątanina pozwalała mu oddalić lęki, o których chciałby nie myśleć, że lata w Lunghua się skończą i znów będzie musiał budować pas startowy. Światło promieniujące z płonącego ciała pilota Mustanga było dla niego ostrzeżeniem. Dopóki załatwiał sprawy Basie’ego, Demaresta i Cohena, biegał do kuchni i z kuchni, nosił wodę i grał w szachy, Jim mógł podtrzymywać złudzenie, że wojna będzie trwać wiecznie.

Jim z pismem w dłoni siedział na stopniach przed blokiem E. Mrużył oczy od słońca zmuszając się, żeby nie przerzucać stron. Grupki więźniów wylegiwały się po posiłku na balkonach. Cień między filarami był zarezerwowany dla chorych, którzy przykucali razem, jak rodziny żebraków w bramach biurowców na szanghajskim Bundzie.

Obok Jima siedział młody mężczyzna, który był kierownikiem piętra w domu towarowym Towarzystwa Uczciwość, a teraz przechodził ostatnie stadium malarii. Trzęsąc się w febrze siedział nagi na betonowych schodach i oglądał Trupę z Lunghua ćwiczącą przed występem. Jego białe wargi, z których całe żelazo zostało dawno wyługowane, powtarzały niesłyszalną frazę.

Jim zastanawiał się, jak pomóc temu chodzącemu szkieletowi. Zaofiarował mu gestem „Reader’s Digest”, czego natychmiast pożałował. Mężczyzna schwycił pismo i zmiął je w dłoniach, jakby drukowane słowa rozpalały jego wspomnienia. Zaczął śpiewać szorstkim, choć ledwo słyszalnym głosem jakiś kuplet.

Strumień bezbarwnego moczu popłynął mu między nogami i skapywał po stopniach.

Upuścił czasopismo, które Jim czym prędzej podniósł, zanim zdążyło zamoknąć. Kiedy się prostował, usłyszał syrenę alarmu przeciwlotniczego z dachu wartowni. Po paru sekundach, zanim więźniowie zdążyli się pochować, syrena nagle ucichła. Wszyscy wpatrywali się w puste niebo, spodziewając się znad pól ryżowych ryku Mustangów.

Jednak głos syreny tym razem sygnalizował zupełnie inne widowisko. Z wartowni wyszło czterech japońskich żołnierzy, wśród nich był szeregowy Kimura. Otaczali chińskiego rikszarza, który przywiózł z Szanghaju jednego z oficerów. Kulis, wciąż jeszcze zmęczony po długim biegu, człapał w słomianych sandałach po wydeptanej ziemi placu apelowego.

Ciągnął drążki z opuszczoną głową i nienaturalnie chichotał w sposób charakterystyczny dla przestraszonych Chińczyków.

Po obu jego bokach energicznie kroczyli japońscy żołnierze. Byli nieuzbrojeni, mieli jedynie kije, którymi uderzali w koła rikszy i po ramionach kulisa. Szeregowy Kimura szedł z tyłu i kopał drewniane siedzenie wózka, który uderzał kulisa po nogach. Na środku placu Kimura z drugim żołnierzem pchnęli rikszę do przodu, rzucając Chińczyka na ziemię.

Żołnierze chodzili wokół zarytego drążkami wózka. Szeregowy Kimura kopnięciem roztrzaskał koło. Drugi nadepnął i połamał drążki. Razem przewrócili rikszę rozsypując poduszki.

Kulis klęczał na ziemi śmiejąc się sam do siebie. W panującej ciszy Jim słyszał dziwne zawodzenie, jakie wydawali Chińczycy, kiedy wiedzieli, że zostaną zabici. Dokoła placu apelowego setki więźniów przyglądały się temu bez ruchu. Mężczyźni i kobiety siedzieli przed barakami w leżakach własnej roboty i stali na schodach bloków mieszkalnych. Trupa z Lunghua przerwała próbę. Nikt nie odezwał się ani słowem, podczas gdy Japończycy chodzili wokół rikszy kopnięciami rozbijając ramę i siedzenie w drzazgi. Ze schowka pod siedzeniem wypadł zwitek łachmanów, wiaderko, woreczek ryżu i chińska gazeta, cały ziemski dobytek tego niepiśmiennego kulisa. Siedział wśród rozsypanego ryżu i zawodził coraz wyższym głosem, unosząc twarz ku niebu.

Jim wygładził stronice „Reader’s Digest” zastanawiając się, czy przeczytać artykuł o Winstonie Churchillu. Chętnie by odszedł, ale wszędzie dokoła niego więźniowie bez ruchu patrzyli na plac apelowy. Japończycy skierowali teraz uwagę na kulisa. Unieśli kije i każdy z nich uderzył go w głowę, po czym odsunęli się jakby w głębokim zamyśleniu. Kulis zanosił

się od śpiewu, a krew spływająca mu po plecach zbierała się w kałużę wokół jego kolan.

Jim wiedział, że Japończycy będą zabijać kulisa przez dziesięć minut. Chociaż bombardowania i perspektywa zbliżającego się końca wojny nadwątliły ich pewność siebie, teraz byli spokojni. Całe to przedstawienie, a szczególnie brak broni, miał pokazać brytyjskim więźniom, że Japończycy nimi pogardzają, po pierwsze, dlatego że są więźniami, a po drugie, dlatego że nie odważą się zrobić nic w obronie tego chińskiego kulisa.

Jim wiedział, że Japończycy mają rację. Żaden z internowanych Brytyjczyków nie ruszyłby palcem, choćby na ich oczach zatłuczono na śmierć wszystkich po kolei kulisów w Chinach. Jim słuchał uderzeń kijów i stłumionych krzyków kulisa dławiącego się krwią.

Doktor Ransome pewnie by spróbował powstrzymać Japończyków, ale doktor starannie omijał plac apelowy z daleka.

Jim myślał o zadaniach z algebry, których część rozwiązał już w pamięci. W dziesięć minut później, kiedy Japończycy wrócili na wartownię, setki więźniów rozeszły się z placu.

Trupa z Lunghua wznowiła próbę. Wsunąwszy „Reader’s Digest” za koszulę Jim wrócił do swojego bloku inną drogą.

Wieczorem, kiedy zjadł skórkę od batata Basie’ego, położył się na pryczy i wreszcie otworzył pismo. W „Reader’s Digest” nie było niestety reklam, ale Jim popatrzył na dodające otuchy zdjęcie limuzyny Packarda przypięte do ściany komórki. Słuchał państwa Vincentów rozmawiających ściszonymi głosami i słabego kaszlu ich syna. Wróciwszy z bloku E Jim zastał chłopca bawiącego się na podłodze jego żółwiem. Odbyła się krótka konfrontacja między Jimem a panem Vincent, który chciał go powstrzymać przed włożeniem żółwia z powrotem do skrzynki pod łóżkiem. Ale Jim nie ustąpił, przekonany, że pan Vincent nie będzie się z nim szarpał. Pani Vincent bez wyrazu patrzyła, jak jej mąż siada na łóżku, z rezygnacją spoglądając na uniesione pięści Jima.

28. Ucieczka

- Czy wojna znów się skończyła? - spytał Jim pana Maxteda.

Wszędzie wokół Jima, który czekał przed drzwiami kuchni, więźniowie odpychali wózki krzycząc i wskazując na bramę. Nad obozem rozlegała się syrena odwołująca alarm, jak głos zranionego ptaka szukającego schronienia przed amerykańskimi bombami. Stłoczeni więźniowie przyglądali się Japończykom opuszczającym wartownię. Każdy z trzydziestu żołnierzy niósł karabin z postawionym bagnetem i płócienny worek z rzeczami osobistymi.

Wśród słomianych mat i zbroi do kendo były też dwa kije do baseballa, para tenisówek zawieszonych za sznurowadła i przenośny gramofon, wszystko to wymienione od więźniów w zamian za papierosy, żywność i wiadomości o krewnych w innych obozach.

- Wygląda, że twoi mali przyjaciele odchodzą, Jim. - Pan Maxted przeciągnął

brudnymi palcami po żebrach szukając płatów łuszczącej się skóry. Potem przyglądał im się mrużąc oczy w sierpniowym słońcu, jakby się martwił, że gubi kawałki siebie po obozie. -

Zajmę ci kolejkę, jeżeli chcesz pomachać szeregowemu Kimurze.

- On zna mój adres. Nie lubię pożegnań. Zresztą pewnie wrócą po południu, kiedy się przekonają, że nie mają dokąd iść.

Nie chcąc ryzykować swojego miejsca na czele kolejki do kuchni, w której on i pan Maxted stali od świtu, Jim wszedł na wózek. Nad głowami mężczyzn stojących przed nim przyglądał się, jak Japończycy wychodzą przez bramę obozu. Potem ustawili się na drodze plecami do wypalonego kadłuba japońskiego samolotu, który leżał nie opodal na polu ryżowym. Dwumotorowa maszyna została zestrzelona dwa dni temu - zaraz po starcie z lotniska Lunghua, rozsiekły ją karabiny maszynowe myśliwców Lightning, które bez ostrzeżenia wyłoniły się ze spustoszonego krajobrazu.

Balansując na metalowym wózku Jim widział, że szeregowy Kimura ogląda się niespokojnie na wschód, skąd jak odpryski słońca wypadały siejące grozę amerykańskie samoloty. Nawet w tym ciepłym sierpniowym słońcu twarz Kimury miała bezbarwną fakturę zastygłego wosku. Ślinił palce i pocierał nimi policzki, denerwując się, że opuszcza bezpieczny świat obozu Lunghua. Przed nim siedziała na trawiastym poboczu grupa chińskich wieśniaków. Wpatrywali się w bramę, która odrzucała ich przez tyle miesięcy, a teraz stała otworem. Jim był pewien, że ci zagłodzeni Chińczycy, w swoim świecie śmierci, nie mogli pojąć znaczenia otwartej bramy.

Jim zapatrzył się na niestrzeżoną przestrzeń między słupami. Jemu też trudno było oswoić się z myślą, że wkrótce będzie mógł wyjść przez tę bramę na wolność. Żołnierz z wieży strażniczej zszedł po drabince na dach wartowni z lekkim karabinem maszynowym na ramionach. Z wartowni wyszedł sierżant Nagata i dołączył do swoich żołnierzy za bramą. Od czasu zniknięcia komendanta w ubiegłotygodniowym zamieszaniu, sierżant był najwyższym stopniem Japończykiem w obozie.

- Panie Maxted, sierżant Nagata odchodzi - to koniec wojny!

- Znowu, Jim? Nie wiem, czy my to wytrzymamy…

W ubiegłym tygodniu, kiedy pogłoski o końcu wojny obiegały obóz co godzina, pan Maxted stwierdził, że coraz gorzej trawi entuzjazm Jima. Biegając po alejkach w swoich interesach Jim krzyczał do mijanych przechodniów, machał więźniom siedzącym przed barakami i podskakiwał radośnie między grobami szpitalnego cmentarza, kiedy przelatywały amerykańskie samoloty, a wszystko to, żeby ukryć lęk przed nadchodzącym światem za granicami obozu. Doktor Ransome już dwa razy go uderzył.

Teraz jednak, kiedy wojna się skończyła, czuł dziwny spokój. Wkrótce zobaczy matkę i ojca i wrócą do domu na Amherst Avenue, do tego zapomnianego świata służby, Packardów i froterowanych parkietów. Jednocześnie Jim uważał, że więźniowie powinni byli się cieszyć, podrzucać w górę drewniaki, opanować syrenę alarmową i witać nią nadlatujące amerykańskie samoloty. Ale zbyt wielu z nich było jak pan Maxted i tylko przyglądali się w milczeniu Japończykom. Wydawali się ponurzy i czujni, mężczyźni prawie nadzy w swoich wystrzępionych szortach, kobiety w wyblakłych opalaczach i połatanych bawełnianych sukienkach, ich malaryczne oczy nie mogły znieść blasku wolności. W świetle, które zdawało się napływać do obozu przez otwartą bramę, ich ciała były jeszcze ciemniejsze, jeszcze bardziej wycieńczone i po raz pierwszy wyglądali na kryminalistów.

Plotki i zamieszanie zmęczyły wszystkich w Lunghua. W lipcu amerykańskie ataki powietrzne stały się prawie ciągłe. Fale Mustangów i Lightningów nadlatywały z baz na Okinawie, ostrzeliwując lotniska w okolicach Szanghaju, uderzając na japońskie siły skoncentrowane przy ujściu Jangtsy. Z balkonu zbombardowanego audytorium Jim był

świadkiem niszczenia japońskiej machiny militarnej, jakby oglądał jakiś epicki film wojenny w kinoteatrze Cathay. Domy mieszkalne w Koncesji Francuskiej ginęły za setkami kolumn dymu unoszących się z płonących ciężarówek i wozów z amunicją. W obawie przed Mustangami japońskie konwoje wyruszały dopiero po zmroku i noc w noc odgłos ich motorów nie pozwalał nikomu zasnąć. Sierżant Nagata i jego strażnicy zrezygnowali z wszelkich prób patrolowania granic obozu bojąc się, że zostaną ostrzelani przez żandarmerię konwojującą transporty.

Pod koniec lipca ustał prawie wszelki japoński opór wobec amerykańskich bombowców. Pojedyncze działko przeciwlotnicze ustawione na górnym piętrze pagody Lunghua nadal otwierało ogień do nadlatujących samolotów, ale baterie otaczające pas startowy zostały wycofane do obrony szanghajskich doków. W tych ostatnich dniach wojny Jim spędzał wiele godzin w audytorium wyczekując wysoko lecących superfortec, w których srebrzystych kadłubach i skrzydłach zainwestował tyle wyobraźni. W przeciwieństwie do Mustangów i Lightningów, które przemykały nad polami ryżowymi niczym wyścigowe samochody, B-29 pojawiały się na niebie nad jego głową bez ostrzeżenia, jak przywołane przez wygłodniały mózg Jima. Ich grzmot przetaczał się przez okolicę od strony doków w Nantao. Japoński okręt transportowy unieruchomiony przy błotnistym brzegu był

bombardowany tyle razy, że Jim widział niebo przez dziury w jego sylwetce. A w tym wszystkim betonowy pas startowy na lotnisku Lunghua pozostawał nienaruszony. Japońscy saperzy bohaterskim wysiłkiem zapełniali leje po każdym nalocie, jakby spodziewali się floty powietrznej, która przyleci z Wysp Ojczystych z odsieczą. Jima poruszała białość pasa startowego, jego wyblakła na słońcu powierzchnia zawierająca spopielone kości zmarłych Chińczyków, może nawet jego własne kości po niespełnionej śmierci. Niecierpliwie wyczekiwał ostatniej bitwy Japończyków.

Podobne sprzeczne lojalności i lęk, co stanie się z nim po porażce Japończyków, dręczyły wszystkich w obozie. Nierzadko z grona półprzytomnych więźniów siedzących przed barakami rozlegały się okrzyki radości, kiedy trafiony B-29 wypadał z szyku. Doktor Ransome miał rację przewidując, że dostawy żywności do Lunghua wkrótce się skończą. Raz w tygodniu przyjeżdżała z Szanghaju jedna ciężarówka z kilkoma workami nadpsutych batatów i zmiotkami paszy dla zwierząt, pełnej robaków i szczurzych odchodów. Między więźniami stojącymi w kolejce po mizerne porcje wybuchały walki. Grupa Brytyjczyków z bloku E, wyprowadzona z równowagi widokiem Jima sterczącego przez cały dzień pod drzwiami kuchni, odepchnęła go i przewróciła jego żelazny wózek. Od tego czasu brał do pomocy pana Maxteda, nękając architekta tak długo, aż ten zwlekał się z pryczy.

W ostatnim tygodniu lipca wspólnie obserwowali drogę z Szanghaju, mając nadzieję, że ciężarówka z żywnością nie została zaatakowana przez lecące koszącym lotem Mustangi.

Podczas tych głodnych dni Jim odkrył, że większość więźniów w bloku G po cichu gromadziła drobne zapasy batatów i że on i pan Maxted, którzy na ochotnika przywozili codzienną porcję, znaleźli się wśród tych nielicznych, którzy nie myśleli o jutrze.

Jim siedział na pryczy z pustą miską i patrzył, jak Vincentowie dzielą się nadgniłym batatem, odgryzając po kawałku miąższu pożółkłymi zębami. Na koniec pani Vincent dała mu kawałeczek skórki. Czyżby się bała, że Jim pobije jej męża? Na szczęście Jim był

dokarmiany ze skromnej rezerwy, jaką doktor Ransome uzyskiwał dzięki umierającym pacjentom.

Od pierwszego sierpnia skończyły się nawet te dostawy. Jim i pan Maxted krążyli po obozie z wózkiem, jakby mieli nadzieję, że dostawa ryżu albo kaszy może się zmaterializować między podporami zbiornika na wodę albo wśród grobów na cmentarzu.

Kiedyś pan Maxted przyłapał Jima, jak wpatrywał się w kości dłoni pani Hug, które wyłoniły się z jej grobu, białe jak pas startowy na lotnisku.

Dla Jima obóz znalazł się w dziwnej próżni. Czas przestał istnieć w Lunghua i wielu więźniów było przekonanych, że wojna się skończyła. Drugiego sierpnia, wśród pogłosek, że Rosjanie przystąpili do wojny przeciwko Japonii, sierżant Nagata i jego żołnierze wycofali się do wartowni i przestali patrolować ogrodzenie pozostawiając obóz na pastwę losu. Grupki brytyjskich więźniów wyszły za druty i rozeszły się po okolicznych polach. Rodzice z dziećmi wchodzili na kopce pogrzebowe wskazując sobie wieżę strażniczą i bloki mieszkalne, jakby widzieli obóz po raz pierwszy. Grupa mężczyzn pod przewodem pana Tullocha, starszego mechanika w przedstawicielstwie Packarda w Szanghaju, wyruszyła przez pola z zamiarem dotarcia do miasta. Inni zbierali się wokół wartowni szydząc z Japończyków, którzy przyglądali im się z okien.

Przez cały dzień Jim był wytrącony z równowagi załamaniem się porządku w obozie.

Nie chciał wierzyć, że wojna się skończyła. Przeszedł przez płot i spędził parę minut przy pułapkach na bażanty, potem wrócił do obozu i zasiadł samotnie na balkonie audytorium. W

końcu zmobilizował się i wyruszył na poszukiwanie Basie’ego. Ale amerykańscy marynarze nie przyjmowali jak zwykle dam, tylko zabarykadowali się na swoim piętrze. Basie okrzyknął

Jima z okna, ostrzegając go, żeby nie wychodził z obozu.

I rzeczywiście koniec wojny okazał się krótkotrwały. O zmierzchu minęła obóz w drodze do Hangchow zmotoryzowana kolumna japońskiej piechoty. Żandarmeria dostawiła do obozu sześciu Brytyjczyków, którzy chcieli dojść do Szanghaju. Brutalnie pobici leżeli nieprzytomni przez trzy godziny na stopniach wartowni. Kiedy sierżant Nagata pozwolił

przenieść ich do bloków, opisali chaos panujący na południe i na zachód od Szanghaju, tysiące zdesperowanych wieśniaków spychanych w stronę miasta przez cofających się Japończyków, oddziały bandytów i głodujących żołnierzy z armii marionetkowej zdanych na łaskę losu.

Mimo tych niebezpieczeństw zaraz następnego dnia uciekli z Lunghua Basie, Cohen i Demarest.

Więźniowie tłoczyli się wokół opuszczonej wartowni stukając drewniakami po żużlowej dróżce. Jim, popychany przez prawie nagich mężczyzn, trzymał się kurczowo rączek żelaznego wózka. Inni więźniowie porzucali swoje wózki, ale Jim postanowił nie dać się zaskoczyć, gdyby ciężarówka zjedzeniem jednak przyjechała. Nie miał nic w ustach od wczorajszego popołudnia i chociaż współwięźniowie zabierali się do opanowania wartowni, on nie mógł myśleć o niczym innym, tylko o jedzeniu.

Przy bramie stała grupa brytyjskich i belgijskich kobiet, wykrzykując przez druty do stojących w szeregu na drodze Japończyków, którzy obciążeni karabinami i matami do spania przestępowali z nogi na nogę w sierpniowym słońcu. Szeregowy Kimura spoglądał niechętnie na bezludne pola ryżowe, jakby chciał znaleźć się z powrotem w bezpiecznym świecie obozu.

Pył wokół podartych żołnierskich butów ożywiały grudki śliny. Dając ujście wieloletniemu gniewowi na swoich strażników kobiety pluły przez druty lżąc i szydząc. Jakaś Belgijka zaczęła wrzeszczeć na Japończyków, odrywając strzępki wyblakłego materiału ze swojej bawełnianej sukienki i ciskając je pod nogi żołnierzy.

Jim nie puszczał wózka i potrząsnął rączkami, kiedy osłabiony pan Maxted spróbował

przysiąść na jednym drążku. Czuł się daleki od plujących kobiet i ich wzburzonych mężów.

Ale gdzie jest Basie? Dlaczego uciekł? Mimo pogłosek o końcu wojny Jim był zdziwiony, że Basie opuścił Lunghua i naraził się na niebezpieczeństwa czyhające na zewnątrz. Steward kabinowy był na to zbyt ostrożny, nigdy pierwszy nie próbował nic nowego ani nie ryzykował swoim skromnym bezpieczeństwem. Jim przypuszczał, że Basie usłyszał przez tajne radio jakieś ostrzeżenie i dlatego porzucił swoją komórkę pełną z trudem gromadzonych przez lata skarbów, butów, rakiet tenisowych i setek prezerwatyw.

Jim przypomniał sobie, jak Basie mówił o przeniesieniu więźniów z podszanghajskich obozów w głąb kraju. Czyżby go ostrzegał, że czas uciekać, zanim Japończycy wpadną w szał, jak w Nankinie w 1937? Japończycy zawsze zabijali swoich więźniów przed ostateczną bitwą. Ale Basie popełnił błąd; teraz pewnie leżał martwy w jakimś rowie, zamordowany przez bandytów.

Na drodze z Szanghaju zabłysły reflektory. Ocierając brody kobiety odsunęły się od drutów. Naszyjniki ze śliny wisiały im na piersiach. Zbliżał się japoński wóz terenowy na czele konwoju ciężarówek wojskowych z uzbrojonymi żołnierzami. Jedna z ciężarówek już się zatrzymała, pluton żołnierzy zeskoczył na drogę i pobiegł przez suche pole ryżowe przylegające do obozu od zachodu. Z bagnetami na broni zajęli stanowiska wzdłuż płotu.

Setki nagle ucichłych więźniów zwróciły się w ich stronę. Drugi pluton żandarmerii sił

powietrznych przechodził w bród kanał oddzielający lotnisko od obozu. Od wschodu długi łuk rzeki Whangpoo zamykał krąg labiryntem dopływów i rowów nawadniających.

Tymczasem konwój dotarł do obozu, reflektory odbijały na zaplutym pyle. Japończycy z bagnetami na karabinach zeskakiwali na ziemię. Świeże mundury i wyposażenie zdradziły Jimowi, że są to żołnierze ze specjalnej polowej jednostki japońskiej żandarmerii. Teraz szybko weszli przez, bramę i zajęli stanowiska przed wartownią.

Więźniowie cofali się wpadając na siebie jak owce w stadzie. Jim, porwany ich prądem, został naporem ciał oddzielony od swojego wózka. Japoński kapral, niski, ale silnie zbudowany, z Mauserem dyndającym na pasie jak pałka, chwycił wózek za rączki i pchnął go w stronę bramy. Jim chciał skoczyć i wyrwać wózek z rąk Japończyków, ale pan Maxted przytrzymał go za ramiona.

- Jim, na Boga… zostaw to!

- Ale to jest wózek bloku G! Czy oni nas zabiją, proszę pana?

- Jim, poszukajmy lepiej doktora Ransome’a.

- Czy przyjedzie ciężarówka z żywnością? - Jim odepchnął pana Maxteda, zmęczony podpieraniem tego chorego człowieka.

- Później, Jim. Pewnie przyjedzie później.

- A ja myślę, że ciężarówka z żywnością nie przyjedzie. - Podczas gdy szereg japońskich żołnierzy spychał więźniów na plac apelowy, Jim obserwował tych, którzy stali wzdłuż drutów. Z powrotem Japończyków odzyskał spokój. Perspektywa śmierci podniecała go; po niepewnościach ostatniego tygodnia każdy koniec wydawał mu się pożądany. Przez kilka ostatnich chwil, jak tamten rikszarz, który śpiewał sam do siebie, będą mieli pełną świadomość własnych umysłów. Cokolwiek się stanie, on przeżyje. Przypomniał sobie rozmowę z panią Philips i panią Gilmour na temat chwili, w której dusza opuszcza ciało umierającego. Dusza Jima już opuściła jego ciało i nie potrzebowała więcej jego cienkich kości i otwartych wrzodów, żeby istnieć. On już umarł, podobnie jak pan Maxted i doktor Ransome. Wszyscy w Lunghua byli nieżywi. To idiotyczne, że sami tego nie rozumieli.

Stali na trawie za tłumem więźniów zapełniających plac apelowy. Jim zaczął chichotać z ulgi, że zrozumiał prawdziwe znaczenie wojny.

- Panie Maxted, oni nie muszą nas zabijać…

- Oczywiście, że nie, Jim.

- Nie muszą, bo…

- Jim! - Pan Maxted trzepnął Jima, potem przycisnął głowę chłopca do wychudzonej piersi. - Pamiętaj, że jesteś Brytyjczykiem.

Jim ostrożnie starł uśmiech z twarzy. Uspokoił się, a potem wyślizgnął się z objęć pana Maxteda. Chwila humoru minęła, ale wejrzenie w ich prawdziwą sytuację i poczucie oddzielności od samego siebie pozostały. Zatroskany o pana Maxteda, z którego ust wyciekała gęsta flegma na ziemię pod jego bose stopy, Jim otoczył ramieniem jego kościste biodra. Litował się nad architektem i było mu smutno, że pan Maxted, z którym wyprawiali się Studebakerem w objazd szanghajskich nocnych klubów, teraz upadł tak nisko. Oto jedyne, co mu przyszło do głowy, kiedy chciał dodać Jimowi ducha, to przypomnienie mu, że jest Brytyjczykiem.

Przed wartownią, gdzie zainstalował się dowódca żandarmerii, starostowie bloków rozmawiali z japońskim sierżantem. Razem z nimi stał blady doktor Ransome, zgarbiony, z chińskim kapeluszem w ręku. Na wartownię weszła pani Pearce, poprawiając włosy i pocierając policzki, i już wydawała żołnierzowi rozkazy swoją szybką japońszczyzną.

Więźniowie z czoła tłumu zrobili w tył zwrot i pobiegli przez plac apelowy krzycząc do pozostałych:

- Jedna walizka! Wszyscy z powrotem tutaj za godzinę! - - Wyruszamy do Nantao!

- Wszyscy wychodzić! Zbiórka przy bramie!

- Nasza, żywność jest w Nantao!

- Jedna walizka!

Małżeństwa misjonarzy stały już na progu bloku G z tobołkami w ręku, jakby w jakiś sposób przeczuły, co się dzieje. Ich widok upewnił Jima, że obóz będzie przeniesiony, a nie zlikwidowany.

- Hej, panie Maxted, wracamy do Szanghaju!

Pomógł osłabionemu mężczyźnie wstać i poprowadził go przez tłum biegnących więźniów. Kiedy Jim dotarł do swojego pokoju, stwierdził, że pani Vincent jest już spakowana. Jej syn spał na swojej pryczy, a ona stała przy oknie, wypatrując męża wracającego z placu apelowego. Jim widział, że zaczęła już uwalniać się od obozowych wspomnień.

- Wychodzimy, proszę pani. Przenosimy się do Nantao.

- To musisz się spakować. - Czekała, aż pójdzie, żeby mogła przez tych kilka ostatnich minut pozostać w pokoju sama.

- Ja byłem w Nantao, proszę pani.

- Ja też. Nie rozumiem, dlaczego Japończycy znów nas przenoszą.

- Nasza żywność jest tam, w magazynach. - Jim zastanawiał się już, czy ponieść pani Vincent walizkę. Należało wykuwać nowe sojusze, a szczupłe, ale szerokie w biodrach ciało pani Vincent mogło mieć więcej siły niż pan Maxted. Co do doktora Ransome’a, to będzie zajęty swoimi pacjentami, których większość zacznie wkrótce umierać.

- Niedługo zobaczę swoich rodziców, proszę pani.

- Cieszę się. - I z łagodną ironią dodała: - Czy myślisz, że dadzą mi nagrodę?

Jim, zawstydzony, opuścił głowę. W czasie choroby popełnił błąd usiłując przekupić panią Vincent obietnicą nagrody, ale zdziwiło go, że w swojej odmowie udzielenia mu jakiejkolwiek pomocy widzi coś zabawnego. Jim zawahał się przed wyjściem z pokoju.

Spędził z panią Vincent prawie trzy lata i stwierdził, że nadal czuje do niej sympatię. Była jedną z niewielu osób w obozie Lunghua, które dostrzegały śmieszność tego wszystkiego.

Starając się jej dorównać powiedział:

- Nagroda? Pani Vincent, niech pani pamięta, że jest pani Brytyjką.

29. Marsz do Nantao

Marsz z obozu Lunghua do doków Nantao zaczął się w dwie godziny później, jak wędrówka podrzędnego wesołego miasteczka. Ze swojego miejsca na czele kolumny Jim obserwował zbierających się więźniów, już przed wyruszeniem zmęczonych długim wyczekiwaniem. Pod znudzonym spojrzeniem japońskiej żandarmerii internowani ostrożnie wychodzili za bramę, mężczyźni obładowani walizkami i matami do spania, kobiety z zawiniątkami łachmanów w słomianych koszach. Ojcowie nieśli chore dzieci na plecach, matki prowadziły mniejsze dzieci za rękę. Stojąc za japońskim wozem terenowym, który miał

prowadzić kolumnę pieszych, Jim był zaskoczony widokiem tylu rzeczy, które przeleżały pod pryczami przez lata spędzone w Lunghua.

Sport wyraźnie zajmował jedno z czołowych miejsc na liście priorytetów, kiedy więźniowie pakowali walizki przed pójściem do obozu. Spędziwszy pokojowe lata na kortach tenisowych i boiskach krykietowych Dalekiego Wschodu, byli widocznie przekonani, że w ten sam sposób spędzą lata wojny. Przy rączkach walizek wisiały dziesiątki rakiet tenisowych; widziało się też kije do krykieta i wędki, a nawet kije golfowe, na których zawieszono tobołki z kostiumami pierrotów, które nieśli państwo Wentworth. Obdarci i wynędzniali więźniowie wlekli się drogą w swoich drewniakach tworząc procesję długości około trzystu jardów. Trud niesienia bagażu dawał o sobie znać od początku i jedna z chińskich wieśniaczek siedzących przed bramą już ściskała rakietę do tenisa.

Oparci o swoje pojazdy żołnierze i podoficerowie żandarmerii przyglądali się temu wszystkiemu bez słowa. Dobrze odżywieni i umundurowani żołnierze sił bezpieczeństwa, którzy budzili taki lęk wśród Chińczyków, byli najsilniejszymi mężczyznami, jakich Jim widział podczas tej wojny, a jednocześnie robili wrażenie, że wcale im się nie śpieszy. Palili papierosy w upalnym słońcu, spoglądali na nieliczne amerykańskie samoloty rozpoznawcze i ani nie bili, ani nie ponaglali więźniów. Dwie ciężarówki wjechały za bramę i zrobiły objazd obozu, zabierając pacjentów ze szpitala i więźniów, którzy nie mogli chodzić.

Jim siedział na swojej drewnianej skrzynce, starając się przystosować umysł i wzrok do szerokich perspektyw świata za granicami obozu. Sam akt swobodnego przechodzenia przez bramę był niesamowitym przeżyciem i Jim poczuł taki lęk, że pod pretekstem zawiązania sznurowadła wślizgnął się z powrotem do obozu. Uspokoiwszy się poklepał

drewnianą skrzynkę zawierającą jego dobytek: podręcznik łaciny, szkolną marynarkę, reklamę Packarda i małe zdjęcie z gazety. Teraz, kiedy miał zobaczyć swoją prawdziwą matkę i ojca, myślał o tym, żeby podrzeć zdjęcie nieznanej pary przed Pałacem Buckingham, przez tyle lat zastępującej mu rodziców. W ostatniej chwili na wszelki wypadek jednak wsunął zdjęcie do swojej skrzynki.

Słuchał płaczu zmęczonych dzieci. Pierwsi ludzie już siadali na drodze, usiłując osłonić twarze przed rojami much, które wyniosły się z obozu i poleciały za spoconymi ciałami po drugiej stronie drutów. Jim obejrzał się na Lunghua. Ryżowe pola, kanały wokół

obozu i droga do Szanghaju tak realne, kiedy się na nie patrzyło zza drutów, teraz wydawały się tandetne i przekolorowane, jak krajobraz z halucynacji.

Jim zacisnął bolące zęby i postanowił odwrócić się plecami do obozu. Przypomniał

sobie o żywności czekającej na nich w magazynach w Nantao. Ważne było, żeby utrzymać się na czele pochodu i w miarę możliwości wejść w łaski dwóch Japończyków stojących przy samochodzie. Jim zastanawiał się nad tym, kiedy podeszła do niego prawie naga postać w podartych szortach i drewniakach.

- Jim… wiedziałem, że cię tu znajdę. Pan Maxted uniósł swoją pożółkłą twarz ku słońcu. Drobne krople malarycznego potu pokrywały jego czoło i policzki. Otarł brud z żeber, jakby odsłaniał woskową skórę na lecznicze działanie światła. - Więc to jest to, na co czekaliśmy…

- Nie wziął pan bagażu, panie Maxted.

- Nie, Jim. Nie sądzę, żeby mi był potrzebny. Na pewno czujesz się tutaj dziwnie.

- Już teraz nie. - Jim zerknął ostrożnie na otwarte pola, których nieskończoną perspektywę naruszały jedynie kopce pogrzebowe i niewidoczne kanały. Było tak, jakby ci znudzeni japońscy żołnierze wyłączyli zegar. - Czy myśli pan, że Szanghaj się zmienił?

Blady uśmiech, wywołany wspomnieniem szczęśliwych dni, rozjaśnił na chwilę twarz pana Maxteda.

- Szanghaj się nigdy nie zmieni, Jim. Nie martw się, poznasz swoich rodziców.

- Zastanawiałem się nad tym - przyznał Jim. Innym jego zmartwieniem był pan Maxted. Jim przyszedł na czoło kolumny częściowo po to, żeby stanąć pierwszy w kolejce po jedzenie, kiedy dojdą do Nantao, ale również po to, żeby uwolnić się od wszystkich obowiązków, jakie narzucił mu obóz. Ponieważ był sam, musiał wykonywać zbyt wiele prac w zamian za przychylność, która rzadko się materializowała. Pan Maxted wyraźnie potrzebował pomocy i miał nadzieję, że może polegać na Jimie.

Udając, że nie wie, o co chodzi, Jim siedział na swojej skrzynce myśląc o panu Maxtedzie, który chwiał się na nogach tuż obok. Jego blade dłonie, prawie przetarte od wielomiesięcznego popychania wózka z jedzeniem, zwisały mu po bokach jak białe flagi.

Jego kości trzymały się razem, prawie wyłącznie na wspomnieniach barów i basenów pływackich z czasów, kiedy był młodszy. Pan Maxted umierał z głodu, jak wielu mężczyzn i kobiet dołączających do kolumny, ale przypominał Jimowi umierającego brytyjskiego żołnierza z letniego kina.

W rowie za trawiastym poboczem leżał szary cylinder odrzuconego przez Mustanga zbiornika. Szukając jakiegoś sposobu uwolnienia się od pana Maxteda Jim miał właśnie przejść na drugą stronę drogi, kiedy nagle z rury wydechowej samochodu przed nim wystrzelił kłąb gorącego dymu. Japoński sierżant na tylnym siedzeniu wstał i gestem kazał

wszystkim maszerować. Uzbrojeni żołnierze po obu stronach kolumny ruszyli pokrzykując na więźniów.

Rozległ się stukot drewniaków, jakby tasowano i rozdawano setki talii drewnianych kart. Jim wystartował pierwszy, ze skrzynką w ręku i w butach błyszczących w gorącym słońcu Jangtsy. Pomachał japońskiemu sierżantowi i stanowczym krokiem ruszył polną drogą ze wzrokiem utkwionym w żółte fasady bloków Koncesji Francuskiej, które jak miraż wyrastały nad kanałami i polami ryżowymi.

Prowadzeni przez rój much tańczących nad ich głowami więźniowie szli do Nantao.

Zza kopców pogrzebowych i starych rowów strzeleckich dobiegał ich odgłos amerykańskich samolotów bombardujących doki i stacje rozdzielcze na północ od Szanghaju. Ich grzmot niósł się po powierzchni zalanych wodą pól. Błyski artylerii przeciwlotniczej odbijały się w oknach biurowców na Bundzie i przywracały życie martwym neonom: Shell, Caltex, Socony Vacuum, Philco - duchom wielkich międzynarodowych firm, które przespały wojnę. O pół

mili dalej na zachód biegła główna droga do Szanghaju, zapchana konwojami japońskich ciężarówek i artylerii polowej zmierzającymi do miasta. Ciężki odgłos ich motorów przeszywał ten stoicki kraj jak ból.

Jim kroczył na czele pochodu nadsłuchując, co mówią idący za nim, ale słyszał jedynie ich oddechy, jakby to wyjście na swobodę odebrało im mowę. Jim nie zwracał uwagi na swój świszczący oddech. Mimo niestrudzonej działalności w obozie nigdy nie podejmował takiego wysiłku jak ten marsz z obciążeniem. Przez pierwszą godzinę był zbyt zaabsorbowany stanem pana Maxteda, żeby zauważyć swoje wyczerpanie.

Wkrótce, po dojściu do linii kolejowej Szanghaj - Hangchow pan Maxted musiał się zatrzymać, nie mogąc pokonać niewielkiego wzniesienia w miejscu, gdzie droga przecinała nasyp.

- Ta wspinaczka, Jim… zupełnie jak Szanghajskie Wzgórza.

- Trzeba iść dalej, panie Maxted.

- Tak, Jim… jesteś jak twój ojciec.

Jim został z panem Maxtedem, zły na niego, nie mogąc nic dla niego zrobić. Pan Maxted stał na środku drogi z rękami na wystających jak czarki kościach miednicy i kiwał

głową mijającym go ludziom. Po chwili poklepał Jima po ramieniu i dał mu znak, żeby ruszał.

- Idź, Jim. Stań na czele kolejki.

- Zajmę panu miejsce.

Ale do tego czasu Jima wyprzedziło już kilkaset osób i powrót na czoło kolumny zajął

mu pół godziny. Po paru minutach zaczął znów zostawać w tyle, czując ból w płucach przy każdym wdechu wilgotnego powietrza. Jedynie dłuższy postój na punkcie kontrolnym przy kanale uratował go przed podzieleniem losu pana Maxteda.

Doszli tak do przemysłowego kanału biegnącego na zachód od rzeki do Soochow.

Dwaj młodzi japońscy żołnierze zapomniani przez wojnę strzegli umocnionego workami z piaskiem posterunku przy drewnianym moście. Twarze mieli równie wychudłe jak więźniowie, którzy szurali drewniakami po wyszczerbionych deskach.

Podczas gdy ciężarówki ostrożnie jechały po niepewnej nawierzchni, tysiąc osiemset więźniów usiadło w wysokiej trawie na brzegu na przestrzeni ćwierci mili, w otoczeniu swoich walizek, rakiet tenisowych i kijów do krykieta. Wpatrywali się nieruchomo w zieloną od glonów wodę jak podsypiający widzowie na regatach wioślarskich. Prąd omywał

wypalony kadłub opancerzonej dżonki tkwiący przy przeciwległym brzegu.

Jim był zadowolony, że może się położyć. Ogarniała go senność i gorączka, skutek podrażnienia mózgu przez upalne słońce i ostre światło odbite od żółtej trawy. Widział

doktora Ransome’a, który chwiejąc się na nogach stał na ostatniej z trzech ciężarówek, między pacjentami leżącymi na noszach. Jim pomyślał o lekcji łaciny, której nie miał od tygodnia, ale od doktora dzieliła go spora odległość.

Pod okiem japońskich żołnierzy, stojących na drodze nad nimi, wielu mężczyzn zeszło na skraj wody. Tam nabierali do menażek wody i pili stojąc zanurzeni po łydki. Jim bał się tej wody pamiętając czarne strumienie w Nantao i tysiące galonów, jakie gotował dla Basie’ego.

Czy we wraku dżonki znajdowała się załoga trupów? Może w żelaznej wieżyczce omywanej teraz przez zieloną wodę kanału leżał kapitan tego okrętu marionetkowej chińskiej armii. Jim prawie widział martwą krew łączącą się z wodą kanału, która teraz gasi pragnienie tych brytyjskich więźniów po drodze na pola z ryżem dla następnego pokolenia chińskich kolaborantów.

Jim otworzył swoją skrzynkę i wyjął menażkę. Zszedł do wody między odpoczywające kobiety i ich wyczerpane dzieci. Kucnąwszy na wąskim pasie piasku ostrożnie napełnił menażkę wodą z powierzchni, w nadziei, że glony okażą się pożywne.

Napił się ciepłego płynu patrząc na zanikające ślady swoich butów na miałkim piasku.

Napełniwszy menażkę Jim wdrapał się na brzeg do swojej skrzynki. Z prawej strony miał żonę mechanika od Shella z bloku D. Leżała bezwładnie w wysokiej trawie, której źdźbła zdążyły już przedostać się przez dziury jej bawełnianej sukienki. Mąż siedział obok zanurzając palce w menażce i zieloną wodą zwilżał jej duże, popsute zęby.

Na lewo od Jima leżała pani Philips. Drażniło go, że widziała, jak pije z kanału, i wybrała miejsce obok niego. Niewątpliwie myślała o jakiejś robocie dla niego i będzie go dręczyć łaciną. Jim, chociaż wyszedł z Lunghua, czuł się nadal osaczony obozem. Wszyscy ludzie, którym kiedykolwiek pomógł, nadal ciągnęli się za nim. Nie zdziwiłby się, gdyby z wieżyczki opancerzonej dżonki wychylił się Basie i zawołał: „Jim, do roboty!…”

Tymczasem pani Philips nie wyglądała, jakby miała wyznaczyć mu jakieś zadanie.

Była ledwie żywa po marszu z Lunghua. Leżała w jasnej trawie trzymając wiklinową walizkę, wszystko, co pozostało jej z dziesięcioleci spędzonych w głębi Chin. Jej twarz miała teraz kolor jasno perłowy, jakby była topielicą wyciągniętą na ten cichy brzeg. Oczy utkwiła w odległy punkt na niebie. Jim dotknął jej policzków, żeby sprawdzić, czy żyje.

- Pani Philips, przyniosłem pani trochę wody.

Uśmiechnęła się do niego i wypiła nieco wody, jej małe piąstki pozostawały wczepione w rączkę walizki jak para białych myszek.

- Dziękuję ci, Jim. Czy jesteś bardzo głodny?

- Byłem głodny dziś rano. - Myślał nad jakimś żartem, który mógłby rozbawić panią Philips. - Po tym marszu bardziej mi brak powietrza niż jedzenia.

- Tak, Jim… - Pani Philips otworzyła walizkę, pogrzebała w niej i wyjęła małego batata. - Weź. I pamiętaj modlić się za nas wszystkich.

- Będę pamiętał! - Jim wgryzł się w batata, zanim pani Philips miała czas się rozmyślić. - Zwrócę pani, kiedy będziemy w Nantao. Tam są nasze zapasy.

- Już mi odpłaciłeś, Jim. Z nadwyżką. - Pani Philips ponownie zapatrzyła się w jeden punkt nieba. - Czy zjadłeś batata?

- Był bardzo smaczny. - Kończąc jeść Jim zauważył, że oczy starej kobiety przesunęły się nieco. - Pani Philips, czy pani szuka Boga?

- Tak, Jim.

- To ciekawe… - Jim był pełen podziwu. Chciał jakoś odpłacić szczodrość pani Philips, choćby skromną dyskusją teologiczną. - Czy myśli pani, że On jest tam, nad nami?

- Oczywiście, Jim.

- Nad trzydziestym pierwszym równoleżnikiem? Czy Bóg nie powinien być bliżej bieguna magnetycznego? Powinna go pani raczej szukać w ziemi pod Szanghajem… - Pijany fermentującym batatem Jim roześmiał się na myśl o bóstwie uwięzionym we wnętrznościach ziemi pod Szanghajem, może w piwnicach domu towarowego Towarzystwa Uczciwość.

Pani Philips wzięła go za rękę, żeby go uspokoić. Patrząc nadal w niebo powiedziała: - Nantao… zabierają nas więc w głąb kraju…

- Nie… nasza żywność… - Jim odwrócił się w stronę japońskich strażników. Trzy ciężarówki przejechały przez most i widać było doktora Ransome’a, jak dogląda swoich chorych trzymając na ręku małe dziecko. Jego płacz rozlegał się w rozświetlonym powietrzu.

Setki więźniów siedziały w tym gorączkowym blasku, jak postacie z tandetnych malowideł

reklamujących chińskie filmy. Japończycy przykucnęli obok ciężarówek i jedli gotowaną papkę ryżową, którą wyjmowali z chlebaków. Nie próbowali podzielić się jedzeniem z młodymi żołnierzami broniącymi mostu.

W głąb kraju…? W Nantao są doki, ale dlaczego Japończycy chcieli usunąć ich z Szanghaju? Jim patrzył, jak w niewielkiej odległości pani Vincent rozgarnia wodę kanału.

Wreszcie znalazła fragment nurtu, który ją zadowolił, i napełniła menażkę dla męża i dziecka.

Doktor Ransome zorganizował z mężczyzn siedzących na brzegu poniżej ciężarówki ludzki łańcuch, który podawał wiadra z wodą dla chorych.

Jim pokręcił głową, dziwiąc się całej tej krzątaninie. Najwyraźniej prowadzono ich w głąb kraju po to, żeby Japończycy mogli ich zabić nie widziani przez amerykańskich pilotów.

Słyszał, jak żona mechanika od Shella płacze w żółtej trawie. Światło słoneczne przesycało powietrze nad kanałem tworząc intensywną aurę głodu, która kłuła w oczy i przypomniała Jimowi aureolę po wybuchu Mustanga. Płonące ciało amerykańskiego pilota ożywiło martwy krajobraz. Lepiej, żeby już wszyscy umarli; spotkałby ich wreszcie koniec, który był

nieunikniony, odkąd „Idzumo” zatopił „Petrela”, a Brytyjczycy oddali Singapur bez jednego strzału.

A może już byli wszyscy nieżywi? Jim położył się i próbował liczyć drobiny światła.

Każdy Chińczyk znał tę prostą prawdę od urodzenia. Gdyby internowani Brytyjczycy ją zaakceptowali, przestaliby się lękać tej drogi na miejsce egzekucji…

- Pani Philips… właśnie zastanawiałem się nad tą wojną. - Jim przekręcił się w trawie.

Chciał wytłumaczyć pani Philips, że ona nie żyje, ale stara misjonarka zasnęła. Jim przyjrzał

się jej wyblakłym oczom i otwartym ustom ukazującym pękniętą sztuczną szczękę. - Pani Philips, nie powinniśmy się niczym martwić…

W kłębach pyłu rozbłysły reflektory. Terenowy wóz żandarmerii powoli ruszył.

Japońscy żołnierze zeszli na brzeg wymachując karabinami i wzywając więźniów do powstania. Ciężarówki na końcu kolumny zapuściły motory. Ludzie wychodzili na drogę z dziećmi i walizkami. Niektórzy pozostali w zdeptanej trawie, nie chcąc odchodzić z tego spokojnego miejsca.

Jim leżał na boku z ramieniem pod głową. Czuł senność po tym batacie od pani Philips, odgłosy bombardowania i rozmowy kobiet wydawały mu się coraz dalsze. Patrzył na źdźbła trawy próbując obliczyć szybkość, z jaką rosną: jedna ósma cala dziennie, jedna milionowa mili na godzinę…?

Nagle zobaczył, że stoi nad nim japoński żołnierz. Wszyscy więźniowie poza może setką wdrapali się już po zboczu i utworzyli kolumnę za samochodem żandarmów. Wokół

Jima leżało spokojnie kilka osób. Pani Philips ściskała swoją wiklinową walizkę, kobieta z bloku D jęknęła, kiedy mąż położył jej ręce na ramionach.

W niegolonym zaroście koło ust japońskiego żołnierza zostały ziarnka ryżu. Poruszały się jak wszy, podczas gdy oceniał stan Jima. Jim znał ten wyraz twarzy z ośrodka odosobnienia w Szanghaju, ale po raz pierwszy było mu wszystko jedno. Pozostanie tutaj nad leniwie płynącą wodą i pomoże pani Philips szukać Boga.

- Chodź, Jim. Czekamy na ciebie!

Z góry zeszła wychudła postać. Pan Maxted ukłonił się i uśmiechnął do Japończyka, jakby się cieszył z poznania go. Potem osunął się na trawę i pociągnął Jima za rękę.

- Dobry chłopak. Idziemy do Nantao.

- Oni nas prowadzą w głąb kraju, panie Maxted. Mogę zostać tutaj z panią Philips.

- Myślę, że pani Philips chce odpocząć. W Nantao jest nasza żywność, Jim. Jesteś nam potrzebny, żeby nas tam zaprowadzić.

Podciągnąwszy szorty pan Maxted skłonił się jeszcze raz japońskiemu żołnierzowi i pomógł Jimowi wstać.

Kolumna powlokła się za samochodem. Jim obejrzał się za około setką więźniów, którzy pozostali na brzegu. Żołnierz oblizał ziarnka ryżu z brody, pani Philips leżała u jego stóp w żółtej trawie obok kobiety z bloku D, przy której klęczał mąż. Inni żołnierze przechodzili z bronią na ramieniu wzdłuż brzegu między leżącymi więźniami. Czy później pomogą pani Philips i innym dojść do Nantao?

Jim wątpił w to. Wykluczywszy panią Philips ze swoich myśli podniósł skrzynkę i zaczął stawiać nogi w ślady kulejącego przed nim mężczyzny. Pan Maxted został już w tyle.

Krótki odpoczynek na brzegu osłabił wszystkich. O pół mili za mostem, przy wypalonym wraku ciężarówki z amunicją, droga do Nantao odchodziła pod kątem prostym od kanału i biegła groblą między polami ryżowymi. Pochód stanął. Pod okiem Japończyków, którzy nie usiłowali ich poganiać, więźniowie czekali biernie na słońcu. Jim słyszał tylko ich zmęczony oddech. Po chwili zaszurały drewniaki i pochód ruszył dalej.

Jim obejrzał się na spaloną ciężarówkę. Zaskoczył go widok setek walizek leżących na pustej drodze. Wyczerpani wysiłkiem dźwigania swoich rzeczy więźniowie porzucili je bez jednego słowa. Walizki i wiklinowe kosze, rakiety tenisowe, kije do baseballa i kostiumy pierrotów leżały na słońcu jak bagaże jakiejś wycieczki wczasowiczów, którzy rozpłynęli się w powietrzu.

Ściskając swoją skrzynkę Jim przyśpieszył kroku. Po tylu latach, kiedy nie miał nic własnego, nie chciał pozbywać się swojego dobytku. Myślał o pani Philips i ich rozmowie nad słonecznym kanałem, w miejscu o wiele przyjemniejszym niż obozowy cmentarz, gdzie zwykle wypytywał ją o sprawy życia i śmierci. To było ładne ze strony pani Philips, że oddała mu swojego ostatniego batata. Przypomniał sobie też swoje na pół senne myśli o tym, że umarł. Ale nie umarł. Jim przytupywał w kurzu zdziwiony swoją słabością. Śmierć ze skórką o barwie macicy perłowej omal go nie skusiła słodkim kartoflem.

30. Stadion olimpijski

Przez całe popołudnie wędrowali na północ doliną rzeki Whangpoo, wśród labiryntu strumieni i kanałów przecinających pola ryżowe. Zostawili za sobą lotnisko Lunghua i wyrosły przed nimi kamienice Koncesji Francuskiej, wyglądające w sierpniowym słońcu jak tablice reklamowe. O kilkaset jardów na prawo od siebie mieli rzekę, jej brązową powierzchnię naruszały wraki łodzi patrolowych i motorowych dżonek tkwiących na mieliznach. Tutaj, na podejściach do Nantao, zniszczenia spowodowane amerykańskimi nalotami widziało się na każdym kroku. Pola ryżowe były usiane lejami przypominającymi okrągłe baseny, w których pływały trupy bawołów wodnych. Mijali szczątki konwoju zniszczonego przez Mustangi i Lightningi. Wojskowe ciężarówki i wozy terenowe stały pod drzewami, jakby rozmontowane w jakimś warsztacie na świeżym powietrzu. Koła, drzwiczki i osie leżały porozrzucane wokół pojazdów, których błotniki i karoserie zostały porozrywane ogniem z karabinów maszynowych.

Kiedy więźniowie stanęli, żeby się załatwić, z zachlapanych krwią resztek szyb zerwały się roje much. Kilka kroków za Jimem pan Maxted wystąpił z kolumny i usiadł na stopniu ciężarówki. Jim z nieodłączną skrzynką wrócił po niego.

- Jesteśmy prawie na miejscu, panie Maxted. Czuję zapach doków.

- Nie martw się, Jim. Mam na wszystko oko.

Nasza żywność…

Pan Maxted wyciągnął rękę i ujął Jima za przegub. Jego ciało, spustoszone przez malarię i niedożywienie, mogło lada chwila zlać się w jedno z wrakiem samochodu za jego plecami. Przejechały obok nich trzy ciężarówki miażdżąc kołami tłuczone szkło pokrywające jezdnię. Chorzy leżeli jeden na drugim jak zwinięte dywany. Na ostatniej ciężarówce stał

doktor Ransome, plecami do kabiny, po kolana w leżących ciałach. Zobaczył Jima, złapał się burty ciężarówki.

- Maxted…! Cześć, Jim! Zostaw tę skrzynkę!

- Wojna skończona, doktorze!

Jim przyglądał się trzydziestu japońskim żołnierzom zamykającym pochód. Z

karabinami przewieszonymi przez ramię szli bez pośpiechu. Przypominali Jimowi kolegów jego ojca powracających przed wojną z polowania w Hungjao. Za ciężarówką unosiły się kłęby białego kurzu, skrywając doktora Ransome’a. Minął Jima pierwszy żołnierz, rosły mężczyzna ze wzrokiem wbitym w ziemię. Jego nozdrza drgnęły, kiedy poczuł zapach moczu. Żołnierze przechodzili przez chmurę kurzu, ich mundury i parciane pasy pokrywały się jakby cienką błoną, przypominając Jimowi pas startowy na lotnisku Lunghua.

- No, dobrze, Jim… - Pan Maxted wstał i Jima zaleciała woń kału z jego szortów. -

Musimy cię doprowadzić do Nantao…

Chwycił Jima za ramię i pokuśtykał, rozgniatając drewniakami okruchy szkła. Nie mogąc wyprzedzić ciężarówek, szli w kłębach pyłu na końcu kolumny wraz z paroma jeszcze maruderami. Wielu więźniów rezygnowało i przysiadało razem z dziećmi na stopniach zniszczonych wozów, jak Cyganie, mający rozpocząć nowe życie wśród tych częściowo rozmontowanych pojazdów. Jim jednak patrzył w ziemię, na biały kurz pokrywający jego buty i nogi jak talk, którym przedsiębiorca pogrzebowy posypuje kości Chińczyków przed powtórnym pogrzebem, i wiedział, że trzeba iść.

Pod wieczór ta warstwa kurzu na nogach i rękach Jima zaczęła świecić. Słońce zachodziło za Szanghajskie Wzgórza i zalane wodą pola zmieniły się w płynną, rozświetloną szachownicę, na której ustawiono strącone samoloty i porzucone czołgi. W promieniach zachodzącego słońca więźniowie stali na nasypie linii kolejowej, prowadzącej do składów w Nantao, niby gromada statystów w świetle filmowych jupiterów. Wokół nich strumienie i laguny były wypełnione szafranową wodą, rury fabryki perfum zatkały się ciałami mułów i bawołów, które utonęły w jej wonnościach.

Ciężarówki podskakiwały na drewnianych podkładach. Jim balansował na szynie i patrzył przez zmierzch na murowane magazyny przy nabrzeżu. Betonowe molo biegło przez rzekę do opuszczonej latarni sygnalizacyjnej. Grupa japońskich żołnierzy przez lornetkę lustrowała dymiący wrak węglowca, który został trafiony amerykańską bombą i utknął na mieliźnie pośrodku rzeki. Jego osmalony wybuchami mostek był teraz równie czarny jak maszty i ładownie.

O milę w dół rzeki od węglowca mieściła się baza wodnopłatowców w Nantao i pomosty pogrzebowe, gdzie Jim znalazł schronienie u Basie’ego. Zastanawiając się, czy steward kabinowy wrócił do swojej dawnej kryjówki, Jim jednocześnie sterował panem Maxtedem między szynami, gdyż więźniowie szli nadal nasypem kolejowym w stronę nadbrzeżnego wału. Na zachód od doków, w wodzie płytkiej laguny, leżał wypalony szkielet bombowca B-29, z ogonem wzniesionym w zmierzch jak srebrzysta tablica reklamująca insygnia eskadry.

Jim popatrzył na ten wielki strącony samolot i kucnął przy panu Maxtedzie wśród ludzkich ciał garnących się o zmroku do siebie. Głód wprawił go w odrętwienie. Ssał swoje pięści, potem zerwał z brzegu kilka łodyg trawy i żuł jej kwaśne źdźbła. Japoński kapral eskortował doktora Ransome’a i panią Pearce w stronę doków. Pomosty i magazyny, które z tej odległości wydawały się nietknięte, w rzeczywistości zostały zmienione w kupę gruzów.

Przypływ kołysał rdzewiejącymi wrakami dwóch łodzi torpedowych tkwiących na mieliźnie koło mola i poruszał trupami japońskich marynarzy, leżącymi w trzcinach o pięćdziesiąt kroków od Jima. Nie zniechęciło to licznych brytyjskich więźniów, którzy doszli do skraju wody i pili. Jakaś wyczerpana kobieta wysadzała swoje dziecko, trzymając je jak Chinka, a ono załatwiało się na splamione olejem błoto. Potem sama kucnęła i poszła w jego ślady. Inne kobiety skorzystały z przykładu i kiedy Jim też poszedł się napić do rzeki, wieczorne powietrze wypełnił smród załatwiających się kobiet.

Jim stał nad wodą z drewnianą skrzynką u stóp. Przypływ zmywał mu biały pył z butów. Woda w menażce połyskiwała olejem wypłukanym z frachtowców zatopionych w szanghajskiej przystani. Zachodzące na siebie tłuste plamy pokrywały Whangpoo, jakby chciały wytępić w rzece wszelkie życie.

Jim napił się ostrożnie, potem patrzył, jak woda pluszcze o jego skrzynkę. Niósł to drewniane pudło całą drogę z Lunghua, strzegąc niewielkiego dobytku, który z takim trudem zgromadził. Usiłował podtrzymać wojnę, a wraz z nią poczucie bezpieczeństwa, jakiego zaznał w obozie. Teraz nadszedł czas, żeby uwolnić się od Lunghua i stawić czoło teraźniejszości, choćby najbardziej niepewnej; taka była jego naczelna zasada, która pozwoliła mu przetrwać lata wojny.

Zepchnął swoją skrzynkę na oleistą powierzchnię. W ostatnich chwilach zmierzchu martwa woda ożyła różami w mieniących się barwach. Pudło odpływało jak trumienka chińskiego dziecka, a kręgi oleju śpieszyły, żeby je wziąć w objęcia, rzucając refleksy światła po rzece.

Jim wspiął się na brzeg między odpoczywającymi więźniami i usiadł obok pana Maxteda. Podał mu manierkę wody, potem otrzepał piach z jego butów.

- W porządku, Jim?

- Ta wojna musi się skończyć, panie Maxted.

- Skończy się, Jim. - Pan Maxted ożywił się na chwilę. - Dziś wieczorem wracamy do Szanghaju.

- Do Szanghaju…? - Jim nie wiedział, czy pan Maxted bredzi, marząc o Szanghaju, podobnie jak więźniowie umierający w obozowym szpitalu mamrotali o powrocie do Anglii. -

To nie zabierają nas w głąb kraju?

- Już nie… - Pan Maxted wskazał przez ciemność na palący się przy molo węglowiec.

Jim spojrzał na dym wydobywający się z mostka i z nadbudówki, zewsząd oprócz komina. Ogień w maszynowni rozpalił się na dobre i cała rufa świeciła jak rozżarzony piec.

To był statek, który miał ich przewieźć w głąb kraju, na miejsce egzekucji za Soochow. Mimo ulgi Jim poczuł rozczarowanie.

- A co z naszą żywnością, panie Maxted?

- Czeka na nas w Szanghaju. Jak za starych dobrych czasów, Jim.

Na oczach Jima pan Maxted osunął się między wyczerpanych współwięźniów. Podjął

jeszcze ostatni wysiłek, żeby się utrzymać w pozycji siedzącej i przekonać Jima, że wszystko jest w porządku, że szczęście i zręczność nieznanego amerykańskiego bombardiera, który uratował ich przed podróżą na pokładzie węglowca, będą im nadal towarzyszyć.

- Panie Maxted, czy pan chce, żeby wojna się skończyła? Musi się skończyć niedługo.

- Już się prawie skończyła. Myśl o swojej matce i ojcu, Jim. Wojna się skończyła.

- A kiedy zacznie się następna?

Wzdłuż linii kolejowej szli japońscy żołnierze, a za nimi doktor Ransome i pani Pearce. Kaprale krzyczeli coś do siebie, ich głosy niosły się po szynach. Zaczęło trochę padać i strażnicy przy ciężarówkach włożyli peleryny. Para unosiła się z ciepłych szyn, kiedy więźniowie wstali, zbierając małe dzieci. W ciemności rozległy się ściszone głosy, żony brały mężów za rękę.

- Digby… Digby…

- Scotty…

- Jake…

- Bunty…

Jakaś kobieta ze śpiącym dzieckiem na ręku chwyciła za ramię Jima, ale on ją odepchnął, pomagając utrzymać się na nogach panu Maxtedowi. Ciemność i obrzydliwa woda z rzeki przyprawiały ich obu o zawrót głowy i lada chwila mogli upaść na tory. Posuwając się za trzema ciężarówkami więźniowie zeszli z nasypu i zgromadzili się na nabrzeżu obok zniszczonych magazynów. Około setki więźniów pozostało na grobli; byli zbyt zmęczeni, żeby iść dalej, i godzili się na każdą przyszłość, jaką im Japończycy zgotują. Siedzieli na deszczu u stóp nasypu kolejowego pod okiem żołnierzy w ociekających wodą pelerynach.

Kiedy kolumna więźniów ruszyła w dalszą drogę, Jim uświadomił sobie, że jedna czwarta tych, którzy wyszli rano z Lunghua, została po drodze. Jeszcze przed samą bramą stoczni kilku więźniów zawróciło. Nagle wyszedł z kolumny stary Szkot z bloku E, emerytowany buchalter z szanghajskiej firmy Siła i Światło, z którym Jim często grywał w szachy. Jakby nagle zapomniał, gdzie spędził wszystkie te lata wojny, przeszedł chwiejnie przez brukowany plac, a potem w deszczu oddalił się w stronę nasypu kolejowego.

W godzinę po zapadnięciu zmroku kolumna dotarła do stadionu na zachodnich przedmieściach Nantao. Ta betonowa arena została zbudowana na rozkaz pani Czang Kajszek w nadziei, że Chiny w roku 1940 będą gospodarzem Igrzysk Olimpijskich. Po inwazji w roku 1937 stadion stał się kwaterą główną dla strefy wojennej na południe od Szanghaju.

Kolumna jeńców przeszła przez pogrążony w ciszy parking samochodowy. Dziesiątki lejów bombowych poszarpało asfaltową nawierzchnię, ale białe linie oznakowań nadal rozciągały się w ciemności. Uszkodzone pojazdy wojskowe stały zaparkowane w równych rzędach - podziurawione odłamkami ciężarówki i cysterny, pozbawione gąsienic czołgi i opancerzone ciągniki, każdy z dwoma działami. Odłamki bomb odbiły kawały tynku, odsłaniając pierwotne chińskie znaki głoszące potęgę Kuomintangu, wojownicze slogany zawieszone w mroku jak wielkie plansze nad chińskimi kinami w przedwojennym Szanghaju.

Weszli do betonowego tunelu, który prowadził na pogrążone w mroku boisko.

Otoczone krzywizną trybun przypomniało Jimowi więzienie w Szanghaju ze wszystkimi niebezpieczeństwami stokrotnie wyolbrzymionymi przez wojnę. Żołnierze utworzyli kordon wokół bieżni. Deszcz ściekał z ich peleryn, błyszczał na bagnetach i zamkach karabinów.

Pierwsi więźniowie już posiadali na mokrej trawie. Pan Maxted osunął się na ziemię u stóp Jima jak uwolniony z uprzęży. Jim kucnął przy nim i odpędzał komary, które przywędrowały za więźniami na stadion.

Z tunelu wyłoniły się trzy ciężarówki i stanęły na bieżni. Doktor Ransome przekraczając leżących pacjentów zszedł na ziemię. Z kabiny drugiej ciężarówki wysiadła pani Pearce, pozostawiając męża z synem obok japońskiego kierowcy. Jim słyszał przez deszcz, jak doktor Ransome kłóci się z Japończykami. Ukryty pod swoją peleryną, starszy sierżant żandarmerii przyglądał mu się bez żadnego wyrazu, potem zapalił papierosa i odszedł

na trybuny, gdzie usiadł w pierwszym rzędzie, jakby się zabierał do oglądania nocnych pokazów akrobatycznych.

Jim był zadowolony, kiedy pani Pearce wróciła do kabiny ciężarówki. Ton głosu doktora Ransome’a, którego tak często używał strofując Jima za zabawy na szpitalnym cmentarzu, był całkiem niestosowny na stadionie w Nantao. Po paru minutach od ich przyjścia wśród tysiąca dwustu więźniów zapanowała kompletna cisza. Pilnowani przez strażników na trybunach przytulali się do siebie. Doktor Ransome chodził między kobietami i dziećmi, usiłując dokonać zwyczajowego obchodu jak w Lunghua. W pewnym momencie potknął się w ciemności, wywołując grubiański okrzyk z grupy mężczyzn.

Nadal padało i Jim położył się na plecach pozwalając deszczowi spływać po twarzy, ogrzewać jego zimne policzki. Pomimo deszczu więźniów obsiadły tysiące much. Jim zgarniał je z ust pana Maxteda i usiłował obmyć mu twarz, ale muchy wciąż roiły się na jego wargach, dobierały się do dziąseł.

Jim śledził słaby oddech wydobywający się z ust pana Maxteda. Zastanawiał się, co może dla niego zrobić, i żałował, że pozbył się swojej skrzynki. Zepchnięcie drewnianego pudła do rzeki było symbolicznym, ale daremnym gestem, jego pierwszą dorosłą decyzją.

Mógłby przecież przehandlować swoje rzeczy za trochę jedzenia dla pana Maxteda. Wśród japońskich żołnierzy było kilku katolików, którzy słuchali Mszy po łacinie. Któryś z tych strażników w przemoczonych pelerynach mógł docenić podręcznik Kennedy’ego, a może by chciał, żeby Jim dawał mu lekcje…

Tymczasem pan Maxted spokojnie spał. Para wydobywała się z jego ust przez warstwę much, unosiła się też nad innymi więźniami w pobliżu. W godzinę później, kiedy deszcz ustał, stadion oświetliły rozbłyski amerykańskiego nalotu, niczym łuna błyskawic w porze monsunów. Jako dziecko, bezpieczny w swojej sypialni na Amherst Avenue, Jim oglądał te nagłe rozjaśnienia nieba, które ujawniały szczury siedzące pośrodku kortu tenisowego albo na brzegu basenu kąpielowego. Vera powiedziała, że to Pan Bóg fotografuje niegodziwości Szanghaju. Bezgłośny blask nocnych nalotów gdzieś na japońskie bazy morskie u ujścia Jangtsy nadawał wilgotny połysk rękom i nogom Jima, jeszcze jedno przypomnienie drobnego pyłu, który zobaczył po raz pierwszy, kiedy pomagał przy budowie pasa startowego na lotnisku Lunghua. Czuł, że jednocześnie śpi i nie śpi, że ma sen o wojnie i sam jest snem wojny.

Jim oparł głowę na piersi pana Maxteda. Gwałtowne rozbłyski bombardowania wypełniały stadion i okrywały całunami śpiących więźniów. Może oni wszyscy wezmą udział

w budowie jakiegoś gigantycznego pasa startowego? W umyśle Jima odgłos amerykańskich samolotów wywoływał przemożne przeczucie śmierci. Powtarzając koniugację łacińskich czasowników, coś najbliższego modlitwie, co mu przyszło do głowy, zasnął przy panu Maxtedzie i śniły mu się pasy startowe.

31. Imperium Słońca

Wilgotne poranne słońce wypełniło stadion, odbijając się w kałużach wody na bieżni i w chromowanych chłodnicach amerykańskich samochodów ustawionych za bramką na północnym krańcu boiska. Opierając się o ramię pana Maxteda Jim przyglądał się setkom mężczyzn i kobiet leżących na ciepłej trawie. Kilku więźniów siedziało w kucki, ich opalone, lecz wymizerowane twarze były jak wyblakła na słońcu garbowana skóra. Patrzyli podejrzliwie na samochody, na ich błyszczące atrapy, czujnymi oczami wieśniaków z Hungjao, którzy ze swoich pól ryżowych spoglądali na Packarda jego rodziców.

Jim zgarnął muchy z ust i oczu pana Maxteda. Architekt leżał bez ruchu, białe żebra miał rozluźnione, ale Jim słyszał jego słaby oddech.

- Lepiej się pan czuje, panie Maxted… Przyniosę panu wody. Mrużąc oczy Jim popatrzył na rząd samochodów. Nawet tak niewielki wysiłek, jak skoncentrowanie wzroku, zmęczyło go. Starając się utrzymać głowę nieruchomo, czuł, jak ziemia kołysze mu się pod nogami, jakby wraz z setkami więźniów miał został wysypany ze stadionu.

Pan Maxted odwrócił się, żeby spojrzeć na Jima, który ręką wskazał na samochody.

Stało ich tam przeszło pięćdziesiąt - Buicki, Lincolny Zephyry, dwa białe Cadillaki obok siebie. Czyżby przyjechały po swoich brytyjskich właścicieli, teraz, kiedy wojna się skończyła? Jim pogłaskał policzki pana Maxteda, a potem sięgnął do zapadliska pod żebrami usiłując pomasować mu serce. Szkoda by było, gdyby pan Maxted umarł właśnie akurat w chwili, kiedy przyjechał jego Studebaker, żeby go zabrać do szanghajskich nocnych klubów.

Jednak japońscy żołnierze nadal siedzieli na betonowych ławkach przy wejściu do tunelu, popijając herbatę obok piecyka na węgiel drzewny. Jego dym snuł się między szpitalnymi ciężarówkami. Dwaj młodzi żołnierze podawali znużonemu doktorowi Ransome’owi wiadra z wodą, ale w sumie strażnicy nie okazywali więźniom na boisku piłkarskim większego zainteresowania niż podczas przemarszu poprzedniego dnia.

Jim wstał na drżących nogach i przebiegł wzrokiem zaparkowane samochody w poszukiwaniu Packarda rodziców. Gdzie są szoferzy? Powinni czekać przy samochodach, jak zawsze przed Country Clubem. Potem niewielka chmura przysłoniła słońce i stadion poszarzał. Patrząc na pordzewiały chrom Jim uświadomił sobie, że te amerykańskie wozy stoją tu od lat. Szyby miały zarośnięte zimowym brudem i osiadły na dętkach, z których uszło powietrze. Samochody stanowiły część łupu zrabowanego przez Japończyków obywatelom państw sprzymierzonych.

Jim rozejrzał się po północnych i zachodnich trybunach. Betonowe tarasy zostały pozbawione ławek i całe sektory wykorzystano jako magazyny na otwartym powietrzu.

Dziesiątki hebanowych bibliotek i mahoniowych stołów z wciąż nie naruszoną politurą oraz setki krzeseł stały stłoczone jak w składzie meblowym. Łóżka i szafy, lodówki i klimatyzatory piętrzyły się jedne nad drugimi, wznosząc się zboczem do nieba. Olbrzymia trybuna honorowa, z której pani Czang i generalissimus mieli pozdrawiać sportowców świata, teraz była zastawiona ruletkami, barkami i tłumem złoconych gipsowych nimf, trzymających nad głowami wymyślne lampy. Rulony perskich i tureckich dywanów pośpiesznie zawinięte w brezent leżały na betonowych stopniach i przeciekająca przez nie woda kapała jak ze stosu przegniłych rur.

Jimowi wydawało się, że te marne trofea wygarnięte z domów i nocnych klubów Szanghaju lśnią nowością jak zastawione meblami piętra w domu towarowym Towarzystwa Uczciwość, po których kiedyś chodził z matką. Patrzył na te trybuny niemal pewien, że lada chwila pojawi się tam jego matka w jedwabnej sukni i przeciągnie dłonią w rękawiczce po tych tarasach czarnej politury.

Usiadł i osłonił oczy przed blaskiem. Potem kciukiem i palcem wskazującym rozmasował policzki panu Maxtedowi, rozciągając wargi i wyławiając muchy, które ugrzęzły w ustach. Więźniowie obozu Lunghua leżeli dokoła na mokrej trawie i oglądali wystawę swojego niegdysiejszego dobytku, mirażu coraz wyraźniejszego w miarę wznoszenia się sierpniowego słońca.

Miraż wkrótce się rozwiał. Jim otarł dłonie o szorty pana Maxteda. Japończycy często wykorzystywali stadion jako obóz przejściowy i zdeptaną trawę pokrywały tłuste szmaty i popiół małych ognisk, strzępy płótna namiotowego i drewniane skrzynki. Były też ślady niewątpliwie ludzkie, plamy krwi i kał, na którym ucztowały tysiące much.

Odezwał się hałaśliwie motor szpitalnej ciężarówki. Japońscy żołnierze zeszli z trybun i formowali kolumnę marszową. Pary wartowników w bawełnianych maskach wsiadły do ciężarówek. Doktor Ransome, wspomagany przez trzech Anglików, zdjął z samochodów pacjentów, którzy albo zmarli, albo byli zbyt chorzy, żeby wytrzymać podróż. Leżeli w koleinach wyżłobionych oponami, jakby chcieli otulić się miękką ziemią.

Jim przykucnął obok pana Maxteda uciskając jego przeponę jak miechy. Widział, jak doktor Ransome przywracał w ten sposób życie pacjentom, a ważne było, żeby doprowadzić pana Maxteda do stanu, w którym mógłby ruszyć w dalszą drogę. Inni więźniowie siedzieli, kilku mężczyzn stało nad skulonymi żonami i dziećmi. Kilkoro spośród starszych internowanych zmarło tej nocy - w odległości dziesięciu stóp leżała w swojej wypłowiałej bawełnianej sukni zapatrzona w niebo pani Wentworth, która grała rolę lady Bracknell.

Innych otaczały płytkie kałuże utworzone przez nacisk ich ciał na rozmiękłą trawę.

Jima bolały ramiona od wysiłku pompowania. Oczekiwał, że doktor Ransome zeskoczy z ciężarówki i zajmie się panem Maxtedem, tymczasem trzy pojazdy wyjeżdżały już ze stadionu. Jasna głowa doktora Ransome’a pochyliła się, kiedy ciężarówka znikała w tunelu. Jim czuł pokusę, żeby za nią pobiec, ale przecież postanowił zostać przy panu Maxtedzie. Nauczył się, że kiedy zajmujemy się kimś, to tak samo, jakby ktoś zajmował się nami.

Jim słyszał, jak ciężarówki przejeżdżają przez parking, jak przyśpieszają ze zgrzytem skrzyń biegów. Obóz Lunghua likwidowano. Przed tunelem zbierała się kolumna marszowa.

Około trzystu brytyjskich więźniów, młodszych mężczyzn z żonami j dziećmi ustawiło się na bieżni, gdzie ich lustrował sierżant żandarmerii. Za nimi, na boisku piłkarskim, zostali więźniowie zbyt wyczerpani, żeby wstać lub usiąść. Leżeli na trawie niczym trupy na pobojowisku. Japończycy przechodzili między nimi, jakby szukali zgubionej piłki, nie okazując zainteresowania Brytyjczykom, którzy utknęli w ślepym zaułku wojny.

Po godzinie kolumna ruszyła, więźniowie wlekli się przez tunel nie oglądając się za siebie. Sześciu żołnierzy japońskich zamykało pochód, reszta kontynuowała swobodne patrolowanie hebanowych szaf i lodówek. Starsi podoficerowie czekali przy wejściu do tunelu i obserwowali przelatujące amerykańskie samoloty zwiadowcze, nie próbując poruszyć więźniów na boisku. Mimo to po piętnastu minutach zaczęła się formować druga grupa i Japończycy podeszli, żeby ją obejrzeć.

Jim wytarł dłonie o mokrą trawę i wsunął palce do ust pana Maxteda. Wargi architekta dygotały. Sierpniowe słońce zaczynało już wyciągać wilgoć z trawy. Uwagę Jima zwróciła kałuża wody stojąca na bieżni. Odczekał, aż przejdzie wartownik, i poszedł napić się ze złożonych dłoni. Woda przepłynęła mu przez gardło jak mrożona rtęć, jak prąd elektryczny, który prawie zatrzymał jego serce. Zanim Japończyk zdążył go odpędzić, Jim pośpiesznie złożył dłonie i nabrał wody dla pana Maxteda.

Wlał wodę do ust pana Maxteda wypłaszając muchy, które obsiadły jego dziąsła. Obok leżał stary major Griffin, emerytowany oficer Armii Indyjskiej, który miał w Lunghua wykład o broni piechoty w Wielkiej Wojnie. Zbyt osłabiony, żeby usiąść, pokazał na dłonie Jima.

Jim odciągnął wargi pana Maxteda i poczuł ulgę na widok poruszającego się spazmatycznie języka.

- Proszę pana, wkrótce dostaniemy swoje przydziały - powiedział, żeby mu dodać otuchy.

- Dzielny z ciebie chłopak, Jamie. Trzymaj się.

- Jim… - przywołał go major Griffin.

- Już idę, panie majorze…

Jim poszedł na bieżnię i przyniósł w dłoniach wody. Kucnąwszy obok majora i poklepując go po policzkach zauważył, że w niewielkiej odległości siedzi na trawie pani Vincent. Zostawiła syna i męża z grupą więźniów na środku boiska, a teraz nie mogąc zrobić ani kroku dalej wpatrywała się w Jima tym samym rozpaczliwym spojrzeniem, jakim go obrzuciła, kiedy jadł robaki. Nocny deszcz do reszty spłukał kolor z kretonowej sukienki, nadając jej popielaty odcień chińskich robotników z lotniska Lunghua. Dziwny byłby pas startowy zbudowany przez panią Vincent, pomyślał Jim.

- Jamie…

Nazwała go jego dziecinnym imieniem, które pan Maxted bez zastanowienia przywołał z jakichś przedwojennych wspomnień. Chciała, żeby znów stał się dzieckiem, żeby bez końca biegał na posyłki jak wtedy w Lunghua. Nabierając w dłonie zimnej wody na bieżni przypomniał sobie, że pani Vincent odmówiła mu pomocy, kiedy leżał chory. Z drugiej strony zawsze lubił patrzeć, jak ona je. Pozwolił jej pić ze swoich dłoni, a kiedy skończyła, pomógł jej wstać.

- Pani Vincent, wojna się skończyła.

Z grymasem odepchnęła jego dłonie, ale Jimowi było to już obojętne. Spojrzał, jak chwiejnym krokiem idzie między siedzącymi więźniami, a sam kucnął przy panu Maxtedzie i zgonił muchy z jego twarzy. Wciąż jeszcze czuł na palcach język pani Vincent.

- Jamie…

Jeszcze ktoś go wołał, zupełnie jakby był chińskim kulisem biegającym na każde zawołanie europejskich panów. Jim, zbyt zmęczony, żeby utrzymać się w pozycji siedzącej, położył się obok pana Maxteda. Nadszedł czas, żeby przestać biegać na posyłki. Ręce miał

zlodowaciałe od noszenia wody. Ta wojna trwała za długo. W więzieniu i w Lunghua robił

wszystko co mógł, żeby utrzymać się przy życiu, teraz jednak jakaś jego część chciała umrzeć. Był to jedyny sposób, żeby zakończyć tę wojnę.

Jim patrzył na setki więźniów na trawie. Chciał, żeby wszyscy umarli, otoczeni swoimi butwiejącymi dywanami i barkami. Wielu z nich, stwierdzał z przyjemnością, poszło mu już na rękę i Jim był zły na tych więźniów, którzy mogli jeszcze chodzić i teraz formowali drugą grupę marszową. Domyślał się, że będą musieli chodzić po okolicy, póki nie padną, a on wolał, żeby zostali na stadionie i umarli w obecności białych Cadillaków. Gwałtownym ruchem Jim zgonił muchy z policzków pana Maxteda.

Śmiejąc się z pani Vincent zaczął kołysać się na klęczkach, jak to robił w dzieciństwie, monotonnie uderzając w ziemię i mrucząc do siebie: - Jamie… Jamie…

Przechodzący w pobliżu japoński żołnierz zszedł z bieżni na trawę i przyglądał się Jimowi. Zdenerwowany hałasem już miał kopnąć Jima zdartym butem, kiedy stadion wypełnił się rozbłyskiem światła, które zapaliło się nad trybunami w południowo-zachodnim rogu boiska, jakby gdzieś na północny wschód od Szanghaju wybuchła gigantyczna amerykańska bomba. Wartownik zawahał się i spojrzał przez ramię na coraz jaśniejszy blask.

Po kilku sekundach światło przygasło, ale jego blada poświata objęła wszystko na stadionie -

zdobyczne meble na trybunach, samochody za bramką, więźniów na trawie. Siedzieli na dnie pieca ogrzewanego drugim słońcem.

Jim patrzył na swoje białe dłonie i kolana, na wykrzywioną twarz Japończyka, który wyglądał na zdezorientowanego. Obaj czekali na huk, który zawsze szedł w ślad za rozbłyskami bomb, ale nad stadionem i okolicą panowała niezmącona cisza, jakby to słońce nie wytrzymało i mrugnęło. Jim uśmiechnął się do Japończyka. Niestety, nie potrafił mu powiedzieć, że światło to zwiastowało jego śmierć, połączenie się jego małej duszy z większą duszą umierającego świata.

Podobne gry i halucynacje przeciągnęły się do późnego popołudnia, kiedy to nalot na Hongkew znów oświetlił stadion. Jim leżał na pograniczu snu i jawy, czując, jak ziemia drży pod jego plecami niczym parkiet sali balowej w szanghajskim Country Clubie. Snopy światła wędrowały po trybunach, przekształcając meble w serie obrazów ilustrujących życie brytyjskiej kolonii.

O zmierzchu przy wejściu do tunelu zebrała się ostatnia grupa marszowa. Jim siedział

przy panu Maxtedzie przyglądając się jak pięćdziesięciu więźniów ustawia się w kolumnę.

Dokąd szli? Wiele mężczyzn i kobiet ledwo trzymało się na nogach i Jim wątpił, czy dojdą choćby do parkingu przed stadionem.

Po raz pierwszy od wyjścia z Lunghua Japończycy okazywali zniecierpliwienie. Chcąc pozbyć się ostatnich więźniów, którzy mogli jeszcze chodzić, żołnierze weszli na boisko.

Trącali więźniów i szarpali ich za ręce. Kapral w chirurgicznej masce świecił latarką w twarze zmarłych, potem odwracał ich na plecy.

Cywilny Eurazjata w białej koszuli szedł za Japończykami, śpiesząc z pomocą tym, którym kazano dołączyć do kolumny, jak wysłannik wzorowego biura podróży. Na skrajach boiska japońscy’ strażnicy grabili już ciała zmarłych, zdejmując z nich buty i paski.

- Panie Maxted… - W ostatnim przebłysku świadomości Jim usiadł wiedząc, że musi zostawić umierającego architekta i dołączyć do grupy odchodzącej w noc. - Muszę już iść, proszę pana. Wojna musi się skończyć…

Kiedy spróbował wstać, poczuł, że pan Maxted chwycił go za rękę.

- Nie idź z nimi… Jim… zostań tutaj.

Jim czekał na śmierć pana Maxteda, który jednak przyciskał jego dłoń do trawy, jakby chciał przyśrubować ją do ziemi. Jim patrzył, jak kolumna marszowa wlecze się do tunelu.

Już po kilku krokach jakiś mężczyzna upadł i pozostał na bieżni. Jim słuchał stłumionych maskami głosów zbliżających się Japończyków, słyszał, jak sierżant krztusi się od zaduchu i spluwa.

Jeden z żołnierzy ukląkł przy nim, jego oddech pod maską był chrapliwy i zmęczony.

Silne ręce wędrowały po piersi i biodrach Jima przeszukując jego kieszenie. Potem żołnierz brutalnie ściągnął mu buty i rzucił je na bieżnię. Jim leżał bez ruchu, podczas gdy ognie płonących w Hongkew składów benzyny tańczyły na trybunach, oświetlając drzwiczki zrabowanych lodówek, atrapy białych Cadillaków i gipsowe nimfy z lampami w loży generalissimusa.

CZĘŚĆ III

32. Eurazjata

Spokojne słońce ogrzewało stadion. Z bezchmurnego nieba nagle spadł grad, kaskada zamarzniętej pary, która odpadła od skrzydeł amerykańskiego samolotu na wysokości trzech mil nad doliną Jangtsy. W promieniach słońca kryształki lodu sypały się na boisko jak snop choinkowego szychu.

Jim usiadł i wziął do ręki bryłki lodu, samorodki białego złota rozsypane na trawie.

Obok niego leżało ciało pana Maxteda przyodziane w połyskliwy garnitur, a jego popielatą twarz zdobiły miniaturowe tęcze. Jednak po kilku chwilach grad wtopił się w ziemię. Jim nadsłuchiwał samolotu spodziewając się, że zrzuci następną lawinę gradu, ale niebo było puste od horyzontu do horyzontu. Niektórzy więźniowie uklękli na trawie boiska jedząc grad i rozmawiając ze sobą ponad ciałami zmarłych towarzyszy.

Japończycy odeszli sobie. Podoficerowie i żołnierze żandarmerii zabrali swój sprzęt i w nocy znikli. Jim stał boso na lodowatej trawie patrząc w stronę tunelu wyjściowego. Jego betonowe ściany rozjaśniało światło odbite od opuszczonego parkingu. Jeden z brytyjskich więźniów kuśtykał przez tunel w zdartych drewniakach, za nim szła jego żona w podartej sukience, kryjąc twarz w dłoniach.

Jim czekał na strzał karabinowy, który powali mężczyznę pod stopy żony, ale para wyszła na parking i przyglądała się rzędom uszkodzonych przez bomby pojazdów. Jim zostawił pana Maxteda i poszedł wzdłuż bieżni zamierzając wziąć z nich przykład, ale potem ostrożnie postanowił wdrapać się na trybunę.

Betonowe stopnie zdawały się prowadzić wyżej niż do nieba. Jim zatrzymał się dla złapania tchu między tarasami zrabowanych mebli. Usiadł na krześle obok dużego stołu i napił się letniej deszczowej wody z polerowanego hebanu. W dole na boisku około trzydziestu więźniów podniosło się z trudem jak po orgiastycznym pikniku. Kobiety siedziały na trawie powoli przygładzając włosy wśród ciał swoich niedawnych znajomych, a kilku mężczyzn zaglądało przez brudne szyby do zaparkowanych samochodów.

Przeszło setka więźniów nie żyła. Leżeli rozrzuceni po boisku, jakby spadli w nocy z nieba. Odwróciwszy się do nich plecami Jim wspiął się przez kałuże wody do najwyższego rzędu trybun. Teraz, kiedy porzucił pana Maxteda, odczuwał wyrzuty sumienia, które w jakiś sposób wiązały się z utraconymi butami. Patrzył na mokre ślady swoich stóp i myślał, że należało sprzedać buty jakiemuś Japończykowi za trochę ryżu albo za batata. A tak, udając nieboszczyka, stracił zarówno pana Maxteda jak buty.

Jednak umarli opiekowali się Jimem i uratowali go przed nocnym marszem. Leżąc w ciemnościach między ich ciałami, pól we śnie, pół na jawie, czuł się bliższy nich niż żywych.

Długo po tym, jak pan Maxted ostygł, Jim masował mu policzki i odganiał muchy, póki się nie upewnił, że dusza architekta opuściła jego ciało. Przez następne dni pozostawał w pobliżu pana Maxteda mimo much i smrodu. Więźniowie leżący na środku boiska odpędzali Jima, ilekroć się zbliżał. Pijąc wodę deszczową, która kapała z mebli na trybunach, Jim żył o jednym batacie znalezionym w kieszeni spodni pana Wentwortha i skwaśniałym ryżu, jakim sypnęli w jego stronę japońscy żołnierze.

Jim oparł się o żelazną poręcz i spojrzał z góry na parking. Brytyjska para nadal przyglądała się rzędom zniszczonych pojazdów, sami w świecie milczenia. Jim roześmiał się ochrypłym kaszlnięciem, które wyrzuciło z jego ust kulki żółtej flegmy. Chciał do nich krzyknąć: „Świat sobie poszedł Zeszłej nocy wszyscy wskoczyli do swoich grobów i sam przysypali się ziemią!”

Szczęśliwej drogi… Jim patrzył na dogorywający kraj, na wypełnione wodą leje po bombach na ryżowiskach, na milczące działo przeciwlotnicze z pagody Lunghua, na wyrzucone na brzeg rzeki frachtowce. Za nim, nie dalej jak o trzy mile, leżało milczące miasto. Domy mieszkalne Koncesji Francuskiej i biurowce Bundu były jak powiększony obraz tej dalekiej perspektywy, która przez tyle lat podtrzymywała go na duchu.

Przez stadion przeleciał chłodny, oziębiony nad rzeką wiatr i przez chwilę to dziwne północno-wschodnie światło które widział nad trybunami, wróciło przyćmiewając słońce Jim przyjrzał się swoim bladym rękom. Wiedział, że żyje, ale jednocześnie czuł się równie martwy jak pan Maxted. Może jego dusza zamiast opuścić ciało umarła w jego głowie?

Znów spragniony, Jim schodził po betonowych stopniach zgarniając wodę ze stołów i szafek. Jeżeli wojna rzeczywiście się skończyła, czas było rozpocząć poszukiwania matki i ojca. Z drugiej strony bez ochrony Japończyków Brytyjczyk nie mógł się pokazać w Szanghaju.

Za bramką któremuś więźniowi udało się podnieść maskę jednego z białych Cadillaków. Pod okiem kolegów schylił się nad motorem i dotknął cylindrów. Jim zerwał się i pośpieszył na dół, żeby zgłosić się na przewodnika kierowcy. Nadal pamiętał każdą ulicę i zaułek w Szanghaju.

Przechodząc przez bieżnię zauważył, że na stadion weszło trzech ludzi. Dwaj byli chińskimi kulisami, nagimi do pasa, w czarnych bawełnianych spodniach związanych w kostkach nad słomianymi sandałami. Trzeci był Eurazjatą w białej koszuli, którego Jim widział przy japońskich oddziałach bezpieczeństwa. Stali przy wyjściu z tunelu i Eurazjatą lustrował stadion. Rzucił okiem na więźniów siedzących na trawie, ale jego uwagę wyraźnie przyciągały zrabowane meble na trybunach.

Eurazjata miał zatknięty za spodnie duży pistolet automatyczny, ale uśmiechnął się do Jima mile, jakby byli starymi przyjaciółmi rozdzielonymi przez tę nieszczęsną wojnę.

- Hej, chłopcze… Nic ci nie jest? - Spojrzał na łachmany Jima, na jego brudne i odrapane nogi, na bose stopy. - Obóz Lunghua? Pewnie ciężko było, co?

Jim zmierzył Eurazjatę obojętnym spojrzeniem. Mimo uśmiechu oczy tego człowieka nie wyrażały sympatii. Mówił z wyraźnym, ale niedawno wyuczonym akcentem amerykańskim, jak Jim przypuszczał, podczas przesłuchiwania wziętych do niewoli amerykańskich lotników. Miał chromowany zegarek, a zatknięty za pas pistolet był jak te, które japońscy strażnicy z Lunghua odebrali załodze strąconej superfortecy. Jego mięsiste nozdrza wzdragały się od woni unoszącej się nad boiskiem, odwracając jego uwagę od penetrowania trybun. Odsunął się, żeby przepuścić dwójkę brytyjskich więźniów wlokących się przez tunel.

- Łatwy łup - - zauważył. - Masz tu mamę i tatę? Coś mi się zdaje, że przydałoby się wam kilka worków ryżu. Popytaj się, chłopcze, czy ci ludzie mają jakieś bransolety, obrączki, amulety. Możemy się tym zająć do spółki.

- Czy wojna się skończyła?

Eurazjata spuścił wzrok, przez jego twarz jakby przemknął cień. Zaraz jednak opanował się i odzyskał uśmiech.

- Pewnie, że tak. Lada chwila cała flota amerykańska przybije do Bundu. - Jim nie wyglądał na przekonanego i Eurazjata wyjaśnił: - Rzucili bomby atomowe. Wuj Sam rzucił

kawałek słońca na Hiroszimę i Nagasaki, zginęło milion ludzi. Jeden wielki błysk.

- Widziałem go.

- Coś ty…? Oświetlił całe niebo? Może i tak. - W głosie Eurazjaty brzmiało niedowierzanie, ale oderwał wzrok od łupów na trybunie i przyjrzał się Jimowi. Całe jego swobodne zachowanie maskowało niepewność, jakby nie był przekonany, czy nadciągająca flota amerykańska da się nabrać na jego pro amerykanizm. Spojrzał z niepokojem w niebo. -

Bomby atomowe… niedobrze dla tych wszystkich Japończyków, ale dobrze dla ciebie, chłopcze. Dla twojej mamy i taty też.

Jim rozważał to, podczas gdy Eurazjata podszedł do betonowego kosza na śmieci i zaczął w nim grzebać.

- Czy wojna się naprawdę skończyła?

- Tak, skończyła się, już po wszystkim, jesteśmy wszyscy przyjaciółmi. Cesarz ogłosił

kapitulację.

- A gdzie są Amerykanie?

- Nadchodzą, chłopcze, muszą tu przyjść ze swoimi bombami atomowymi.

- To to białe światło?

- Tak jest, chłopcze. Bomba atomowa, superbroń amerykańska. Może widziałeś tę z Nagasaki.

- Tak, widziałem bombę atomową. Co się stało z doktorem Ransome’em? - Kiedy Eurazjata zrobił zdziwioną minę, Jim dodał: - I z ludźmi, którzy stąd wyszli?

- Niedobrze, chłopcze. - Eurazjata pokręcił głową, jakby żałując drobnego niedopatrzenia. - Amerykańskie bombardowanie, choroby. Może twój znajomy przeżyje…

Jim miał już odejść, kiedy Eurazjata odwrócił się od kosza. W jednej ręce trzymał parę zdartych drewniaków, które rzucił na bieżnię. W drugiej miał związane sznurowadłami skórzane buty Jima. Chciał coś powiedzieć do czekających kulisów, ale Jim zrobił krok do przodu.

- To moje, dostałem je od doktora Ransome’a - powiedział stanowczo i zabrał buty z rąk mężczyzny. Czekał, aż Eurazjata wyciągnie pistolet albo każe kulisom powalić go na ziemię. Chociaż wycieńczony głodem i wspinaczką na szczyt trybun, zdawał sobie sprawę, że rzuca na szalę swoją pozycję Europejczyka.

- W porządku, chłopcze. - Eurazjata był autentycznie przejęty. - Wziąłem je, żeby ci oddać. Powiedz swojej mamie i tacie.

Jim minął kulisów i wszedł do wypełnionego światłem tunelu. Grupki brytyjskich mężczyzn i kobiet snuły się po parkingu między czołgami i spalonymi ciężarówkami.

Chodzili po wypłowiałych białych liniach nie mając pojęcia, dokąd one prowadzą, jakby przeżyli całą wojnę po to tylko, żeby zginąć w tym żałosnym labiryncie. Na zewnątrz stadionu sierpniowe słońce było jeszcze intensywniejsze przez kontrast z kompletną ciszą panującą nad polami ryżowymi i kanałami. Zrujnowany krajobraz pokrywało białe szkliwo.

Czyżby pola zostały opalone rozbłyskiem bomby atomowej, którą opisał Eurazjata? Jim przypomniał sobie płonące ciało pilota Mustanga i bezgłośną błyskawicę, która wypełniła stadion spowijając w białe całuny żywych i umarłych.

33. Pilot kamikaze

Czując się znów bezpiecznie w swoich butach, Jim stał przy betonowym bunkrze strzegącym pojazdów na parkingu. Od wjazdu na stadion biegła droga prowadząca do południowych przedmieść Szanghaju. Na pobliskich polach nie było żadnego ruchu, ale w odległości trzystu jardów siedział w rowie przeciwczołgowym przy drodze pluton chińskich żołnierzy marionetkowych. W swoich wypłowiałych pomarańczowo zielonych mundurach przykucnęli wokół piecyka na węgiel drzewny trzymając karabiny między kolanami. Z rowu wyszedł podoficer i z rękami na biodrach przyglądał się Jimowi, który stanął na drodze.

Gdyby podszedł do nich bliżej, zabiliby go dla jego butów. Jim wiedział, że jest za słaby, żeby dojść do Szanghaju, a co dopiero radzić sobie z niebezpieczeństwami na otwartej drodze. Kryjąc się za bunkrem wyruszył w stronę znajomego azylu lotniska Lunghua. Do jego zachodniego skraju było niewiele dalej niż pół mili przez teren porośnięty pokrzywami i dziką trzciną cukrową, z beczkami po benzynie i wrakami samolotów. Między rdzawymi sterami ogonowymi Jim widział betonowy pas startowy, którego biała nawierzchnia zdawała się rozmywać w upale.

Stadion pozostał w tyle. Droga była pustym południkiem okrążającym planetę osieroconą przez wojnę. Jim poszedł skrajem drogi między zniszczonymi drewniakami i szmatami porzuconymi przez brytyjskich więźniów na ostatnich krokach przed stadionem. Po jego obu stronach znajdowały się zbombardowane rowy strzeleckie i bunkry, świat błota. Na zboczu wypełnionego wodą rowu przeciwczołgowego leżał trup chińskiego żołnierza w pomarańczowym mundurze rozerwanym wzdętymi pośladkami i ramionami, które połyskiwały oleiście jak rozlana farba. Przy drodze leżał juczny koń z odsłoniętymi żebrami.

Jim zajrzał do jego wielkiej klatki piersiowej, jakby spodziewając się zobaczyć uwięzionego w środku szczura.

Zszedł z drogi w miejscu, gdzie ta skręcała na wschód w stronę doków Nantao, i przebył zalane pola ryżowe po nasypie kanału nawadniającego. Nawet tutaj, o milę na zachód od rzeki, ropa z rozbitych frachtowców sączyła się kanałami i strumieniami pokrywając ryżowiska wielobarwnym połyskiem. Jim odpoczął na drodze okrążającej lotnisko, potem wspiął się na siatkę i podszedł do najbliższego wraku samolotu. Po przeciwległej stronie lotniska, u stóp masywnej pagody mieszczącej artylerię przeciwlotniczą, stały zbombardowane hangary i warsztaty. Wśród ruin kręciło się kilku japońskich mechaników, ale chińscy zbieracze złomu jeszcze się nie pokazali, bojąc się widocznie tej strefy milczenia.

Jim nadsłuchiwał odgłosu pił albo innych narzędzi, ale powietrze było puste, jakby furia amerykańskich nalotów wygnała z tej okolicy wszelki dźwięk na całe lata.

Jim zatrzymał się pod sterami ogonowymi myśliwca Zero. Dzika trzcina cukrowa przerastała przez jego skrzydła. Ogień artylerii pozbawił kadłub metalowej skóry, ale rdzewiejący szkielet nadal zachowywał całą magię tych maszyn, które oglądał z balkonu audytorium, kiedy startowały ze zbudowanego przy jego pomocy pasa. Jim dotknął

żebrowanego gwiaździstego motoru i przeciągnął ręką po krzywiźnie śmigła. Z chłodnicy wyciekł glikol pokrywając samolot siatką różowych linii. Jim wszedł na nasadę skrzydła i zajrzał do kabiny pilota z nietkniętymi zegarami i pokrętłami. Jakiś wielki patos otaczał

dźwignie przepustnicy i wciągnika podwozia oraz nity wbite w metal przez jakąś nieznaną japońską robotnicę z linii montażowej Mitsubishi.

Jim snuł się między strąconymi samolotami, które zdawały się pływać po zielonym morzu pokrzyw, i pozwalał im w swojej głowie raz jeszcze wzlecieć w powietrze.

Oszołomiony ich zapuszczonym pięknem przysiadł dla odpoczynku na ogonie myśliwca Hayate. Obserwował niebo nad Szanghajem, wyczekując przybycia do Lunghua Amerykanów. Chociaż od dwóch dni nie miał nic w ustach, umysł zachował jasny.

- …aach… aach…

Ten odgłos, głębokie westchnienie gniewu i rezygnacji, dochodził od skraju lotniska.

Zanim Jim zdążył się schować, w pokrzywach za myśliwcem Zero coś się poruszyło i w odległości dwudziestu kroków od Jima stanął japoński lotnik. Miał na sobie workowaty kombinezon pilota ze znakami specjalnej grupy szturmowej na rękawach. Nie był uzbrojony, ale trzymał w ręku wyrwany z płotu sosnowy kołek. Młócił nim pokrzywy wokół siebie i ze złością rozglądał się po rdzewiejących samolotach głośno wciągając powietrze, jakby próbował natchnąć je do lotu.

Jim skulił się w nadziei, że ukryją go wyblakłe barwy ochronne wraka Hayate.

Zauważył, że japoński pilot-oficer jest jeszcze nastolatkiem z nieukształtowaną twarzą, ze słabo zarysowanym nosem i podbródkiem. Pożółkła cera i wydatne kostki dłoni powiedziały Jimowi, że ten chłopiec-pilot jest równie wygłodzony jak i on. Jedynie gardłowe westchnienia pochodziły od dorosłego mężczyzny, jakby wstąpieniu do oddziału kamikaze przydzielono mu gardło i płuca starszego pilota.

- …uch… - Japończyk zauważył Jima siedzącego sterze i przez kilka sekund przyglądał

mu się z kępy pokrzyw. Potem odwrócił się i kontynuował gniewny obchód grani lotniska.

Jim obserwował go, jak tłucze trzcinę cukrową, możeby zrobić lądowisko dla helikoptera. A może w odpowiedzi na bombę atomową Japończycy przygotowali tajną broń, jakiś wspaniały samolot rakietowy, który potrzebuje dłuższego pasa startowego? Jim spodziewał się, że lotnik o czymś znak wartownikom u stóp pagody, ale ten zajęty był

wyłącznie poszukiwaniem jakiegoś wraku. Przystanął i p trzasnął głową, co raz jeszcze uświadomiło Jimowi młody wiek pilota. W dniu wybuchu wojny i jeszcze niewiele miesięcy temu był zapewne uczniem, którego prosto ze szkolnej ławki powołano do szkoły lotniczej.

Jim wstał i przez pokrzywy doszedł do żółknącej trawy na skraju lotniska. Zaczął iść za Japończykiem, o pięćdziesiąt jardów za nim, i zatrzymał się, kiedy ten przystanął, żeby poruszyć sterami uszkodzonego myśliwca Zero. Poczekał aż Japończyk odejdzie, i poszedł za nim nie kryjąc się i starannie krocząc po śladach pilota.

Przez następną godzinę posuwali się południowym skrajem jem lotniska, młody pilot z nieodłącznym chłopcem. W rozdrganym powietrzu ukazały się baraki i bloki obozu Lunhua.

Daleko, po drugiej stronie lotniska, przy spalonych hangarach, wygrzewała się na słońcu obsługa naziemna. Pilot, chociaż wiedział, że Jim idzie za nim, nie próbował ich wezwać.

Dopiero, kiedy znaleźli się w zasięgu wzroku dwóch żołnierzy w okopie, Japończyk zatrzymał się i gestem przywołał Jima.

Stali razem przy rdzewiejącym samolocie, który zbieracze złomu pozbawili skrzydeł.

Pilot wciągnął powietrze oderwany od swoich myśli uporczywym spojrzeniem Jima, jak starszy uczeń zmuszony do zwrócenia uwagi na pełnego zachwytu młodszego kolegę. Mimo swojej młodości wyglądał na kogoś, kto doprowadził się do skraju całkiem dorosłej rozpaczy.

Z rozkładającego się trupa chińskiego kulisa, leżącego w trzcinie cukrowej między bakami po benzynie i blokami motorów, zerwały się chmury much. Muchy krążyły wokół ust pilota obijając się o wargi, jak niecierpliwi goście na bankiecie. Jimowi przypomniały się muchy, które obsiadały twarz pana Maxteda. Czyżby wiedziały, że ten młody pilot miał zginąć w ataku na amerykańskie lotniskowce w pobliżu Okinawy?

Z jakiegoś powodu Japończyk nie próbował ich odpędzić. Bez wątpienia wiedział, że jego życie jest skończone, że wojska kuomintangowskie, które wkrótce wkroczą do Szanghaju, nie mogą się doczekać, żeby się z nim rozprawić.

Japończyk podniósł swój drewniany kołek i jak obudzony lunatyk cisnął nim w pokrzywy. Widząc, że Jim się skrzywił, sięgnął do kieszeni kombinezonu i wyjął małe mango.

Jim wziął żółty owoc z pokrytej odciskami dłoni. Mango było jeszcze ciepłe od ciała pilota. Usiłując wykazać opanowanie Jim zmusił się, żeby nie zjeść owocu od razu. Odczekał, aż pilot odwróci wzrok na betonowy pas startowy.

Z ostatnim okrzykiem obrzydzenia pilot podszedł i palnął Jima w głowę, pokazując mu płot otaczający lotnisko, jakby ostrzegał go przed chodzeniem po skażonym terenie.

34. Latająca lodówka

Słodkie mango ślizgało się w ustach Jima jak język pani Vincent w jego dłoniach. Tuż za granicą lotniska Jim usiadł na dodatkowym zbiorniku Mustanga, który spadł w trawę obok nawodnionego pola ryżowego. Przełknął miękką masę i ogryzł z pestki resztki miąższu. Od razu zaczął myśleć o następnym mango. Gdyby tak udało mu się przyłączyć do tego młodego japońskiego pilota, biegać dla niego na posyłki i w ogóle stać się użytecznym, może dostawałby za to owoce. Po paru dniach miałby dość siły, żeby dojść do Szanghaju. Do tego czasu przypłynęliby tam już Amerykanie i Jim mógłby przedstawić im pilota kamikaze jako swojego przyjaciela. Znani z dobrego serca Amerykanie przymknęliby oko na taką drobnostkę jak samobójcze ataki na lotniskowce u brzegów Okinawy. Kiedy nastanie pokój, Japończyk mógłby nauczyć go latać…

Niemal pijany mlecznym sokiem mango, Jim zsunął się na ziemię opierając się plecami o zbiornik. Zapatrzony w gładką płaszczyznę nawodnionego pola postanowił myśleć poważnie. Po pierwsze, czy może być pewien, że wojna się naprawdę skończyła? Eurazjata w białej koszuli był podejrzanie nonszalancki, ale pewnie chodziło mu tylko o to, żeby ukraść meble i samochody zmagazynowane na stadionie. Co zaś do nauki latania, to pilot kamikaze może nie być najlepszym nauczycielem…

Sierpniowe niebo wypełniło się znajomym dudnieniem, groźbą motorów. Jim zerwał

się, omal nie udławiwszy się pestką mango. Prosto przed nim, jakieś osiemset stóp nad pustymi ryżowiskami, ukazał się amerykański bombowiec. Czteromotorowa superforteca leciała wolniej, niż wszystkie samoloty, jakie Jim widział podczas tej wojny. Czyżby chciała lądować na lotnisku Lunghua? Jim zaczął machać do pilota pod szklaną kopułą. Kiedy superforteca przelatywała nad nim, ziemia zatrzęsła się od grzmotu jej motorów, a wraki samolotów na skraju lotniska zadygotały do wtóru.

Wtedy otworzyły się drzwi komory bombowej odsłaniając srebrzyste cylindry gotowe do zrzucenia. Superforteca przeleciała z hukiem, wyższy ton jednego z prawych motorów rozrywał powietrze. Zbyt osłabiony, żeby się ruszyć, Jim oczekiwał, że zaraz zaczną wokół

niego wybuchać bomby, a tymczasem niebo zapełniło się kolorowymi spadochronami.

Dziesiątki parasoli unosiły się pogodnie w powietrzu, jakby rozkoszując się sierpniowym słońcem. Wesołe kopuły przypominały Jimowi balony z rozgrzanym powietrzem, jakie chińscy magicy puszczali w ogrodach na Amherst Avenue na zakończenie przedstawień dla dzieci. Czyżby piloci superfortecy chcieli go rozbawić i podtrzymać na duchu, do czasu, aż wylądują?

Spadochrony przepłynęły nad nim opadając na obóz Lunghua. Jim z wysiłkiem starał

się skupić wzrok na różnobarwnych parasolach. Dwa spadochrony wpadły na siebie, splątały się linkami. Srebrzysty pojemnik pociągnął swój zwiędły spadochron i zwalił się na ziemię uderzając w nasyp kanału w odległości jakichś dwustu kroków.

Zmobilizowawszy się do ostatecznego wysiłku, zanim będzie musiał po raz ostatni położyć się między wrakami samolotów, Jim ruszył przez trzcinę cukrową i nawodnione pola ryżowe. Brodząc w płytkiej wodzie dotarł do leja po bombie na środku pola, a potem jego skrajem do kanału.

Kiedy wdrapał się na nasyp, ostatnie spadochrony opadały na pola na zachód od obozu Lunghua. Odgłos motorów B-29 zamierał nad Jangtsy. Jim zbliżył się do rozciągniętego na nasypie wielkiego szkarłatnego baldachimu, którym można by przykryć cały dom. Jim patrzył

na lśniący materiał, bardziej luksusowy niż wszystkie tkaniny, jakie w życiu oglądał, na nienaganne ściegi i szwy, na białe linki ciągnące się do rowu za kanałem.

Pojemnik pękł przy uderzeniu o ziemię. Jim zszedł po spieczonej słońcem ziemi nasypu i kucnął przy otwartej paszczy pojemnika. W rowie wokół niego leżał skarb w postaci puszek konserw i paczek papierosów. Pojemnik był wypełniony kartonowymi pudłami, z których jedno, z części przedniej, wypadło i rozsypało swoją zawartość na ziemię. Jim pełzał

wśród puszek przecierając oczy, żeby móc odczytać etykiety. Był tam i Spam, i Klim, i Nescafe, tabliczki czekolady i opakowane w celofan paczki papierosów Lucky Strike i Chesterfield, wiązki czasopism „Readers Digest”, „Life”, „Time” i „Saturday Evening Post”.

Widok takiej ilości jedzenia zdezorientował Jima, przypominając mu pojęcie wyboru, o którym zdążył zapomnieć. Puszki i paczki były lodowate, jak wydobyte prosto z amerykańskiej lodówki. Jim zaczął napełniać rozerwany karton konserwami mięsnymi, mlekiem w proszku, tabliczkami czekolady i numerami „Reader’s Digest”. Potem po raz pierwszy od wielu dni wybiegł myślą naprzód i dodał karton Chesterfieldów.

Kiedy wychodził z rowu, szkarłatna płachta spadochronu nadymała się z lekka w podmuchu idącym wzdłuż kanału. Przyciskając do piersi swój zimny skarb Jim zszedł z nasypu i ruszył w bród przez pole ryżowe. Kiedy omijał lej po bombie, kierując się ku granicy lotniska, usłyszał ponownie spokojny warkot motorów B-29. Przystanął rozglądając się za samolotem i już z góry głowił się, jak sobie poradzi z tymi wszystkimi skarbami spadającymi z nieba.

Prawie natychmiast rozległ się strzał karabinowy. W odległości około stu kroków, oddzielony od Jima polem ryżowym, biegł nasypem kanału japoński żołnierz. Bosy i w podartym mundurze, przemknął obok płachty spadochronu, zeskoczył z porośniętego zielskiem zbocza i pognał przez ryżowisko. Przesłonięty bryzgami, które wyrzucały jego rozgorączkowane pięty, znikł między kopcami pogrzebowymi i kępami trzciny cukrowej.

Jim kucnął na skraju leja kryjąc się za rzadką kępką dzikiego ryżu. Pojawił się drugi japoński żołnierz. Był nieuzbrojony, ale miał pasy koalicyjki i ładownice. Pędził nasypem kanału i dla złapania tchu zatrzymał się przy szkarłatnej płachcie spadochronu. Obejrzał się przez ramię i Jim poznał obrzmiałą, gruźliczą twarz szeregowego Kimury.

Ścigała go po nasypie grupa Europejczyków z bambusowymi maczugami. Jeden z nich miał karabin, ale Kimura nie zwracał na niego uwagi i obciągnął pas na swoim rozpadającym się w strzępy mundurze. Kopnięciem zrzucił jeden z przegniłych butów do wody i zszedł na zalane wodą pole ryżowe. Zrobił może dziesięć kroków, kiedy rozległ się drugi wystrzał.

Szeregowy Kimura leżał twarzą w płytkiej wodzie. Jim czekał w kępce dzikiego ryżu, podczas gdy czterej Europejczycy zbliżyli się do spadochronu. Słuchał ich kłótni. Byli to niedawni brytyjscy jeńcy wojenni, bosi i w podartych szortach, ale żaden z nich nie pochodził

z obozu Lunghua. Ich przywódcą był podniecony młody Anglik z pięściami owiniętymi w brudne bandaże. Jim domyślał się, że trzymało go latami w podziemnej celi. Jego biała skóra wzdrygała się przed promieniami słońca jak nagie ciało ślimaka wywabionego ze skorupy.

Powiewał bandażami, jakby krwawymi chorągiewkami sygnalizował sam do siebie jakiś szczególny rodzaj gniewu.

Czterej mężczyźni zaczęli zwijać płachtę spadochronu. Mimo wielomiesięcznego wygłodzenia pracowali szybko i wkrótce wyciągnęli metalowy pojemnik z rowu. Potem przepakowali jego zawartość, przymocowali na miejsce pokrywę dziobową i pociągnęli ciężki walec po nasypie.

Jim przyglądał się, jak idą między kopcami pogrzebowymi w kierunku obozu.

Odczuwał pokusę, żeby pobiec i przyłączyć się do nich, ale cała ostrożność nabyta w ostatnich latach podpowiadała mu, żeby się nie ujawniać. Niedaleko leżał w wodzie szeregowy Kimura, z jego pleców wypływała czerwona chmura, podobna do płachty utopionego spadochronu.

Po piętnastu minutach, kiedy się upewnił, że z pobliskich pól ryżowych nikt go nie widzi, Jim opuścił kępkę dzikiego ryżu i wrócił do swojej kryjówki wśród wraków samolotów.

Pośpiesznie, nie zadając sobie nawet trudu, żeby umyć ręce w wodzie pokrywającej poletko, Jim oderwał klucz od puszki z napisem Spam i odwinął metalowy pasek. Z różowej mielonki, która otworzyła się na słońce jak rana, uniósł się dojmujący zapach. Jim zagłębił

palce w mięsie i wcisnął kawałek między wargi. Jego usta wypełnił obcy, oszałamiający smak zwierzęcego tłuszczu. Po latach gotowanego ryżu i batatów jego usta stały się oceanem egzotycznych przypraw. Żując starannie, tak jak go nauczył doktor Ransome, i wyciskając ostatnią kalorię z każdego kęsa, Jim skończył mięso.

Czując po całej tej słoności pragnienie, otworzył puszkę z napisem Klim i stwierdził, że zawiera biały proszek. Napchał sobie do ust tłustawej masy, potem sięgnął przez trawę do ryżowego pola i nabrał ręką letniej wody. Wysokokaloryczny pienisty krem omal go nie udławił i zaraz zwymiotował białą strugą do wody pokrywającej ryżowisko. Jim ze zdziwieniem patrzył na tę śnieżną fontannę, zastanawiając się, czy zapomniał, jak się je, i będzie musiał umrzeć z głodu. Rozsądnie przeczytał przepis i przyrządził sobie puszkę mleka tak tłustego, że połyskiwało w słońcu jak benzyna na okolicznych strumieniach i kanałach.

Otępiały po jedzeniu, Jim położył się w rozgrzanej trawie ssąc w rozmarzeniu tabliczkę twardej, słodkiej czekolady. Zjadł najwspanialszy posiłek w swoim życiu i żołądek wystawał mu pod żebrami jak piłka futbolowa. Obok niego na powierzchni wody chmary much krążyły nad obłokiem białych wymiocin. Jim otarł z błota drugą puszkę konserw i czekał na powrót japońskiego pilota, żeby mu się zrewanżować za mango.

O trzy mile na zachód, w pobliżu obozów w Hungjao i Siccawei, dziesiątki kolorowych spadochronów sypały się z B-29, który przemierzał sierpniowe niebo. Otoczony wizją całej tej amerykańskiej obfitości sypiącej się z nieba, Jim roześmiał się radośnie do siebie. Przystąpił do drugiego i niemal jeszcze ważniejszego posiłku, pożerając sześć numerów „Reader’s Digest”. Odwracał szeleszczące, białe kartki czasopism, tak różnych od wyświechtanych egzemplarzy, które zaczytywał na śmierć w Lunghua. Pełno tam było tytułów i haseł wywoławczych ze świata zupełnie mu nie znanego, a także cała masa całkowicie obcych słów: Patton, Eisenhower, Himmler, Belsen, GI, AWOL, Plaża Utah, von Rundstedt, Ardeny i tysiące innych szczegółów z wojny w Europie. Opisywały one bohaterską epopeję z innej planety, składającą się ze scen poświęcenia i stoicyzmu, z niezliczonych aktów odwagi, coś biegunowo przeciwnego od wojny oglądanej przez Jima u ujścia Jangtsy, ogromnej rzeki, która ledwo mogła przepuścić wszystkie spływające z Chin trupy. Pochłaniając czasopisma, Jim podsypiał wśród much i zwymiotowanego mleka. Nie chcąc dać się zakasować relacjom „Reader’s Digest” przypomniał sobie białe światło bomby atomowej z Nagasaki, której odblask niósł się poprzez Morze Żółte. Jej blada aureola wciąż jeszcze utrzymywała się nad milczącymi polami, ale i tak nie dorównywało to Dniu D czy obronie Bastogne. W odróżnieniu od wojny w Chinach, wszyscy w Europie wiedzieli, po czyjej są stronie, problem, którego Jimowi nigdy nie udało się tak naprawdę rozwiązać.

Czyżby mimo wszystkich tych nowych słów, jakimi sypnęła, wojna tutaj czerpała wciąż na nowo siłę z wielkich wschodnioazjatyckich rzek, żeby toczyć się bez końca w tym o wiele bardziej wieloznacznym języku, który Jim zaczął poznawać?

35. Porucznik Price

Do wczesnego popołudnia Jim odpoczął wystarczająco, żeby przestać się nad tym zastanawiać i zjeść drugi posiłek. Ciepła mielonka, już rozmrożona po locie na wielkiej wysokości w komorze bombowej B-29, wyślizgnęła mu się z palców na brudną ziemię.

Podniósł bryłę galaretowatego mięsa, oskrobał z much i piasku i popił resztą mleka w proszku.

Gryząc czekoladę i rozmyślając o ofensywie w Ardenach Jim obserwował B-29

przelatujący nad otwartą przestrzenią dwie mile na południowy zachód. Bombowcowi towarzyszył myśliwiec Mustang, zataczający szerokie kręgi nad superfortecą, jakby jego pilot nudził się pilnowaniem samolotu z zaopatrzeniem. Stado spadochronów żeglowało ku ziemi, zmierzając może ku grupie wyczerpanych więźniów z Lunghua porzuconych przez Japończyków w drodze ze stadionu Nantao.

Jim zwrócił się ku linii dachów Szanghaju. Czy miał dość siły, żeby przejść te kilka niebezpiecznych mil do zachodnich przedmieść? Może jego rodzice wrócili już do domu na Amherst Avenue? Może są głodni po podróży z Soochow i ucieszą się z ostatniej puszki mięsa i kartonu Chesterfieldów? Uśmiechając się do siebie Jim pomyślał o matce; nie pamiętał już jej twarzy, ale mógł sobie doskonale wyobrazić jej reakcję na widok konserw.

Na deser dostałaby dużo do czytania…

Wstał chcąc jak najszybciej wyruszyć w drogę do Szanghaju. Poklepał się po wzdętym żołądku zastanawiając się, czy to nie jest przypadkiem jakaś nowa amerykańska choroba od zbyt obfitego jedzenia. W tym momencie poprzez gałęzie drzew zobaczył zwracające się w jego stronę twarze. Drogą okalającą lotnisko, obok rozbitych samolotów, szło sześciu chińskich żołnierzy. Byli to Chińczycy z północy, wysocy i grubokościści, z plecakami, w pikowanych granatowych mundurach. Na miękkich czapkach mieli pięcioramienne czerwone gwiazdy, a ich dowódca niósł automat zagranicznej produkcji z chłodzoną powietrzem lufą i bębenkowym magazynkiem. Był to młodszy i szczuplejszy niż jego ludzie człowiek w okularach, ze skupionym spojrzeniem księgowego albo studenta. Równomiernym krokiem, jakby mieli już za sobą olbrzymią odległość, sześciu żołnierzy wkroczyło między wraki.

Przeszli w odległości około dwudziestu kroków od Jima, który ukrył za plecami puszkę i karton Chesterfieldów. Domyślał się, że ci ludzie to chińscy komuniści. Z tego, co słyszał, nienawidzili Amerykanów. Zobaczywszy papierosy mogliby go zastrzelić, zanim zdążyłby wyjaśnić, że on też kiedyś miał zamiar zostać komunistą.

Żołnierze jednak spoglądali na niego obojętnie, ich twarze były wolne od tej denerwującej mieszaniny uniżoności i pogardy, jaką Chińczycy zawsze okazywali Europejczykom i Amerykanom. Szli szybkim krokiem i wkrótce znikli wśród drzew. Jim przeszedł przez otaczające lotnisko druty i rozglądał się za japońskim pilotem. Chciał go ostrzec przed tymi komunistycznymi żołnierzami, którzy zabiliby go na miejscu.

Postanowił już, że nie pójdzie sam do Szanghaju. Okolice Lunghua i Nantao roiły się od uzbrojonych mężczyzn.

Najpierw wróci do obozu i przyłączy się do tych brytyjskich więźniów, którzy zastrzelili szeregowego Kimurę. Jak tylko odzyskają siły, zechcą wybrać się do szanghajskich barów i nocnych klubów, a wtedy Jim, wykorzystując doświadczenie zebrane w Studebakerze pana Maxteda, zostanie ich przewodnikiem.

Chociaż od bram obozu Lunghua dzieliło go niewiele ponad milę, pokonanie tego odcinka pustego terenu zajęło Jimowi dwie godziny. Omijając szeregowego Kimurę Jim przeszedł przez zalane pole ryżowe, a potem nasypem kanału dotarł do drogi. Jej pobocza pokrywały szczątki po atakach lotniczych. Spalone ciężarówki leżały w rowach otoczone trupami marionetkowych żołnierzy, koni i wodnych bawołów. Tysiące wystrzelonych łusek migotały złotem, jakby tych martwych żołnierzy śmierć zaskoczyła podczas grabieży skarbu.

Jim szedł tą milczącą drogą przyglądając się amerykańskiemu myśliwcowi nadlatującemu z zachodu. Siedzący w otwartej kabinie pilot okrążył Jima z wyłączonym motorem, tak, że srebrna maszyna przelatywała z szeptem. Nagle Jim zauważył, że jej karabiny maszynowe są gotowe do strzału, a klapy wyrzutników otwarte, i przyszło mu na myśl, że pilot może go zabić dla żartu. Uniósł karton Chesterfieldów i numery „Reader’s Digest” okazując je pilotowi jak zestaw paszportów. Lotnik pomachał mu i przechylił samolot wybierając kurs na Szanghaj.

Spotkanie z amerykańskim lotnikiem podniosło Jima na duchu i ostatnie sto jardów do obozu przebył pewnym krokiem. Widok znajomych budynków, wieży strażniczej i drutów kolczastych sprawił, że poczuł się ciepło i swojsko. Wracał do swojego prawdziwego domu.

Jeżeli Szanghaj jest zbyt niebezpieczny, to może jego matka i ojciec wyprowadzą się z Amherst Avenue i zamieszkają z nim w Lunghua? Z praktycznego punktu widzenia to szkoda, że nie ma Japończyków, którzy by ich pilnowali…

Dotarłszy do obozu Jim ze zdziwieniem stwierdził, że chińscy wieśniacy i dezerterzy wrócili na swoje miejsce przed bramą. Siedzieli w kucki na słońcu wpatrując się cierpliwie w nagiego do pasa Brytyjczyka, który stał za drutami z pistoletem na kościstych biodrach. Jim rozpoznał w nim pana Tullocha, głównego mechanika w szanghajskim przedstawicielstwie Packarda. Spędził całą wojnę grając w karty w bloku D z jedną przerwą na ostrą kłótnię z doktorem Ransome’em, kiedy odmówił pomocy przy usuwaniu nieczystości. Jim widział go po raz ostatni, jak leżał przed wartownią po nieudanej próbie dotarcia do Szanghaju.

Teraz stał oparty o bramę obmacując ropiejące skaleczenie na wardze i obserwując ruch na placu apelowym. Dwaj Brytyjczycy wciągali pojemnik ze spadochronem przez drzwi wartowni. Trzeci stał na dachu lustrując okolicę przez japońską lornetę.

- Panie Tulloch… - Jim szarpnął bramą dzwoniąc ciężką kłódką i łańcuchem. - Panie Tulloch, zamknął pan bramę.

Tulloch spojrzał na Jima zdegustowany, wyraźnie nie poznając tego obdartego czternastolatka z podejrzanym kartonem papierosów.

- Skąd ty się, do diabła, wziąłeś? Czy jesteś Brytyjczykiem?

- Panie Tulloch, ja byłem w Lunghua. Mieszkałem tu przez trzy lata. - Kiedy Tulloch chciał odejść, Jim krzyknął: - Pracowałem w szpitalu u doktora Ransome’a!

- U doktora Ransome’a? - Tulloch wrócił do bramy i zmierzył Jima sceptycznym spojrzeniem. - U doktora gówniarza?

- Tak jest, panie Tulloch. To ja mieszałem gówno dla doktora Ransome’a. Muszę iść do Szanghaju, żeby odnaleźć matkę i ojca. Mieliśmy Packarda, panie Tulloch.

- Już nie będzie mieszał gówna… - Tulloch wyjął klucze sierżanta Nagaty z ładownicy przy kaburze. Nadal nie był pewien, czy wpuścić Jima do obozu. - Packard? Dobry wóz…

Otworzył bramę i gestem przywołał Jima do środka. Usłyszawszy szczęk wyszedł z wartowni Anglik z zabandażowanymi rękami, który zastrzelił szeregowego Kimurę. Chociaż wychudzony, miał silną, sprężystą sylwetkę i bladą cerę, jeszcze bledszą w zestawieniu z zakrwawionymi dłońmi. Jim widywał taką samą kredowobiałą skórę i szalone oczy u więźniów wypuszczonych po wielomiesięcznym śledztwie w podziemiach policji w Bridgehouse. Jego pierś i ramiona pokrywały dziesiątki blizn po przypalaniu papierosami, jakby jego ciało przewracano rozżarzonym pogrzebaczem, gdy nie chciało się palić.

- Wyrzuć go i zamknij bramę! - wskazał krwawą dłonią Jima.

- Price, ja znam tego chłopaka. Jego rodzice kupili Packarda.

- Wypędź go! Będziemy tu mieli wszystkich właścicieli Packardów…

- Rozkaz, poruczniku. Wyskakuj, chłopcze. Ruszaj się.

Jim spróbował przytrzymać bramę butem i porucznik Price uderzył go zabandażowaną pięścią w pierś. Jim stracił oddech i wylądował na siedzeniu między obserwującymi scenę Chińczykami. Nie upuścił konserw i kartonu Chesterfieldów, ale sześć „Reader’s Digestów”

wysypało mu się zza koszuli na trawę i zostało natychmiast rozchwytane przez wieśniaczki.

Drobne, zagłodzone kobiety w czarnych spodniach siedziały dokoła niego i każda trzymała czasopismo, jakby za chwilę miały przystąpić do dyskusji na temat wojny w Europie.

Price zatrzasnął im bramę przed nosem. Wszystko wokół, obóz, opustoszałe pola ryżowe, nawet słońce wydawało się go złościć. Pokręcił głową patrząc na Jima i wtedy zobaczył puszkę konserw w jego rękach.

- Skąd to masz? Zrzuty na Lunghua są naszą własnością! - Krzyknął po chińsku do wieśniaczek, podejrzewając je o współudział w kradzieży. - Tulloch…! Oni kradną nasze konserwy!

Otworzył bramę z zamiarem wyrwania Jimowi puszki, ale w tym momencie rozległ się okrzyk z wieży strażniczej. Człowiek z lornetką schodził po drabinie wskazując pola za drogą do Szanghaju.

Od zachodu nadleciały dwa B-29, ich motory buczały nad bezludnym krajobrazem. Na widok obozu rozdzieliły się. Jeden leciał w stronę Lunghua i otworzył drzwi komory bombowej odsłaniając pojemniki. Drugi wziął kurs na okręg Pootung, na wschód od Szanghaju.

Kiedy superforteca przegrzmiała nad ich głowami, Jim kucnął wśród chińskich wieśniaków. Uzbrojeni w karabin i bambusowe pałki, Price z trzema Brytyjczykami wybiegli z bramy i ruszyli przez pobliskie pole. Niebo wypełniło się spadochronami, ich niebieskie i szkarłatne parasole opadały na pola ryżowe w odległości pół mili od obozu.

Odgłos motoru B-29 przeszedł w zduszone buczenie. Jim miał ochotę pobiec za Price’em i jego ludźmi, żeby im zaproponować pomoc. Spadochrony wylądowały za systemem starych okopów. Straciwszy orientację Brytyjczycy biegali we wszystkich kierunkach. Price wdrapał się na przedpiersie ziemnej reduty i wściekle wymachiwał

karabinem. Jeden z jego ludzi ześlizgnął się do płytkiego kanału i brodził w wodorostach, dwaj inni biegli po ziemnych groblach między polami.

Podczas gdy Tulloch przyglądał się temu z rozpaczą, Jim wstał i przeszedł przez bramę. Mechanik Packarda obluzował w kaburze ciężki rewolwer. Widok opadających spadochronów wprawił go w podniecenie i sznuropodobne mięśnie jego rąk i ramion drżały w niecierpliwym oczekiwaniu.

- Panie Tulloch, czy wojna się skończyła? - spytał Jim. - Naprawdę?

- Wojna…? - Tulloch jakby zapomniał, że coś takiego w ogóle miało miejsce. -

Najwyższy czas, żeby się skończyła, chłopcze, bo lada chwila zacznie się nowa.

- Widziałem komunistycznych żołnierzy, panie Tulloch.

- Wszędzie ich pełno. Poczekaj, aż porucznik Price się za nich weźmie. Na razie umieścimy cię na wartowni, chłopcze. Nie wchodź mu w drogę…

Jim poszedł za Tullochem przez plac apelowy i razem weszli na wartownię. Ongiś nieskazitelnie czystą podłogę kancelarii, którą chińscy więźniowie pielęgnowali w przerwach, kiedy nie byli bici, pokrywał brud i śmieci. Japońskie kalendarze i dokumenty walały się między kartonami po Lucky Strike’ach, wystrzelonymi magazynkami i strzępami wojskowych butów. Pod tylną ścianą pokoju komendanta stały dziesiątki pudeł z racjami.

Nagi Brytyjczyk pod sześćdziesiątkę, były barman z szanghajskiego Country Clubu, siedział

na bambusowym stołku oddzielając konserwy od kawy i papierosów. Tabliczki czekolady układał na biurku komendanta, paczki „Reader’s Digest” i „Saturday Evening Post” brutalnie odrzucał. Całą podłogę pokoju zaścielały czasopisma.

Obok niego młody żołnierz w strzępach munduru Górali Szkockich odcinał nylonowe linki od spadochronów. Linki zwijał w zgrabne motki, a potem fachowo składał niebieskie i szkarłatne płachty.

Tulloch patrzył na ten skarbiec wyraźnie zachwycony bogactwem, jakie on i jego koledzy zgromadzili. Wypchnął Jima za drzwi, bojąc się, że widok tylu tabliczek czekolady może chłopca doprowadzić do szaleństwa.

- Nie gap się, synu. Zjedz sobie swoją konserwę tutaj. Ale wzrok Jima przyciągały czasopisma zwalone na podłogę u jego stóp. Chciał je uporządkować i zachować na następną wojnę.

- Panie Tulloch, ja muszę wracać do Szanghaju.

- Do Szanghaju? Nie ma tam nic poza sześcioma milionami umierających z głodu kulisów. Obetną ci małego, zanim zdążysz policzyć do trzech - Panie Tulloch, moja matka i ojciec…

- Chłopcze! Niczyja matka ani ojciec nie pójdą do Szanghaju. Tam, gdzie jest taki nadmiar chińskich dolarów i tak mało ryżu? Tutaj wszystko nam spada z nieba.

Na polach rozległ się wystrzał karabinowy, a potem dwa, jeden po drugim.

Pozostawiając nagiego barmana na straży skarbu Tulloch i Szkocki Góral wybiegli z wartowni i wdrapali się na wieżę strażniczą.

Jim zaczął zbierać czasopisma z podłogi pokoju komendanta, ale barman krzyknął na niego i kazał mu wyjść. Pozostawiony samemu sobie Jim zawędrował na otoczone więziennymi celami podwórko za kancelarią. Z ciepłymi konserwami w ręku zaglądał do pustych cel z plamami czarnej krwi i zaschłych ekskrementów na betonowych ścianach.

W najdalszej celi, z kratami przysłoniętymi słomianą matą, znajdował się trup japońskiego żołnierza. Leżał na betonowej ławie, stanowiącej jedyne wyposażenie celi, z ramionami przywiązanymi do resztek krzesła. Głowę miał zmiażdżoną uderzeniami na miazgę przypominającą zgnieciony arbuz wypełniony czarnymi ziarnami much.

Jim patrzył przez kraty na żołnierza, wstrząśnięty, że jeden z Japończyków, którzy go przez tyle lat pilnowali, został uwięziony i zatłuczony na śmierć w jednej z jego własnych cel.

Jim akceptował śmierć szeregowego Kimury w anonimowości nawodnionego pola ryżowego, ale to odwrócenie wszystkich zasad rządzących życiem w obozie ostatecznie przekonało Jima, że wojna mogła się skończyć.

Wyszedł z więziennego podwórka i wrócił do kancelarii. Tutaj usiadł przy biurku sierżanta Nagaty - luksus, na jaki wcześniej nigdy nie mógłby sobie pozwolić, i zaczął czytać odrzucone numery „Life’a” i „Saturday Evening Post”. Po raz pierwszy bogate reklamy, tytuły i slogany w rodzaju „Kiedy się robi lepsze samochody - robi to Buick!” nie działały na niego pobudzająco. Mimo że tyle zjadł, obezwładniała go perspektywa konieczności dotarcia do Szanghaju i chaos arbitralnego pokoju narzuconego uregulowanemu i bezpiecznemu krajobrazowi wojny. Nastał pokój i okazało się, że jest tu nie na miejscu.

Przez wybite szyby Jim obserwował B-29 przelatujący w odległości dwóch mil za rzeką, żeby szukać wśród składów Pootung grup jeńców alianckich. Wieśniacy pod bramą Lunghua nie zwracali na bombowiec uwagi. Jim zauważył, że Chińczycy nigdy nie patrzą w niebo na samoloty. Chociaż byli obywatelami jednego z mocarstw sprzymierzonych będących w stanie wojny z Japonią, nie mieli dostępu do zrzutów.

Jim usłyszał gniewne głosy Brytyjczyków wracających z wyprawy na pola ryżowe.

Mimo wszelkich wysiłków zdobyli tylko dwa pojemniki. Podczas gdy porucznik Price stał na straży przy bramie z karabinem w drżących dłoniach, dwaj pozostali wciągnęli pojemniki do obozu. Pot kapał z ich ciał na szkarłatny jedwab. Pozostałe spadochrony rozpłynęły się w terenie, sprzątnięte sprzed nosa Price’a przez tajemniczych mieszkańców kopców pogrzebowych.

Wielkie jak bomby pojemniki leżały na podłodze w pokoju komendanta. Nagi barman siadał na nich okrakiem, pot z jego pośladków matował ich srebrną powierzchnię, a Szkocki Góral kolbą karabinu odbijał pokrywy dziobowe. Ludzie rozrywali kartony chwytając w wychudzone ramiona puszki mięsa i kawy, czekoladę i papierosy. Porucznik Price krążył

wśród nich, kości jego barków podrygiwały jak kastaniety. Był jednocześnie podniecony i wyczerpany, gotów w każdej chwili przywołać swoją wściekłość i wykorzystać całe okrucieństwo, jakie znalazł w sobie, kiedy masakrował na śmierć Japończyka.

Nagle zobaczył Jima spokojnie czytającego czasopisma przy biurku sierżanta Nagaty.

- Tulloch! On tu znów jest! Ten chłopak, co miał Packarda…

- Chłopiec był w obozie, poruczniku. Kręcił się przy jednym z lekarzy.

- Wszędzie go pełno. Zamknij go w celi!

- On nie jest zbyt gadatliwy. - Tulloch ujął Jima za ramię, z ociąganiem popychając go w kierunku więziennego podwórka. - On tu przywędrował ze stadionu w Nantao.

- Nantao…? Wielki stadion? - Price zwrócił się do Jima z zainteresowaniem wpatrując się w niego z całą otwartością fanatyka. - Jak długo tam byłeś, chłopcze?

- Trzy dni - odpowiedział Jim. - Albo może to było sześć dni. Aż do końca wojny.

- On nie umie liczyć.

- Chyba się tam rozejrzał, poruczniku.

- Pewnie, że się rozejrzał. Stale się kręci. Co tam widziałeś na stadionie? - Price puścił

do Jima oko. - Broń? Składy?

- Przeważnie samochody - poinformował Jim. - Przynajmniej pięć Buicków, dwa Cadillaki i Lincoln Zephyr.

- Daj spokój z tymi samochodami! Czyś ty się urodził w garażu? Co jeszcze widziałeś?

- Tylko dużo dywanów i mebli.

- A futra? - wtrącił Tulloch. - Tam nie było intendentury, poruczniku. A szkocka whisky była, synu?

Price zabrał Jimowi z rąk „Life”.

- Na Boga, zrujnujesz sobie oczy. Słuchaj, co mówi pan Tulloch. Czy widziałeś whisky?

Jim cofnął się, żeby srebrzyste pojemniki oddzielały go od tego nieobliczalnego człowieka. Jakby podniecone wizją łupów na stadionie Nantao, ręce porucznika krwawiły przez bandaże. Jim wiedział, że porucznik Price chciałby zostać z nim sam na sam i zatłuc go na śmierć, nie dlatego, że jest okrutny, ale dlatego, że tylko widok bólu Jima mógł zatrzeć pamięć tego, co sam przecierpiał.

- Może tam jest whisky - powiedział taktownie. - Widziałem dużo barów.

- Jakich barów…? - Price przekroczył kartony Chesterfieldów, szykując się, żeby uderzyć Jima. - Ja ci dam bary…

- Szafki barowe, co najmniej dwadzieścia. Może w nich być whisky.

- Jak w hotelu. Tulloch, co wy tu mieliście za wojnę? Dobrze, chłopcze, co jeszcze widziałeś?

- Widziałem bombę atomową zrzuconą nad Nagasaki - powiedział Jim czystym głosem. - Widziałem biały błysk! Czy wojna się skończyła?

Spoceni ludzie odłożyli puszki i kartony. Porucznik Price wpatrywał się w Jima zaskoczony jego oświadczeniem, ale gotów mu uwierzyć. Zapalił papierosa, podczas gdy nad obozem przelatywał amerykański samolot, Mustang wracający do bazy na Okinawie.

Przekrzykując hałas Jim powtórzył:

- Widziałem bombę atomową…!

- Tak… może i widziałeś. - Porucznik Price poprawił bandaże na krwawiących dłoniach i gwałtownie zaciągnął się papierosem. Zmierzywszy Jima głodnym spojrzeniem wziął egzemplarz „Life’a” i wyszedł z pokoju komendanta. Wśród cichnącego za polami ryżowymi warkotu Mustanga słychać było, jak Price chodzi po więziennym podwórku uderzając zwiniętym tygodnikiem po drzwiach cel.

36. Muchy

Czy porucznik Price myślał, że został otruty przez bombę atomową? Jim szedł przez plac apelowy spoglądając na opuszczone baraki i bloki internatów. Okna były szeroko pootwierane, jakby mieszkańcy uciekli na jego widok. To, że wspomniał o nalocie na Nagasaki w rozmowie o łupach czekających Price’a na stadionie w Nantao, uspokoiło tego byłego oficera policji w Nankinie. Jim przez godzinę pomagał rozpakowywać pojemniki i Price nie zaprotestował, kiedy potem Tulloch dał ich nowemu pomocnikowi tabliczkę amerykańskiej czekolady. Obrazy głodu i okrucieństwa zlały się w umyśle Price’a podczas lat spędzonych w więzieniu Kempetai.

Ściskając swoją puszkę konserw i paczkę „Life’ów” Jim wszedł po stopniach do holu bloku D. Zatrzymał się przy tablicy z wyblakłymi ogłoszeniami obozowymi i rozkazami komendanta. W sypialniach przechadzał się między rzędami łóżek. Własnej roboty szafki zostały po wyjściu więźniów splądrowane przez Japończyków, jakby wśród tych zasikanych mat i mebli ze skrzynek można było jeszcze znaleźć coś wartościowego.

Pomimo tej pustki obóz wydawał się jednak gotów do natychmiastowego zamieszkania. Jim spojrzał na spieczoną ziemię przed blokiem i wyżłobione latami koleiny po żelaznych kółkach wózka z żywnością prowadzące do obozowej kuchni. Wreszcie stanął w drzwiach swojego pokoju prawie nie zdziwiony widokiem spłowiałych zdjęć z czasopism przybitych do ściany nad jego posłaniem. W ostatnich chwilach przed opuszczeniem obozu pani Vincent zerwała zasłonę oddzielającą jego kąt, zaspokajając długo tłumioną potrzebę zajęcia całego pokoju. Schludnie złożona zasłona leżała pod łóżkiem Jima i kusiła, żeby ją ponownie zawiesić.

W pokoju utrzymywał się charakterystyczny zapach, którego nie zauważył przez wszystkie lata wojny, zarazem podniecający i dwuznaczny. Jim zrozumiał, że jest to zapach ciała pani Vincent, i przez chwilę wyobraził sobie, że pani Vincent wróciła do obozu. Jim wyciągnął się na jej łóżku i ustawił sobie puszkę konserw na czole.

Oglądał pokój jakby od innej strony, przywilej, którego nigdy nie dostąpiłby w czasie wojny. Jego wciśnięta za drzwi komórka musiała wyglądać jak jeden z tych szałasów, jakie szanghajscy żebracy wznosili wokół siebie z gazet i słomianych mat. Często pewnie wydawał

się pani Vincent jakimś psem w budzie, zwierzęciem w klatce. Nic dziwnego, rozmyślał Jim przeglądając „Life”, że tak działał na nerwy pani Vincent, która chciała się go pozbyć za wszelką cenę, nawet za cenę jego śmierci.

Jim leżał na jej słomianym materacu wdychając zapach jej ciała, dopasowując swoje biodra i ramiona do pozostawionych przez nią płytkich zagłębień. Ubiegłe trzy lata oglądane z punktu widzenia pani Vincent nabierały nieco odmiennego charakteru; wystarczyło kilka kroków w małym pokoju, żeby stworzyć odrębną wojnę, odrębne cierpienie tej kobiety z przygnębionym mężem i chorym dzieckiem.

Myśląc z czułością o pani Vincent Jim żałowała że nie są już razem. Brakowało mu doktora Ransome’a, pani Pearce i grupy mężczyzn, którzy całymi dniami siedzieli na schodach przed blokiem. Jimowi przyszło do głowy, że może oni też tęsknią za Lunghua.

Może któregoś dnia wszyscy wrócą do obozu.

Jim wyszedł z pokoju i ruszył korytarzem do tylnych drzwi, gdzie bawiły się dzieci.

Ślady ich zabaw - w klasy, kulki i pojedynki bąków - nadal były widoczne na ziemi. Jim kopnął kamyk na pole do gry w klasy i zręcznie przerzucił go z kwadratu na kwadrat, potem wyruszył na obchód opustoszałego obozu. Czuł, jak Lunghua znów zbiera się wokół niego.

Kiedy zbliżał się do szpitala, obudziła się w nim nadzieja, że zastanie tam doktora Ransome’a. Przed wejściem do baraku G leżał w kałuży przemoczony kostium pierrota. Jim przystanął, żeby obetnie swoją puszkę konserw. Otarł etykietę kryzą kostiumu przypomniawszy sobie wykłady doktora Ransome’a na temat higieny.

Okna szpitala zasłaniały bambusowe rolety, jakby doktor Ransome chciał, żeby jego pacjenci tego popołudnia spali. Jim wszedł po stopniach świadom cichego szumu dochodzącego z budynku. Kiedy otworzył drzwi, otoczył go rój much. Rozwścieczone światłem, wypełniły wąską sionkę, jakby chciały otrząsnąć się ze smrodu, który oblepiał ich skrzydła.

Odganiając muchy od ust Jim wszedł na oddział męski. Po ścianach z dykty spływało rozkładające się powietrze, spowijając muchy pasące się na przerzuconych przez łóżka ciałach. Dziesiątki więźniów Lunghua, rozpoznawalnych dzięki podartym szortom, kwiecistym sukienkom i drewniakom przyrosłym do spuchniętych stóp, leżały na łóżkach jak połcie mięsa w opuszczonej rzeźni. Ich plecy i ramiona połyskiwały śluzem, a rozchylone usta we wzdętych policzkach sugerowały, że ci spuchnięci mężczyźni i kobiety, wywleczeni z bankietu, odczuwają wilczy głód.

Jim przeszedł przez ciemnawy oddział przyciskając do piersi puszkę konserw i oddychając przez osłonę z czasopism. Mimo groteskowych twarzy Jim poznawał wielu więźniów. Rozglądał się za doktorem Ransomem i panią Vincent, zakładając, że są to trupy tych internowanych z Lunghua, którzy odpadli z kolumny w drodze na stadion. Muchy pasły się na ich ciałach, jakby przeczuwały, że wojna się skończyła, zdecydowane wykorzystać każdy kęs mięsa przed nadciągającymi głodnymi latami pokoju.

Jim stanął na stopniach szpitala patrząc na bezludny obóz i milczące pola za drutami.

Muchy wkrótce zostawiły go w spokoju i wróciły do szpitala. Jim wszedł do ogródka i przespacerował się między więdnącymi roślinami zastanawiając się, czy ma je podlać, i zerwał dwa ostatnie pomidory. Podniósł je do ust, ale powstrzymał się przed ich zjedzeniem.

Przypomniał sobie swoje obawy, że jego dusza umarła na stadionie w Nantao, chociaż ciało przeżyło. Jeżeli jego dusza nie mogła opuścić ciała i umarła w nim, to czy od jedzenia nie spuchnie jak te trupy w szpitalu?

Rozmyślając o swojej ostatniej nocy na stadionie w Nantao Jim usiadł na galerii audytorium. Późnym popołudniem pod bramę obozu przyszedł chiński handlarz w asyście trzech kulisów, którzy nieśli na bambusowych nosidłach gliniane dzbany z winem ryżowym.

Jim obserwował handel wymienny odbywający się przed wartownią. Porucznik Price sprytnie zamknął drzwi do skarbca w pokoju komendanta. Za dzbany wina wymieniono kartony Lucky Strike’ów i jedną płachtę spadochronu. Wkrótce po odejściu kupca z kulisami niosącymi rulon szkarłatnego jedwabiu Brytyjczycy byli pijani. Jim postanowił nie wracać tego wieczoru na wartownię. Białe ciało porucznika Price’a zataczało się w ciemnościach, wino zaogniło ślady przypaleń na jego piersi.

Z galerii Jim miał widok na całe lotnisko Lunghua. Ostrożnie otworzył puszkę konserw. Żałował, że nie może się nią podzielić z doktorem Ransome’em. Wkładając do ust ciepłe mięso myślał o trupach w szpitalu. Widok martwych więźniów nie był dla niego szokiem. Właściwie wiedział przez cały czas, że ci, którzy odpadli w marszu z Lunghua, będą pozostawieni na pastwę powolnej śmierci albo zastrzeleni tam, gdzie padną. Niemniej mielonka z puszki kojarzyła mu się z tymi utuczonymi trupami. Wszystkie pokrywał ten sam śluz. Ci żyjący, którzy jedli lub pili zbyt szybko, jak Tulloch i porucznik policji z krwawiącymi rękami, wkrótce dołączą do przekarmionych zmarłych. Jedzenie karmiło śmierć, niecierpliwą i czyhającą śmierć w ich własnych ciałach.

Jim słuchał pijackich krzyków z wartowni i serii strzałów karabinowych, które Price oddawał nad głowami Chińczyków pod bramą. Ta biała postać z więzienną bladością i zabandażowanymi rękami napawała Jima lękiem, jak pierwszy zmarły, który wstał z grobu, chcąc jak najszybciej rozpocząć następną wojnę światową.

Jim zatrzymał wzrok na znajomej geometrii pasa startowego. W odległości jakichś czterystu jardów między wrakami samolotów krążył młody japoński pilot. Z bambusowym kijem w ręku przeszukiwał pokrzywy. Jego workowaty kombinezon oświetlony wieczornym blaskiem przypomniał Jimowi innego pilota o zmierzchu, tego, który przed trzema laty uratował mu życie otwierając przed nim bramy Lunghua.

37. Zarezerwowany pokój

O świcie Jima obudziły pierwsze zwiadowcze loty amerykańskich myśliwców. Noc spędził na łóżku pani Vincent i z okien bloku G obserwował parę Mustangów krążących wokół pagody na lotnisku Lunghua. W godzinę później rozpoczęły się zrzuty dla obozów jenieckich w okolicy Szanghaju. Eskadry B-29 wyłaniały się ze świetlistej mgły nad Jangtsy i przeciągały nad pustymi polami ryżowymi z otwartymi lukami bombowymi, jak armada pustych limuzyn do wynajęcia.

Teraz, kiedy wojna się skończyła, amerykańscy bombardierzy albo byli zbyt znudzeni, albo im się nie chciało koncentrować na celownikach. Ku zdenerwowaniu Tullocha i porucznika Price’a zrzucali swoje ładunki na otwartych polach wokół obozu, kiwali skrzydłami i spokojnie wracali do bazy uważając, że zrobili, co do nich należało.

Kiedy przybędą do Szanghaju amerykańska piechota i marynarka? Z dachu bloku G

Jim lustrował spokojną powierzchnię rzeki o trzy mile na północ. Niewątpliwie Amerykanie nie kwapili się z wpływaniem w górę Jangtsy, obawiając się, że dowódcy japońskich łodzi podwodnych mogli nie złożyć broni. A dopóki nie przybędą, wyruszenie na poszukiwanie matki i ojca było zbyt niebezpieczne. Cały Szanghaj i okolice obejmowała strefa ni to wojny, ni to pokoju, próżnia, którą wkrótce wypełnią dowódcy band i niezadowoleni generałowie z całych Chin.

Odczekawszy, aż Price i jego ludzie wyjdą z obozu na poszukiwanie zrzuconych pojemników, Jim zszedł do wartowni. Pęd powietrza ze śmigieł superfortec przegnał zaduch gnijącego mięsa rozchodzący się ze szpitala i okrywający obóz jak całun. Jednak Tulloch jakby tego nie zauważał. Pod nieobecność porucznika Price’a, ducha straszącego inne duchy wśród kopców pogrzebowych, Tulloch gotów był dopuścić Jima do biura komendanta. Jim poczęstował się jedną z puszek ustawionych pod ścianą. Szybko zjadł posiłek złożony z mielonki i mleka w proszku, potem usiadł w kancelarii przy biurku sierżanta Nagaty i pogryzając tabliczkę czekolady zabrał się do przeglądania amerykańskich czasopism.

Później, kiedy Tulloch wyszedł nawymyślać rosnącemu tłumowi zagłodzonych Chińczyków przed bramą, Jim wspiął się po drabinie na wieżę strażniczą. Zobaczył stamtąd Price’a i jego grupę wypadową przeszukującą brzegi potoków na zachód od obozu. Połączyli siły z grupą alianckich jeńców z Hungjao i teraz uzbrojeni ludzie biegali wzdłuż nasypów rowów przeciwczołgowych strzelając w stronę nawodnionych pól ryżowych.

Teraz było już jasne, że internowani do niedawna Brytyjczycy mają konkurentów do podziału łupów. Do wiosek opuszczonych w tygodniach poprzedzających koniec wojny wracali chińscy chłopi. Okolicę przeczesywały grupy kulisów, którzy zdejmowali opony i części karoserii ze spalonych japońskich pojazdów. Dezerterzy z armii Kuomintangu, którzy przeszli na stronę wojsk marionetkowych, zdawali sobie sprawę, co ich czeka, jeżeli wpadną w ręce swoich byłych towarzyszy broni, ale amerykańskie zrzuty przyciągały ich do Szanghaju. Kiedy Jim stał na wieży strażniczej, kompania tych zdemoralizowanych żołnierzy przeciągnęła przed bramą obozu. Nadal uzbrojeni, ale w podartych mundurach, z których pozrywali dystynkcje, przeszli w odległości kilku kroków od samotnego mechanika samochodowego stojącego na straży zapasów czekolady i „Saturday Evening Post”.

W południe, kiedy pojawił się porucznik Price zawinięty jak nieboszczyk w szkarłatny całun spadochronu od pojemnika, który ciągnęli jego ludzie, Jim zebrał stos czasopism i wrócił do bloku G. Spędził godzinę na układaniu ich we właściwej kolejności, a potem wyruszył na obchód obozu. Omijając szpital przeszedł przez druty i przeszukiwał zarośnięty teren między obozem a lotniskiem w nadziei, że odnajdzie żółwia, którego tu wypuścił w ostatnich tygodniach wojny.

Ale w kanale za płotem pływał tylko trup japońskiego lotnika. Zabudowania lotniska Lunghua - pagodę, baraki i wieżę kontrolną - zajmowała teraz wysunięta brygada wojsk nacjonalistycznych. Z sobie tylko zrozumiałych powodów japońscy lotnicy i załoga naziemna nie próbowali ucieczki i mieszkali nadal w zdewastowanych hangarach i warsztatach.

Żołnierze wojsk nacjonalistycznych codziennie brali kilku Japończyków i mordowali ich na otaczających lotnisko nieużytkach.

Widok nieżywego japońskiego lotnika pływającego twarzą w dół w kanale między odrzuconymi zbiornikami paliwa Mustangów poruszył Jima równie mocno, jak trupy Brytyjczyków w obozowym szpitalu. Od tej chwili postanowił nie opuszczać bezpiecznych granic obozu. W nocy spał na łóżku pani Vincent, a dnie spędzał na jedzeniu amerykańskich konserw i czekolady oraz na porządkowaniu swojej kolekcji czasopism. Zdołał już skompletować pokaźną biblioteczkę, którą schludnie układał na wolnych łóżkach w swoim pokoju. „Time”, „Life” i „Reader’s Digest” opisywały każdy możliwy aspekt wojny, świata zarazem znanego i jednocześnie całkowicie odmiennego od jego własnych doświadczeń z Szanghaju i Lunghua. Chwilami, kiedy wczytywał się w dramatyczne relacje o bitwach czołgowych i desantach morskich, zastanawiał się, czy on w ogóle widział wojnę.

Nadal jednak zbierał czasopisma z podłogi w pokoju komendanta, ukrywając pod nimi kilka dodatkowych puszek konserw i mleka w proszku, część zapasów na czarną godzinę, jakie rozsądnie zaczął gromadzić. Stawało się już dla niego jasne, że amerykańskie zrzuty są coraz rzadsze i prędzej czy później zupełnie ustaną. Odzyskawszy siły, Jim mógł teraz aktywniej myszkować po obozie i ogromnie się ucieszył, kiedy pod jednym z łóżek w bloku D znalazł rakietę tenisową i puszkę piłek.

Na trzeci dzień rano, kiedy Price i jego ludzie stali z lornetą na dachu wartowni, wyczekując niecierpliwie amerykańskich samolotów z zaopatrzeniem, przed bramę obozu zajechała stara ciężarówka Opla. W szoferce siedzieli dwaj nadzy do pasa Brytyjczycy, dawni więźniowie Lunghua, a ich chińskie rodziny siedziały wraz z dobytkiem na górze. Jim widział

po raz ostatni tych ludzi, nadzorców w stoczni Molier Line, na stadionie w Nantao, jak zaglądali pod maski Cadillaków rankiem tego dnia, kiedy skończyła się wojna. Jakimś cudem udało im się dotrzeć do Szanghaju i odnaleźć rodziny, których Japończycy nie internowali.

Znalazłszy się bez środków do życia we wrogim mieście, postanowili wrócić do Lunghua.

Po drodze zdobyli już swój pierwszy łup. W skrzyni ciężarówki leżał srebrzysty pojemnik zrzutowy, na tle którego ciemnookie dzieciaki w chińskich sukienkach wydawały się jeszcze mniejsze. Jim przyglądał się temu z okna Basie’ego w bloku E, uśmiechając się z zadowoleniem. Tulloch i porucznik Price zeszli z dachu wartowni i zbliżyli się do bramy, ale nie zamierzali jej otworzyć. Wywiązała się długa kłótnia między Price’em a byłymi więźniami Lunghua, którzy z gniewem wskazywali blok E, nie zamieszkały teraz, jeżeli nie liczyć czternastoletniego chłopca uśmiechającego się do siebie w oknie ostatniego piętra.

Jim bębnił pięściami po betonowym parapecie, machając do przybyszów i ich patrzących spode łba chińskich małżonek. Oto po trzech latach prób wydostania się z obozu wracali do jego bram, gotowi zająć swoje miejsca na czas trzeciej wojny światowej. Wreszcie zaczynała do nich docierać prosta prawda, którą Jim znał od zawsze, że za drutami Lunghua byli wolni.

Otwarto bramę, strony doszły do porozumienia. Porucznikowi Price’owi przypadł do gustu Opel. Po chwili dwaj Brytyjczycy śpieszyli przez plac apelowy w stronę bloku D i zaraz pokazały się pierwsze tego ranka Mustangi. Kiedy przelatywały nad obozem, przez puste budynki powiał cuchnący wiatr, odór padliny roznoszony przez plagę tysięcy spasionych much.

Chińscy nędzarze siedzący przed bramą osłonili twarze, ale Jim wciągnął w płuca przyprawiający o zawrót głowy odór, odsuwając od siebie wszelkie myśli o szpitalu i trupie japońskiego lotnika w kanale za drutami. Nadszedł czas, żeby zapomnieć o umarłych. Na swój sposób obóz wracał do życia. Mleko w proszku i czekolada wzmocniły Jima, nie dość jednak, żeby mógł odbyć długą drogę do Szanghaju. Teraz ludzie będą wracać do obozu i może jego matka i ojciec też tu przyjdą. Nawet przy zmniejszonych zrzutach amerykańskich dostawy żywności będą zapewnione. Jim spojrzał z góry na opustoszałe kuchnie za wartownią, na rdzewiejące żelazne wózki. Pomyślał o batatach…

Jego buciory zastukały po pustych korytarzach i po kamiennych schodach. Wybiegając z holu usłyszał motor Opla. Tulloch z Góralem Szkockim ładowali na ciężarówkę płachty spadochronów i kartony konserw.

- Jim! Zaczekaj! - zawołał go Tulloch. - Dokąd tak pędzisz?

- Do bloku G, panie Tulloch… Ciężko dysząc Jim oparł się o drżący błotnik Opla. W

drzwiach wartowni porucznik Price wsuwał naboje do magazynka karabinu, rytuał człowieka przeliczającego swoje schowane złoto. - Chcę zarezerwować pokój dla moich rodziców, mogą przybyć do Lunghua. Zarezerwuję też pokój dla pana, panie Tulloch.

- Jim… Jim… - Tulloch położył dłoń na głowie Jima, starając się uspokoić podnieconego chłopca. - Czas, żebyś odnalazł ojca. Wojna się skończyła.

- A następna wojna, panie Tulloch? Mówił pan, że niedługo wybuchnie.

Mechanik od Packarda pomógł Jimowi wdrapać się na ciężarówkę.

- Zanim się zacznie następna wojna, Jim, trzeba zakończyć poprzednią. Podwieziemy cię… wracasz do Szanghaju!

38. Droga do Szanghaju

Ciężarówka zataczała się z jednej strony drogi na drugą, rzucając Jima na podskakujący tobół spadochronowego jedwabiu. Trzymał się stojących obok niego kartonów z żywnością i słuchał rozmowy Tullocha z porucznikiem Price’em, którzy przekrzykiwali ryk motoru.

Przez spłowiała farbę maskującą tylnego okienka Jim widział zabandażowane dłonie policjanta celowo uniesione nad kierownicą, kiedy pozwalał rozpędzonej ciężarówce zmieniać kierunek i zbaczać ze środka drogi. Koła zjechały na pobocze wzbijając tuman kurzu i liści. Tulloch siedział obok kierowcy z dzbanem ryżowego wina i z karabinem wystawionym przez otwarte okno. Uderzał nim po noszącej ślady wgięć masce, a tymczasem między okaleczonymi przez bomby drzewami ukazały się bloki mieszkalne Koncesji Francuskiej.

Mimo ryzykownej jazdy porucznika Price’a Jim był zadowolony, że obaj mężczyźni są w tak dobrym humorze. Przez pierwszą milę porucznik nie mógł znaleźć drugiego biegu i trzęśli się drogą do Szanghaju z wielkim hałasem w spacerowym tempie, które groziło wyparowaniem całej wody z chłodnicy. Potem zrzut w Hungjao przywrócił Price’owi umiejętności kierowcy. Popędzili polnymi drogami i nasypami kanałów na miejsce lądowania spadochronów, ożywieni perspektywą jeszcze większej ilości amerykańskich dóbr do sprzedania na czarnym rynku Szanghaju.

Byli jednak tacy, którzy ich wyprzedzili. Przez pół godziny obijali się po opustoszałych polach ryżowych szukając na darmo choćby jednego pojemnika. Price wymachiwał karabinem grożąc światu milczących kanałów.

Na szczęście gniew Price’a wkrótce się uspokoił. Wróciwszy na drogę do Szanghaju porucznik skierował ciężarówkę w stronę ciała japońskiego łącznika leżącego przy motocyklu. Głowa nieboszczyka eksplodowała fontanną krwi i tkanki mózgowej, która splamiła przydrożne drzewa. Ten pokaz jazdy wprawił Price’a w doskonały humor i Jim miał

nadzieję, że nastrój porucznika utrzyma się do Szanghaju, gdzie będzie mógł zeskoczyć z ciężarówki na pierwszych światłach ulicznych.

Jim obejrzał się na odległe dachy obozu. Dziwne było opuszczać Lunghua, ale zdawał

sobie sprawę, że został jakby ponownie uwięziony przez obóz, jak podczas wojny. Na jedno słowo Tullocha pozornie bezpieczny świat, który zaczął sobie odbudowywać z jednego małego pokoju i kilku puszek konserw, rozpadł się jak domek z kart.

Minęli pagodę Lunghua na północnym skraju lotniska z lufami działek przeciwlotniczych nadal wymierzonymi w niebo. Jim rozglądał się wśród zrujnowanych hangarów za młodym pilotem kamikaze, żałując, że nie miał okazji zrewanżować mu się za owoc mango. O milę dalej na wschód wznosił się olimpijski stadion w Nantao. Na podziurawionej kulami fasadzie chińskie znaki wychwalające hojność generalissimusa Czang Kaj-szeka rysowały się nad parkingiem jeszcze wyraźniej, jakby feudalna przeszłość Chin wróciła upomnieć się o swoje prawa.

Ciężarówkę zarzuciło w poprzek drogi. Porucznik Price ni z tego, ni z owego skręcił

na błotnisty trakt prowadzący do stadionu. Jim słyszał protesty Tullocha, ale zaraz z rąk do rąk przeszedł dzban z winem. Przejechali między pierwszymi ziemnymi umocnieniami i okopami strzegącymi dawnej kwatery głównej Japończyków. Pola przecinały osypujące się rowy przeciwczołgowe, których zbocza były usiane wojskowym sprzętem i skrzynkami z amunicją.

Jim oparł się o zwój spadochronowego jedwabiu. Wiedział od początku, że widok stadionu olimpijskiego okaże się zbyt wielką pokusą. Od dnia jego powrotu do obozu Lunghua Brytyjczycy nie przestawali go wypytywać o zarekwirowane meble na trybunach.

Jim był zmuszony ubarwiać swoje wspomnienia, żeby zapewnić sobie dopływ konserw i ilustrowanych czasopism z biura komendanta. Jego łgarstwa zawładnęły wyobraźnią Price’a i teraz było za późno, żeby się wycofać.

O jakieś sto kroków od parkingu zjechali z drogi i zatrzymali się w zagłębieniu między dwiema skarpami przeciwczołgowymi. Price i Tulloch, obaj pijani ryżowym winem, wysiedli z kabiny. Popatrując chciwie na stadion zapalili papierosy.

Price postukał karabinem w bok ciężarówki i szyderczym tonem zawołał: - Szanghajski Jim…

- To tylko mała zwłoka, Jim - zapewnił go Tulloch pijanym głosem. - Weźmiemy skrzynkę whisky i kilka futer dla panienek z Nanking Road.

- Nie widziałem tam żadnych futer ani whisky, panie Tulloch. Tylko dużo krzeseł i stołków.

Porucznik Price odepchnął Tullocha na bok.

- Stoły? Czy uważasz, że przyjechaliśmy tutaj zjeść lunch? - Spojrzał na fasadę stadionu, jakby jej zniszczony tynk szydził z jego własnej bladej skóry.

Jim uchylał się przed lufą skierowaną w jego głowę.

- Były też kredensy i szafy.

- Szafy? - Tulloch wtoczył się między nich. - To może być to, poruczniku.

- Słusznie… - opanował się Price. Dotknął blizn po papierosach na piersi, wystukał

tajny szyfr bólu i pamięci. - Mówiłem, że ten chłopak miał oczy otwarte.

Dwaj mężczyźni przeszli na drugą stronę drogi i znaleźli się na parkingu. Price oparł

się o czołg bez gąsienicy i splunął do otwartego luku więzienną flegmą. Jim został za rzędem ciężarówek i myślał o panu Maxtedzie. Czy nadal leży na zakrwawionej trawie? Jim czuł

wyrzuty sumienia, że tyle ostatnio jadł, i przypomniał sobie, że mógł wtedy sprzedać buty.

Mimo wszystkich tych zarekwirowanych barków stadion olimpijski wydawał mu się ponury i groźny, był miejscem pełnym złych znaków. To tutaj widział odblask atomowego rozbłysku znad Nagasaki. Jego białe światło wciąż jeszcze unosiło się nad trasą ich marszu śmierci z Lunghua, ta sama blada poświata, którą widział na kredowej fasadzie stadionu i na trupiej skórze porucznika Price’a.

Odgoniwszy muchy numerem „Life’a” Jim usiadł na stopniu ciężarówki i zapatrzył się na fotografię amerykańskich żołnierzy piechoty morskiej zatykających sztandar na szczycie góry Suribachi po zdobyciu wyspy Iwo Jima. Amerykanie toczyli w swoich czasopismach bohaterską wojnę, bardziej przypominającą komiksy, które Jim czytał jako dziecko. Nawet zabitych otaczał blask chwały, wyobrażenie żywych o zmarłych…

W górze przeleciały dwa Mustangi, prowadząc superfortecę ciągnącą ciężko z zachodu z otwartymi lukami bombowymi, gotową rozsypać po pustych polach swoje konserwy i „Reader’s Digesty”. Jej motory wprawiały w drżenie ziemię pod stopami Jima i rząd samochodowych wraków.

Jim opuścił czasopismo i zobaczył, że z wylotu tunelu stadionu wybiegają uzbrojeni ludzie, których krzyki giną w huku bombowca. Superforteca spokojnie przepływała po niebie, ale ludzie wysypywali się z tunelu w panice, jakby się bali, że stadion zostanie zbombardowany. Przez parking przebiegł brodaty Europejczyk w skórzanej bluzie amerykańskiego pilota, za nim jeszcze dwaj mężczyźni z karabinami. Dalej biegł przygięty do ziemi nagi do pasa Chińczyk w czarnych spodniach z pistoletem, prowadzący grupę kulisów z bambusowymi kijami.

Ścigał ich pluton żołnierzy nacjonalistycznych z karabinami uniesionymi w ostrym słońcu. Zatrzymali się, żeby dać ognia do uciekających nierówną salwą. Jim otworzył drzwi ciężarówki i wsunął się do kabiny. W odległości pięćdziesięciu stóp od wejścia do tunelu leżał w białym pyle, który opadł z fasady stadionu, Tulloch. Porucznik Price przebiegł obok niego zmierzając w stronę szeregu ciężarówek, jego twarz, jak latarnia, skierowana była ku ziemi. Gubiąc bandaże przeskoczył murek otaczający parking i wpadł na zalane wodą pole ryżowe za drogą.

Chiński oficer po raz ostatni strzelił z pistoletu do rozbryzgującej wodę postaci Price’a.

Jego żołnierze z uniesionymi karabinami zbliżali się do rdzewiejących pojazdów. Zajrzeli tam bez przekonania w poszukiwaniu rannych uciekinierów, ale szybko zawrócili i schronili się za murami stadionu. Tulloch leżał martwy na słońcu, jego krew wsiąkała w kredowy pył.

Tymczasem nad Hungjao opadały błękitne i szkarłatne spadochrony. Jim przesunął się po siedzeniu, otworzył drzwi po drugiej stronie i zeskoczył na ziemię. Pod osłoną wojskowych ciężarówek i dział pobiegł do murku otaczającego parking.

Porucznik Price porzucił Opla z ładunkiem jedwabiu i konserw. Kiedy Jim dotarł do zagłębienia między skarpami przeciwczołgowymi, stwierdził, że przy ciężarówce nikogo nie ma. Na ziemi po stronie drzwi pasażera wciąż jeszcze lekko dymił ostatni Lucky Strike Tullocha.

Jim spojrzał przez okno na tablicę rozdzielczą. Czy potrafiłby doprowadzić pojazd do Szanghaju? Poddanie się nacjonalistycznym żołnierzom ze stadionu było zbyt niebezpieczne, zastrzeliliby go na miejscu, przyjmując za pewnik, że Jim należy do bandy maruderów.

Przypomniawszy sobie o Tullochu, który zginął nie zobaczywszy białych Cadillaków z Nantao, Jim postanowił pójść do Szanghaju pieszo. Gramolił się właśnie przez klapę Opla, żeby zabrać parę puszek żywności i numerów „Reader’s Digest”, kiedy usłyszał kroki obok ciężarówki. Zanim zdążył się odwrócić, ktoś złapał go za ramiona. Twarde pięści uderzyły go w tył głowy i rzuciły na podłogę.

Siedząc między kartonami papierosów Jim czuł krew płynącą z nosa i ust, kapiącą przez palce na czaszę spadochronu. Podniósł wzrok i zobaczył nagiego do pasa Chińczyka z pistoletem, który uciekł ze stadionu. Chińczyk patrzył na niego pozbawionym wyrazu spojrzeniem, jakie Jim często widział w domu przy Amherst Avenue na twarzy kucharza, kiedy ten miał zabić kurę. Za nim, nie mogąc się doczekać, kiedy będzie mógł się dobrać do ładunku ciężarówki, stał kulis z bambusowym kijem.

Z obu stron schodzili na dno rowu uzbrojeni ludzie pod przewodem brodatego Europejczyka w skórzanej lotniczej bluzie. Połowa członków bandy to byli Chińczycy, kulisi z kijami, ludzie w mundurach armii nacjonalistycznej lub marionetkowej, nadal z bronią i oporządzeniem. Resztę stanowili Europejczycy i Amerykanie w najróżniejszych ubraniach z pasami amunicyjnymi, z kaburami i ładownicami szanghajskiej policji, często na chińskich bluzach. Sądząc po ich wychudzonych ciałach Jim domyślał się, że w większości byli to niedawni internowani.

Kiedy kulis uniósł bambusowy kij, Jim przełknął krew i gorącą flegmę.

- Idę do obozu Lunghua… Jestem brytyjskim jeńcem. - Wskazał kierunek na południowy zachód. Przez spuchnięty nos jego głos brzmiał dziwnie basowo, jakby jego ciało starzało się raptownie w tych ostatnich chwilach, jakie mu pozostały. - Obóz Lunghua…

Uzbrojeni ludzie nie zwracając na niego uwagi siedzieli na skarpie paląc papierosy.

Europejczyk w lotniczej bluzie obchodził ciężarówkę. Jeden z kulisów podniósł niedopałek Tullocha i zaciągnął się dymem. Wszyscy obserwowali niebo i pustą drogę przed stadionem.

Przynieśli z sobą powolny, pusty czas jenieckiego obozu. Twarze mieli wychudłe i bezbarwne, jakby wypełzli z jakiegoś głębokiego legowiska pod ziemią.

- Lunghua… - powtórzył Jim. Kulis z kijem nadal nie spuszczał z niego wzroku. Jim wiedział, że przy najmniejszym ruchu kulis zrobi krok do przodu i roztrzaska mu czaszkę.

Obnażony do pasa Chińczyk, który go uderzył, oceniał ciężarówkę, przyglądając się oponom na tylnich kołach. Chcąc jakoś zwrócić na siebie uwagę Europejczyków Jim pokazał na stadion.

- Lincolny Zephyry - powiedział. - Buicki, białe Cadillaki…

- Jakie znów Cadillaki? - odezwał się zniewieściałym głosem z amerykańskim akcentem niski siwowłosy mężczyzna z karabinem na ramieniu, podchodząc do ciężarówki.

Ponieważ nikt na niego nie zwrócił uwagi, zapalił papierosa, żeby zamaskować ten brak zainteresowania. Odblask ognia zatrzepotał na jego upudrowanych policzkach ujawniając znajomą parę czujnych oczu, spoglądających bystro, ale skromnie.

- Basie! - Jim otarł krew z nosa. - To ja, Jim! Szanghajski Jim!

Steward kabinowy przyjrzał się Jimowi. Po chwili namysłu kiwnął głową prawie oficjalnie, jakby poznawał tego czternastolatka, ale nie chciał mieć z nim nic wspólnego.

Rzucił okiem na kartony z konserwami, pomacał jedwab spadochronu i odsunął się, żeby kulis miał miejsce do zamachu kijem.

- Basie! - Jim zebrał rozrzucone czasopisma i palcami ścierał z ich okładek krew.

Uniósł je do góry pod gniewnym spojrzeniem nagiego do pasa Chińczyka z pistoletem. -

„Life”, Basie, „Reader’s Digest”! Odłożyłem dla ciebie najnowsze numery… Znam setki nowych słów, Basie, Belsen, von Rundstedt, GI Joe…

39. Bandyci

Auto pędziło wzdłuż wybrzeża zalanej benzyną laguny mijając rdzewiejący wrak wyrzuconej na plażę łodzi torpedowej. Wciśnięty na tylnym siedzeniu między Basie’ego a brodatego Francuza, Jim obserwował wachlarze wody rozpryskiwane kołami Buicka.

Roziskrzone tęcze otwierały się jak pawie ogony, przekształcając odległe budynki biurowe Szanghaju w wieże z etykiety pudełka z farbami. Taki sam wielobarwny welon przesłaniał

łódź torpedową i okrywał leżące w kałużach trupy Japończyków.

Jim spróbował obejrzeć się za siebie na oddalającą się panoramę Szanghaju, ale ból karku nie pozwolił mu odwrócić głowy.

- Hej, chłopcze… - Francuz trącił Jima w ramię karabinem, który trzymał między kolanami. - Siedź spokojnie. Chcesz znów dostać w nos…?

- Jim, tu nie ma miejsca na żadne zapasy. Będziemy siedzieć spokojnie i uczyć się słówek. - Basie otoczył go ramieniem. - Oglądaj sobie ten „Digest”, żebyś nie zasnął.

- Dobrze, Basie, nie zasnę.

Jim wiedział, że najważniejsze to nie zasnąć. Oparł nogi na skrzynkach z amunicją, a potem szczypał się w wargi, póki mu się nie przejaśniło przed oczami. Obok Francuza przy tylnych prawych drzwiach siedział z bambusowym kijem kulis, który zabiłby Jima, gdyby nie interwencja Basie’ego. Na przedzie, obok Chińczyka kierowcy, siedzieli dwaj Australijczycy z obozu Siccawei.

W zachlapanym błotem Buicku było ich siedmiu. Okna wozu nadal zdobiły napisy na ryżowym papierze i insygnia marionetkowego chińskiego generała, któremu ten Buick służył

za wóz sztabowy w czasie wojny. Siedzenia były poplamione zaschłymi wymiocinami oraz krwią z nosa Jima i ran poprzednich pasażerów. Oprócz kijów i karabinów samochód wypełniały skrzynki z amunicją, kartony amerykańskich papierosów, kamionkowe butle z winem ryżowym i butelki po piwie, do których mężczyźni co chwila oddawali mocz podczas tej jazdy polnymi drogami na południowy zachód od Szanghaju.

W pewnym momencie stanęli i oleiste wody laguny zachlupotały o koła Buicka. Przed nimi jechała japońska ciężarówka wioząca kilkunastu bandytów. Przeładowany pojazd chwiał

się niebezpiecznie na wąskiej rampie z szarych cegieł, prowadzącej z plaży na nasyp drogi.

Ciężarówka była załadowana zrzutowymi pojemnikami, zabranymi tego ranka z japońskich magazynów w Nantao, oraz zwiniętymi materacami, rowerami i maszynami do szycia zrabowanymi w wioskach na południe od Lunghua.

Buick wjechał po rampie z rozsypujących się cegieł i ruszył za ciężarówką w kłębach kurzu wzniecanych jej kołami. Droga biegła od laguny w głąb lądu i wkrótce zgubiła się w labiryncie pól ryżowych i kanałów. Jim zastanawiał się, czy banda wie, dokąd zmierza -

śmiercionośne czółenko migające tam i z powrotem po zszytym z łat krajobrazie. Jednak po około ośmiuset jardach na równoległej drodze ukazała się druga ciężarówka pędząca wśród opustoszałych pól. Antyczny Opel zdobyty przy stadionie olimpijskim wiózł pozostałych pięciu członków bandy. Wyruszyli z bazy wodnopłatowców w Nantao tuż po świcie, ale jakimś cudem zdołali się spotkać z resztą na kilka minut przed celem wyprawy.

Kiedy drogi się połączyły, Jim rozpoznał obnażoną do pasa postać chińskiego bandyty w czarnych spodniach i z pistoletem. Stał za kabiną kierowcy wykrzykując polecenia do kulisa przy kierownicy. Jim bał się tego byłego oficera chińskiej armii marionetkowej, którego żelazną pięść czuł jeszcze na obolałych kościach karku. Uratowała go wyłącznie obecność Basie’ego, ale mogło to być tylko krótkotrwałe odroczenie wyroku. Kapitan Sung nie liczył się z Basie’m ani z innymi Europejczykami w bandzie i traktował Jima jak psa, którego w razie potrzeby można zamęczyć na śmierć. W niecałą godzinę od czasu, kiedy wpadł w ręce bandy, Jim pełzł wśród kopców pogrzebowych wznoszących się nad wioską koło Hungjao, wysłany przodem jak ogar, który ma obwąchać teren i ściągnąć na siebie ogień zasadzki. Wciąż jeszcze na wpół ogłuszony, z krwią kapiącą z nosa na „Reader’s Digest”

trzymany w ręku, czekał wśród butwiejących trumien, aż strzelanina ucichła i bandyci wrócili ze wsi ze zrabowanymi rowerami, matami do spania i workami ryżu. Uznawszy, że kapitan Sung jest faktycznym przywódcą tej bandyckiej szajki, Jim usiłował wykazać Chińczykom swoją użyteczność, ale kapitan Sung nie chciał go za chłopca na posyłki. Wojna odmieniła Chińczyków - wieśniacy, wędrowni kulisi i maruderzy z armii marionetkowej patrzyli na Europejczyków w sposób, jakiego Jim nigdy nie widział przed wojną, jakby ich w ogóle nie było, mimo że Brytyjczycy pomogli przecież Amerykanom pokonać Japończyków.

Ciężarówki zatrzymały się na skrzyżowaniu. Kapitan Sung wyskoczył z Opla i podszedł do Buicka. Nie zastanawiając się Basie ujął Jima za ramię. Basie był przygotowany na śmierć chłopca i tylko jego barwna relacja o łupach czekających bandytów na stadionie w Nantao podtrzymała zainteresowanie Basie’ego Jimem.

Kiedy trąba powietrzna kurzu wokół trzech pojazdów opadła, cofnęły się i ruszyły brzegiem nieużywanego kanału. Po pół mili zatrzymały się na kamiennym moście przy opuszczonej wiosce. Kapitan Sung i dwaj jego ludzie zeszli z ciężarówki, dołączyli do nich Francuz z Buicka i kulis z kijem. Australijczycy siedzieli nadal na przednim siedzeniu pijąc wino z butli i nie zwracając uwagi na nędzne zabudowania. W innym przypadku kapitan Sung wezwałby Jima i posłał go, żeby powęszył między chatami, ale wioska była wyraźnie opuszczona i wielokrotnie przeczesana przez okoliczne bandy.

- Czy wracamy do Szanghaju, Basie? - spytał Jim.

- Niedługo. Najpierw musimy zabrać pewien specjalny sprzęt.

- Ten, który ukryłeś po wioskach? Sprzęt potrzebny do wysiłku wojennego?

- Tak jest. Sprzęt, który OSS4 zostawiło tu dla nas, kiedy współpracowałem z Kuomintangiem. Nie chciałbyś chyba, żeby wpadł w ręce komunistów, prawda?

Obaj podtrzymywali tę fikcję. Jim przyglądał się opuszczonej wiosce z jedyną niebrukowaną uliczką przeciętą rynsztokiem.

- Pewnie jest tu dużo komunistów. Basie, czy wojna się skończyła?

- Skończyła się, Jim. Powiedzmy, że zasadniczo się skończyła.

- Basie… - Przyszła mu do głowy znajoma myśl. - Czy zasadniczo zaczęła się następna wojna?

- Dobrze powiedziane, Jim. Cieszę się, że pomagałem ci ze słówkami.

- Jest jeszcze dużo słówek, których nie znam, Basie. Chciałbym już wrócić do Szanghaju. Jak dobrze pójdzie, to jeszcze dziś mógłbym zobaczyć mamę i tatę.

- Szanghaj? To diablo niebezpieczne miasto, Jim. Dzisiaj w Szanghaju nie wystarczy mieć szczęście. Zaczekamy, aż amerykańskie okręty zacumują przy Bundzie.

- Czy wkrótce przybędzie tu wuj Sam? A z nim każdy Gob5 i Gl Joe?

- Będzie tu. A z nim każdy Gl Joe ze strefy Pacyfiku… - W głosie Basie’ego nie słychać było entuzjazmu na myśl o połączeniu się z rodakami. Jim wypytywał go o ucieczkę z Lunghua, ale Basie odpowiadał wykrętnie. Jak zawsze wszystko, co zdarzyło się od czasu ucieczki, przestało go już dawno interesować. Pozostał tym samym małym pilnującym swojego nosa człowiekiem, nie wybiegającym myślą poza dzień dzisiejszy. Jego siłą było to, że nigdy nie dopuszczał do siebie marzenia, bo nic nie było dla niego pewne, podczas gdy dla doktora Ransome’a wszystko było pewne. Ale doktor Ransome zapewne zmarł podczas marszu śmierci z Lunghua, a Basie przeżył. Teraz jednak, po raz pierwszy, wizja skarbów na stadionie olimpijskim zwolniła bezpiecznik ostrożności Basie’ego. Jim wytrwale podsycał w stewardzie kabinowym perspektywę bogactwa, które pozwoliłoby mu na luksusowy powrót do Stanów. Przypuszczał, że Basie dowiedział się z obozowego radia o czekającym ich marszu na miejsce egzekucji i przekupił jakiegoś nocnego strażnika, żeby ten go ukrył w jednym z magazynów w Nantao.

4 Office of Strategic Service, poprzednik CIA

5 Gob - w slangu marynarz.

Siedząc obok Basie’ego, który polerował paznokcie, Jim uświadomił sobie, że całe doświadczenie wojenne spłynęło po tym Amerykaninie prawie bez śladu. Wszystkie te trupy i głód stanowiły dla niego tylko część zawiłego przydrożnego dramatu oglądanego z tylnego siedzenia Buicka, okrutne widowisko, jak publiczne egzekucje przez uduszenie, które brytyjscy i amerykańscy marynarze oglądali schodząc na przepustkę w Szanghaju. Wojna nic go nie nauczyła, bo niczego nie oczekiwał, jak ci chińscy wieśniacy, których teraz rabował i zabijał. Doktor Ransome mówił, że ludzie, którzy niczego nie oczekują, są niebezpieczni.

Jakimś sposobem pięćset milionów Chińczyków musiało się nauczyć oczekiwać wszystkiego.

Jim zajmował się swoim rozbitym nosem, podczas gdy uzbrojeni mężczyźni przykucnęli na moście z butlami ryżowego wina. Pomimo kilkuletniego niedożywienie tylko nieliczni byli jeńcy sięgali po konserwy zalegające stosami skrzynie ciężarówek. Pili każdy sobie w upalnym słońcu, rzadko odzywając się do siebie. Jim nie znał nazwisk prawie żadnego z nich. O zmierzchu, kiedy wracali do bazy hydroplanów w Nantao, większość z nich znikała ze swoją częścią dziennego łupu w kryjówkach Starego Miasta, zbierając się następnego ranka, jak robotnicy fabryczni. Jim spał w Buicku zaparkowanym na betonowej pochylni w otoczeniu wraków spalonych wodnopłatowców, a Basie z brodatym Francuzem popijali przez całą noc w kantynie pilotów.

Teraz Francuz wrócił z wioski i oparł się o szybę koło Basie’ego.

- Nic, nawet kawałka gówna.

- Mogli nam coś zostawić - powiedział Basie z oburzeniem. - Dlaczego ci Chińczycy nie wracają do swoich wiosek?

- Czy oni wiedzą, że wojna się skończyła? - spytał Jim. - Powinieneś im to powiedzieć, Basie.

- Może i tak… Nie możemy czekać bez końca, Jim. Do Szanghaju zbliża się kupa wojska, chyba ze sześć różnych armii Kuomintangu.

- Możesz mieć kłopoty z zebraniem swojego sprzętu?

- O to właśnie chodzi. Teraz zajrzymy do jednej komunistycznej wsi, a potem zabiorę cię do twojego taty. Możesz mu opowiedzieć, jak się o ciebie troszczyłem przez całą wojnę, jak cię uczyłem słówek.

- Troszczyłeś się o mnie, Basie.

- Tak jest… - Basie spojrzał na Jima z namysłem. - Trzymaj się nas. Szkoda by było, gdybyś się dał porwać.

- Czy jest tu dużo porywaczy, Basie?

- Porywaczy i komunistów. Ludzi, którzy nie przyjmują do wiadomości, że wojna się skończyła. Pamiętaj o tym, Jim.

- Dobrze… - Szukając jakiegoś lżejszego tematu, którym mógłby rozerwać stewarda kabinowego, Jim spytał: - Basie, czy widziałeś wybuch bomby atomowej? Ja widziałem błysk nad Nagasaki ze stadionu w Nantao.

- Coś takiego… - Basie przyjrzał się Jimowi, zdziwiony spokojnym głosem tego chłopca z zakrwawionym nosem. Wziął zza oparcia szmatę do czyszczenia broni i wytarł

Jimowi nos. - Więc mówisz, że widziałeś bombę atomową…?

- Przez całą minutę, Basie. Białe światło przesłoniło Szanghaj, jaśniejsze niż słońce.

Myślę, że Bóg chciał wszystko zobaczyć.

- Pewnie tak. To białe światło, Jim. Może uda mi się zamieścić twoje zdjęcie w tygodniku „Life”.

- Naprawdę, Basie?

Na myśl o zdjęciu w tygodniku „Life” Jim się ożywił. Otarł krew z ust i spróbował

obciągnąć podartą koszulę na wypadek, gdyby na scenie pojawił się nagle fotograf. Na znak kapitana Sunga bandyci wrócili do pojazdów. Kiedy wyjeżdżali ze wsi kierując się w stronę rzeki, Jim wyobrażał sobie swoją podobiznę wśród zdjęć czołgów Tygrysów i żołnierzy amerykańskiej piechoty morskiej. Spędził już cztery dni z bandą Basie’ego i przyszło mu do głowy, że rodzice mogą pomyśleć, że zginął podczas marszu śmierci z Lunghua. Może będą sobie siedzieć nad brzegiem basenu przy Amherst Avenue i przeglądać ostatni numer „Life’a”, kiedy wśród różnych admirałów i generałów rozpoznają twarz syna.

Mijali wschodni skraj lotniska Lunghua. Jim poprzez Basie’ego wychylił się z okna wypatrując ciał japońskich lotników w strumieniach i na polach ryżowych. Oddziały Kuomintangu, które zajęły tę część lotniska, nadal zabijały Japończyków.

- Podobają ci się te samoloty, Jim?

- Zostanę kiedyś pilotem, Basie. Zabiorę mamę i tatę na Jawę. Dużo o tym myślałem.

- To bardzo dobry plan… - Basie odsunął Jima na bok i pokazał wrak samolotu za drzewami. - Tam jest japoński pilot, nikt go jeszcze nie załatwił.

Basie szczęknął zamkiem karabinu. Jim wykręcał głowę przeszukując wzrokiem linię drzew. Przy ogonie myśliwca Zero zobaczył bladą twarz młodego pilota zagubionego wśród rozrzuconych skrzydeł i kadłubów.

- On jest haszi-spadaszi - powiedział Jim szybko. - Kuku na muniu. Basie, chcesz, żebym ci opowiedział o stadionie? Tam mogą być futra, zdaje się, że widział je pan Tulloch, zanim go zastrzelili, i setki skrzynek ze szkocką whisky…

Na szczęście Basie musiał zamknąć okno. Wnętrze Buicka wypełnił cuchnący pył, wzbijający się z kredowej nawierzchni drogi. Łączył się on z tumanami kurzu unoszącego się z wypalonych słońcem pól, rowów przeciwczołgowych i mogił w tę zwiastującą koniec jednej wojny i początek następnej jasność, którą Jim oglądał ze stadionu olimpijskiego.

Na krótko przed zmierzchem dojechali do komunistycznego miasteczka nad rzeką o dwie mile na południe od Lunghua. Nędzne parterowe domki tuliły się do ścian zakładów ceramiki, niczym średniowieczne domostwa, które Jim widział w swojej dziecięcej encyklopedii, tłoczące się wokół gotyckiej katedry. Kopulaste piece i ceglane kominy ściągały na siebie ostatnie promienie słońca, jakby reklamowały korzyści, które rządy komunistów sprowadziły na to zbiorowisko bud.

- Dobra, Jim, nie czas teraz na słówka. Idziesz tam.

Zanim Jim zdążył odłożyć „Reader’s Digest”, kapitan Sung gwałtownie otworzył

drzwiczki. Nagi do pasa oficer wyciągnął Jima z Buicka. Traktując chłopca z rozbitym nosem jak poganiacz świnię wyszukującą trufle, popędził Jima przez drogę za pomocą okrzyków i stęknięć, a także popychając go boleśnie lufą automatu. Dwie ciężarówki i Buick zatrzymały się przy nasypie linii kolejowej Szanghąj-Hangchow. Nieco dalej bocznica tej linii szerokim łukiem biegła do zakładów ceramicznych, osłaniając ich od strony miasteczka. Uzbrojeni mężczyźni doszli do nasypu. Jedni otwierali ładownice i czyścili lufy karabinów, inni palili papierosy i popijali wino z kamionkowych butli, które stawiali na masce Buicka. Każdy z osobna, milcząc, stali w gasnącym świetle dnia.

Słysząc pokrzykiwania i gwizdy kapitana Sunga z coraz większej odległości Jim truchtem przebiegł stwardniałą powierzchnię pola. Ścisnął nos w nadziei, że powstrzyma krwotok, potem pozwolił, żeby wiatr rozmazał mu krew na policzkach. Przy odrobinie szczęścia komunistyczny wartownik stojący na nasypie pomyśli, że Jim jest już trafiony i skieruje ogień na bandytów za jego plecami.

Dotarł do podnóża nasypu i przykucnął wśród kęp dzikiego ryżu. Starł swoją krew z jego łodyg i oblizał palce. Swoje zadanie już wykonał. Pięćdziesiąt jardów dalej kapitan Sung przeszedł już poletko i teraz podbiegał po miękkim zboczu nasypu. Za nim posuwali się jego kulisi uzbrojeni w drągi oraz Basie i Francuz. Dwie grupy bandytów z karabinami przekraczały sąsiednie poletko. Australijczycy i kuomintangowski dezerter siedzieli na stopniu Buicka i pili wino.

Jim wspiął się na zbocze jakby usypane z talku. Deszcze rozmyły miejscami nasyp, przeczołgał się więc pod zardzewiałymi szynami i zbutwiałymi podkładami. Kilka odcinków toru było niedawno naprawionych, zapewne przez komunistycznych żołnierzy, którzy uczynili z miasteczka swoją bazę. Przystań zakładów ceramicznych, linia kolejowa i zapasy cegieł w ścianach starych pieców i kominów oraz bliskość lotniska Lunghua ściągnęły komunistyczny garnizon do tej zabitej deskami dziury. Jednak według Basie’ego odeszli oni przed dwoma dniami kontynuując marsz na Szanghaj i kilkuset mieszkańców miasteczka było bezbronnych. Oprócz ich dobytku można było liczyć na składy komunistycznej broni i kolaborantów, nadających się do wymiany na przychylność kuomintangowskich generałów zbliżających się do Szanghaju.

Ukryty za podkładami kolejowymi, Jim przykucnął na skraju nasypu. Przed nim rozciągała się równina nie uprawionych poletek ryżowych, oddzielona żeglownym kanałem od szachownicy ogródków warzywnych otaczających pierścieniem miasteczko. Wąskie uliczki były puste, ale z kilku kominów unosił się słaby dym.

Od strony rzeki rozległ się jeden potężny wystrzał z działa okrętowego. Na głównym nurcie stały zakotwiczone dwie chińskie nacjonalistyczne kanonierki. Pocisk wybuchł w magazynach zakładów ceramicznych wzbijając chmurę czerwonego pyłu. Odgłosy ognia broni ręcznej rozległy się na brzegu rzeki dalej na południe, gdzie kompania żołnierzy Kuomintangu dokonała desantu z drewnianej barki.

Dudniąc dieslowskimi silnikami kanałem poniżej nasypu kolejowego przepływała opancerzona dżonka. Na mostku stali chińscy oficerowie w eleganckich amerykańskich mundurach i stalowych hełmach, przyglądając się przez lornetki miasteczku i ogródkom warzywnym. Bliższa z dwu kanonierek wystrzeliła drugi pocisk, który wybuchł wśród krytych szarą dachówką domków wyrzucając fontannę szczątków. Wywołało to natychmiastową gorączkową krzątaninę. Jak mrówki uciekające z rozbitej doniczki, setki Chińczyków wysypały się z wąskich uliczek na przyległe pola. Nad głowami nieśli maty do spania i węzełki z odzieżą. Biegli ścieżkami ogródków. Stara kobieta w czarnych spodniach i kurtce brodziła po pas w strumieniu przy drodze, nawołując swoich krewniaków, którzy gramolili się po stromym brzegu.

Zmotoryzowana dżonka płynęła kanałem, jej silniki grzmiały jak pięści uderzające w drewniany kadłub. Jim wyraźnie widział świeżo zaprasowane kanty na spodniach wyższych oficerów chińskich i ich eleganckie amerykańskie wojskowe buty. Nawet plutony szeregowców na pokładzie poniżej mostku były hojnie wyposażone w broń i sprzęt radiowy.

Pośrodku dżonki stała czarna limuzyna Chryslera z proporczykiem kuomintangowskiego generała powiewającym na chromowanym pręcie. Na rufie dżonki zamontowano wieżyczkę z działkiem automatycznym. Artylerzyści bez ostrzeżenia otworzyli ogień na miasteczko.

Trasujące pociski przeleciały nad głowami uciekających mieszkańców i wybuchły wśród dachów domów. Na sygnał z mostku artylerzyści obrócili lufę, biorąc na celownik małą wioskę położoną o kilkaset jardów na zachód od miasteczka. Pierwsze pociski z kanonierek zaczęły już spadać na polną drogę za parterowymi domkami. Kompania żołnierzy nacjonalistycznych, którzy przypłynęli drewnianą barką, teraz posuwała się biegiem przez pola ryżowe ścigając uciekających mieszkańców miasteczka.

Nagle następna salwa spowodowała ogromny wybuch. Grupa glinianych domostw zniknęła, wessana przez kotłującą się chmurę ich własnych szczątków. Magazyn środków wybuchowych całą serią eksplozji wyrzucał w niebo wieże dymu. Droga z miasteczka do wioski była zasłana ciałami leżącymi wśród mat do spania i tobołków, jakby mieszkańcy miasteczka postanowili spędzić noc na świeżym powietrzu.

Jim zasłonił rękami nos i usta, żeby powstrzymać się od krzyku. Patrzył na równinę ognia pod sobą, na zasnute dymem pola rozświetlane błyskami dział okrętowych i pożarami domów wokół zakładów ceramicznych. Piece i kominy płonęły w zachodzącym słońcu, jakby uruchomiono starodawne piece, żeby do nich wrzucić ciała leżące w ogródkach warzywnych.

Jim słuchał silników zmotoryzowanej dżonki płynącej kanałem, złego serca wybijającego Chinom swój rytm śmierci, podczas gdy nieskazitelni generałowie kryli oczy za lornetkami i obliczali swoją armatnią astronomię.

- Basie… - Bandyci wycofywali się z linii kolejowej. Kapitan Sung i jego kulisi zeszli z nasypu i wracali do ciężarówek. - Basie, czy możemy już wracać do Lunghua?

- Do obozu? - Steward kabinowy mrużył oczy od pyłu wypełniającego powietrze. Był

ogłuszony podmuchem eksplozji składu z amunicją i patrzył na krajobraz rozciągający się przed nimi jak człowiek budzący się ze snu.

- Chciałbyś wracać do obozu, Jim?

- Musimy się przygotować, Basie. Kiedy przyjdą Amerykanie?

Po raz pierwszy Basie jakby nie wiedział, co odpowiedzieć. Półleżąc wśród podkładów kolejowych nagle wskazał na północ i gwizdnął radośnie. W odległości dziesięciu mil, za ponurą połacią rzeki, na tle biurowców i hoteli szanghajskiego Bundu, wznosiły się oświetlone słońcem maszty i nadbudówki amerykańskiego krążownika.

40. Strącony lotnik

Przez całe rano dobiegały z Pootung po drugiej stronie rzeki odgłosy ognia artyleryjskiego. Kolumna dymu, szersza niż zespół płonących magazynów, pochylała się nad wodą i zasnuwała brzeg po stronie Nantao. Z przedniego siedzenia Buicka, zaparkowanego na błotnistej równinie, Jim oglądał przez zakurzoną szybę błyski armatnich wystrzałów.

Amerykańskie działa, używane przez nacjonalistów, wydawały ostry i mokry dźwięk, jakby miały lufy wypełnione wodą. Nad leniwym nurtem omywającym plażę unosiło się mroczne, zasłonięte przed słońcem powietrze. Rozpalona lufa kuomintangowskiej haubicy za molem w Pootung błysnęła tuż przy palcach Jima trzymających kierownicę Buicka i rozświetliła wieżyczkę tkwiącej na mieliźnie łodzi podwodnej.

Jim zauważył samolot zwiadowczy, który wyłonił się z chmury dymu, uwalniając się od czarnych smug ciągnących się za jego skrzydłami. Z południowego zachodu nadleciały trzy amerykańskie bombowce. Ogień artyleryjski ucichł i łódź torpedowa obłożona workami z piaskiem popłynęła w poprzek rzeki, gotowa zebrać zabłąkane pojemniki.

Z superfortecy wysypał się tuzin spadochronów, które szybko pomknęły ku ziemi. Te pojemniki były wypełnione nie mielonką, mlekiem w proszku i „Reader’s Digestami”, ale amunicją i materiałami wybuchowymi dla kuomintangowskich żołnierzy. Ich batalion wspomagany artylerią wypierał resztki oddziałów komunistycznych, które jeszcze broniły się w ruinach magazynów. Na molu leżały trupy komunistycznych żołnierzy ułożone jak bale drewna.

W ciszy, jaka zapanowała po przelocie bombowców, Jim słyszał przyprawiający o ból huk nawał artyleryjskich z Hungjao i z pól na zachód od Szanghaju. Co najmniej trzy armie nacjonalistów otaczały miasto, rywalizując między sobą o kontrolę nad lotniskami, dokami i liniami kolejowymi, a przede wszystkim o składy broni i amunicji pozostawione przez Japończyków. Z nacjonalistami współpracowały, choć czasem i walczyły z nimi, resztki armii marionetkowych, grupy kuomintangowskich renegatów i różne milicje zorganizowane przez lokalnych szefów band, którzy wrócili do Szanghaju.

Te zwalczające się armie, jak nacierające z przeciwnych stron miotły, pchały przed sobą dziesiątki tysięcy chińskich wieśniaków. Rzesze uciekinierów błąkały się po okolicy szukając schronienia na polach i w splądrowanych wioskach, odpędzane od bram Szanghaju przez przednie straże armii nacjonalistycznych.

To tych właśnie uciekinierów, grup głodnych kulisów uzbrojonych w noże i motyki, Jim obawiał się najbardziej. Unikając spotkań z nimi za wszelką cenę, Basie i jego banda trzymali się blisko toczących się bitew. Na wschodnich obrzeżach Nantao, między dokami a bazą wodnopłatowców, rozciągała się ziemia niczyja nadbrzeży, składów i opuszczonych baraków, które dla oddziałów milicji Kuomintangu i chłopskich uciekinierów znajdowały się zbyt blisko walk w Pootung za rzeką. Tutaj Basie i sześciu pozostałych członków bandy obozowało w bunkrach i betonowych fortach, nie mając nic, poza przedwojennym Buickiem i niejasną nadzieją sprzedania się jakiemuś nacjonalistycznemu generałowi.

Teraz nawet samochód okazywał się zbyt widocznym celem dla kuomintangowskich artylerzystów.

- Siądź sobie za kierownicą, Jim - powiedział mu Basie, kiedy bandyci wysiadali z Buicka na błotnistej równinie. - Udawaj, że prowadzisz ten piękny wóz…

- Naprawdę mogę, Basie…? - Jim ujął kierownicę, podczas gdy członkowie bandy stali na czarnej plaży obok samochodu i sprawdzali broń, krzywiąc się na odgłos wybuchów zza rzeki. - Czy idziecie na stadion, Basie?

- Tak jest, Jim. Pamiętasz te lata w Lunghua… musimy dbać o swoje inwestycje.

Nacjonaliści chcą zająć Szanghaj i nie dopuszczać tam żadnych zagranicznych biznesmenów.

- A to chodzi o nas, Basie?

- To chodzi o ciebie, Jim. Ty jesteś częścią zagranicznej wspólnoty przemysłowo-handlowej. Jak wrócimy, będziesz miał futro i skrzynkę szkockiej whisky dla swojego tatusia.

Basie zapatrzył się na zburzone magazyny i stosy trupów na molu, jakby widział

wszystkie skarby Wschodu oczekujące wysyłki do San Francisco. Jimowi żal było Basie’ego i miał chęć ostrzec go, że stadion jest prawdopodobnie pusty, oczyszczony przez żołnierzy Kuomintangu ze wszystkich wartościowych rzeczy, które przetrwały słońce i deszcz. Ale Basie zwęszył już przynętę i pędził co sił ku haczykowi. Jeżeli będzie miał szczęście i przeżyje atak na stadion, odrzuci karabin i wróci na piechotę do Szanghaju. Wkrótce zostanie pewnie kelnerem w hotelu Cathay i będzie gorliwie obsługiwał amerykańskich oficerów, którzy zejdą na brzeg z krążownika przycumowanego przy Bundzie…

Kiedy Basie i jego towarzysze odeszli, ginąc wśród zburzonych magazynów na nabrzeżu, Jim zaczął przeglądać czasopisma leżące na siedzeniu obok niego. Wiedział już na pewno, że druga wojna światowa się skończyła, ale czy trzecia wojna światowa już się zaczęła? Patrząc na zdjęcia z lądowania w Normandii, forsowania Renu i wkroczenia do Berlina, Jim czuł, że oni byli częścią mniejszej wojny, stanowiącej próbę przed prawdziwym konfliktem, który zaczął się tutaj, na Dalekim Wschodzie, od zrzucenia bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki. Jim pamiętał światło, jakie zawisło wtedy nad ziemią, cień innego słońca. To tutaj, u ujścia wielkich azjatyckich rzek, rozegra się ostatnia wojna, która zdecyduje o przyszłości planety.

Jim starł swoją krew z kierownicy, gdy po stronie Pootung znów odezwał się ogień artyleryjski. Nos Jima krwawił z przerwami od czterech dni. Przełknął krew i obserwował

drogę biegnącą z wybrzeża w stronę odległego stadionu. W niewielkiej odległości od Buicka dwaj chińscy milicjanci wdrapali się na dziób tkwiącej na mieliźnie łodzi podwodnej. Nie zwracając zupełnie uwagi na bitwę za rzeką, z bronią przez plecy, przeszli pokładem do nadbudówki.

Jim otworzył drzwi po stronie kierowcy. Musiał uciekać teraz, zanim milicjanci zauważą Buicka. Ze stosu puszek, kartonów papierosów i magazynków z amunicją na podłodze samochodu wybrał tabliczkę czekolady, puszkę mielonki i numer „Life’a”. Kiedy dwaj Chińczycy skryli się za wieżyczkę, wyszedł na błotnisty grunt i kuląc się za przybrzeżnym murkiem pobiegł w stronę kamiennego nasypu mola Szanghajskiej Policji Rzecznej. Niewiele ponad dwie nule na północ rozciągały się domy mieszkalne i składy Starego Miasta, a za nimi biurowce śródmieścia Szanghaju, ale Jim zignorował je i wybrał

drogę do Lunghua.

Nad stadionem olimpijskim unosił się dym, wąski biały pióropusz wychodzący z jednego punktu, jakby Basie i jego banda rozpalili na trybunach ognisko z mebli. Salwy artyleryjskie z Pootung i Hungjao ucichły i słychać było ze stadionu krótkie wymiany ognia karabinowego.

W poszukiwaniu schronienia Jim oddalił się od odsłoniętej wiejskiej drogi i wszedł w dziką trzcinę cukrową porastającą ugory przy północnym skraju lotniska Lunghua. Kurtyna drzew i zardzewiałych zbiorników paliwa oddzielała go od otwartej przestrzeni pasa startowego, zburzonymi hangarami i pagodą. Wąską ścieżkę pod stopami Jima zaścielały łuski od nabojów, jak żwir, którym wysypano mosiężną dróżkę. Szedł wśród rozwleczonych drutów omijając roje much kłębiące się nad małymi zagłębieniami w kępach pokrzyw.

Po obu stronach ścieżki leżały trupy Japończyków, tam gdzie zostali zastrzeleni lub zakłuci bagnetami. Jim zatrzymał się przy płytkim rowie nawadniającym, w którym leżał

szeregowy lotnictwa z rękami związanymi na plecach. Setki much pasły się na jego twarzy zamykając ją w brzęczącej masce. Odwijając tabliczkę czekolady i oganiając się czasopismem od much Jim ruszył dalej przez trzcinę cukrową. W pokrzywach leżały dziesiątki zabitych Japończyków, jakby spadli z nieba, załogi młodzieńczej flotylli strąconej, kiedy usiłowała odlecieć na ojczyste lotniska w Japonii.

Jim przekroczył przewrócony odcinek płotu i poszedł między leżącymi wśród drzew wrakami samolotów. Ich kadłuby spłynęły w letnich ulewach rzekami rdzy. W porannym słońcu, złoszcząc się bez powodu, szalały muchy. Zostawiając je za plecami Jim wyszedł na trawiastą przestrzeń lotniska. W jednym ze zrujnowanych hangarów siedziała w cieniu grupa Japończyków wsłuchanych w strzały ze stadionu nie zwracających uwagi na idącego przez lotnisko Jima.

On tymczasem patrzył pod nogi na betonowy pas startowy. Ku swojemu zdziwieniu stwierdził, że beton pokrywają pęknięcia i plamy oleju, ślady opon i rysy. Teraz, kiedy zaczęła się trzecia wojna światowa, trzeba będzie czym prędzej ułożyć nowy pas startowy.

Jim doszedł do końca betonowej drogi i ruszył przez trawę w kierunku południowego skraju lotniska. Teren tutaj wznosił się ku zarośniętym nasypom, pozostałym po robotach ziemnych, potem opadał w dolinę, w której kiedyś japońskie ciężarówki wysypywały gruz i dachówki.

Mimo wysokich pokrzyw i upalnej wrześniowej pogody dolinę zdawał się wypełniać ten sam popielaty kurz. Brzegi kanału były równie blade, jak nurt potoku-kostnicy, który obmywał zabitych. W płytkiej wodzie leżał pęknięty korpus nie rozerwanej bomby, jakby wielki żółw zasnął z głową w mule.

Zdając sobie sprawę, że wibracja wywołana przez nisko lecącego Mustanga może wywołać wybuch, Jim odszedł w głąb dolinki rozgarniając pokrzywy czasopismem. Podrzucił

puszkę konserw i złapał ją jedną ręką, ale po drugim rzucie wpadła mu w zielsko.

Przeszukując gęstą trawę znalazł ją nad skrajem wody i postanowił zjeść mielonkę, zanim wymknie mu się z rąk na dobre.

Kucnąwszy na brzegu kanału, Jim opłukał puszkę. Kropla krwi kapnęła mu z nosa do wody, gdzie natychmiast rzuciła się na nią chmara rybek nie większych niż główka od zapałki. Kiedy spadła druga kropla, wywiązała się zażarta walka, w której uczestniczyły chyba całe narody tych miniaturowych istot. Nieświadome oświetlonej słońcem powierzchni kłębiły się, wściekle napadając na siebie nawzajem. Jim pochylił się i splunął grudką ropy z zakażonych dziąseł. Wpadła między rybki jak bomba głębinowa, wywołując paniczną ucieczkę. W ciągu sekundy w wodzie pozostała tylko plama rozpływającej się ropy.

Znudziwszy się rybkami Jim wyciągnął się w trzcinach i przeglądał ogłoszenia w czasopiśmie. Nadsłuchiwał także basowego odgłosu ognia artyleryjskiego. Działa z Siccawei i Hungjao dudniły coraz głośniej, w miarę jak rywalizujące armie nacjonalistyczne zaciskały pierścień wokół Szanghaju. Zje mielonkę i podejmie ostatnią próbę przedostania się do Szanghaju. Był przekonany, że Basie i reszta bandy od początku nie mieli zamiaru wracać do Buicka i zostawili go na błotnistym brzegu dla odwrócenia uwagi chińskich żołnierzy, którzy mogli jechać ich śladem.

Tuż obok w trawie jakaś głowa kiwnęła dwukrotnie, aprobując tę strategię. Jim zesztywniał z ostatnim kęsem czekolady w gardle, przestraszony tak bliską zjawą. Ktoś leżał

w trzcinach tuż obok niego, prawie dotykając kolanami wody. Jakby dla uspokojenia Jima głowa kiwnęła ponownie. Jim wyciągnął rękę i rozchylił zielsko, żeby lepiej przyjrzeć się twarzy. Pyzate policzki i miękki nos, ściągnięte trudami wojennego dzieciństwa, należały do azjatyckiego chłopca, pewnie syna jakiegoś wieśniaka, który się tu wybrał na ryby. Chłopak leżał na plecach otoczony ścianami trawy i trzcin, jakby dzielił z Jimem wielkie ozdobne łoże i podsłuchiwał jego myśli.

Jim usiadł unosząc zwinięte czasopismo nad głową. Przez bzyczenie much nadsłuchiwał kroków w wysokiej trawie, ale dolina była pusta, jej jasne powietrze pożerały tylko muchy. Postać poruszyła się lekko, gniotąc trawę. Zbyt leniwy, żeby wykonać jakiś ruch, chłopak osuwał się z brzegu do wody.

Z całą ostrożnością nabytą podczas długich lat wojny Jim podniósł się na kolana, a potem wstał i zrobił krok przez trzciny. Opanowując lęk spojrzał z góry na pogrążoną we śnie postać.

Przed nim, ze znakami specjalnej grupy szturmowej na zakrwawionym kombinezonie lotniczym, leżało ciało młodego japońskiego pilota.

41. Akcja ratunkowa

Jim był zrozpaczony. Ugniótł trawę rękami i zrobił sobie miejsce obok Japończyka.

Pilot leżał w kombinezonie z jedną ręką pod plecami. Został zrzucony ze zbocza w stronę kanału i upadł na kolana. Prawym kolanem dotykał wody, którą nasiąkła już cała nogawka kombinezonu. Nad jego głową Jim widział smugę przygniecionej trawy, po której się zsunął, źdźbła zaczynały się prostować w słońcu.

Jim przyglądał się pilotowi, wreszcie zadowolony z roju much oddzielających go od trupa. Japończyk miał twarz bardziej dziecinną, niż Jim pamiętał, jakby przez śmierć wrócił

do swojego prawdziwego wieku, do lat chłopięcych w odległej japońskiej wiosce. Jego rozchylone wargi odsłaniały nierówne zęby, jakby oczekiwał, że matka włoży w nie pałeczkami kawałek ryby.

Obezwładniony widokiem tego nieżywego pilota, Jim patrzył, jak kolano chłopca osuwa się do wody. Kucnął na pochyłym brzegu i odwracał stronice „Life’a”, usiłując się skupić na zdjęciach Churchilla i Eisenhowera. Przez tyle czasu pokładał wszystkie swoje nadzieje w tym młodym pilocie i w daremnym marzeniu, że odlecą we dwóch, zostawiając za sobą na zawsze Lunghua, Szanghaj i wojnę. Żeby przeżyć wojnę, niezbędny był mu ten pilot, wymyślony brat bliźniak, kopia jego samego, którą obserwował zza kolczastego drutu. Jeżeli Japończyk nie żył, to umarła część jego samego. Nie zdołał pojąć tej prawdy, jaką miliony Chińczyków znały od urodzenia, że na dobrą sprawę byli i tak właściwie nieżywi i że byłoby samooszukiwaniem się, gdyby myśleli inaczej.

Jim przysłuchiwał się salwom artyleryjskim z Hungjao i Siccawei oraz krążącemu brzękowi nacjonalistycznego samolotu obserwacyjnego. Zza lotniska dobiegł go odgłos broni ręcznej, kiedy Basie i jego bandyci usiłowali przebić się na stadion. Nieboszczycy kontynuowali swoje niebezpieczne zabawy.

Jim postanowił nie zwracać na nich uwagi i dalej czytał swoje czasopismo, ale wkrótce muchy kłębiące się nad trupami dalej wzdłuż potoku zwęszyły ciało młodego pilota. Jim wstał, podniósł Japończyka za ramiona, a potem chwycił go pod pachy i wyciągnął z wody na wąski pas równej ziemi.

Mimo pulchnej twarzy pilot był lekki jak piórko. Jego wygłodzone ciało prawie nic nie ważyło, jak ciała dzieci, z którymi Jim siłował się w Lunghua, kiedy był młodszy.

Kombinezon od pasa w dół był sztywny od krwi. Japończyk został uderzony bagnetem w okolice nerek oraz w uda i pośladki, a potem zrzucony z nasypu razem z innymi lotnikami.

Kucnąwszy obok ciała Jim oderwał klucz od puszki z mielonką i zaczął odwijać wieczko. Jak zje, wykopie puszką grób dla Japończyka. Pogrzebawszy pilota pójdzie do Szanghaju nie zwracając uwagi na zabawy nieboszczyków. Jeżeli zobaczy się z rodzicami, powie im, że zaczęła się trzecia wojna światowa i że powinni wracać do swojego obozu w Soochow.

Rozgrzana galareta mielonej szynki wzdymała się w śluzie roztopionego tłuszczu. Jim opłukał dłoń w kanale i wieczkiem ukroił sobie niewielki kawałek. Podniósł mięso do ust, ale zaraz wypluł je do wody. Tłuste mięso było żywe, jakby je wykrojono z ciała oddychającego stworzenia. Jego płuca i wątroba dygotały w puszce napędzane sercem. Jim ukroił drugi kawałek i włożył go do ust. Czuł, jak pulsuje mu między wargami, czuł strach zwierzęcia na chwilę przed zarżnięciem.

Wyjął kęs z ust i przyjrzał się tłustemu mięsu. Żywe ciało nie powinno służyć za pokarm umarłym. Takie pożywienie pożre tych, którzy spróbują się nim pożywić. Jim wypluł

ostatnią drobinę na trawę obok Japończyka. Pochylając się nad trupem dotknął wskazującym palcem wyblakłych warg, gotów wsunąć między nie kawałek szynki.

Wyszczerbione zęby zacisnęły się na jego palcu przegryzając skórę przy paznokciu.

Jim upuścił puszkę z mięsem, która potoczyła się po trawie do kanału. Uwolnił dłoń, przekonany, że trup Japończyka zaraz usiądzie i zje go. Nie zastanawiając się Jim uderzył

pilota, potem wstał i krzyknął na niego przez chmarę much.

Usta pilota rozchyliły się w bezdźwięcznym grymasie. Niewidzącym wzrokiem wpatrywał się w rozpalone niebo, ale powieka mu drgnęła, kiedy mucha wpiła mu się w źrenicę. Jedno z pchnięć bagnetem przebiło chłopca na wylot i świeża krew ciekła mu z kroku kombinezonu. Jego wąskie ramiona drgnęły w zgniecionej trawie próbując uruchomić bezużyteczne ręce.

Jim wpatrywał się w młodego pilota starając się ze wszystkich sił pojąć cud, jaki się wydarzył. Dotykając Japończyka przywrócił mu życie; rozchylając jego zęby zrobił mały otwór w jego śmierci, przez który wróciła jego dusza.

Jim rozstawił stopy na wilgotnym zboczu i otarł dłonie o podarte spodnie. Muchy kłębiły się wokół niego, kąsały go w wargi, ale Jim nie zwracał na nie uwagi. Przypomniało mu się, jak wypytywał panią Philips i panią Gilmour o wskrzeszenie Łazarza i jak obie twierdziły, że nie był to żaden cud, tylko coś najzwyczajniejszego na świecie. Doktor Ransome codziennie przywracał ludziom życie za pomocą masażu serca.

Jim spojrzał na swoje ręce nie dopuszczając myśli o ich nadzwyczajności. Wystawił

dłonie na światło, pozwalając, żeby słońce ogrzewało jego skórę. Po raz pierwszy od wybuchu wojny poczuł przypływ nadziei. Jeżeli mógł wskrzesić tego zabitego Japończyka, to może wskrzesić również siebie i te miliony Chińczyków, którzy zginęli podczas wojny i którzy nadal ginęli w walkach o Szanghaj - o łup równie iluzoryczny, jak skarby na stadionie olimpijskim. Wskrzesi Basie’ego, jeżeli zastrzelą go kuomintangowscy żołnierze broniący stadionu, ale nie wskrzesi pozostałych członków gangu i w żadnym przypadku porucznika Price’a czy kapitana Sunga. Wskrzesi matkę i ojca, doktora Ransome’a, panią Vincent i brytyjskich więźniów ze szpitala w Lunghua. Wskrzesi japońskich lotników leżących w rowach wokół lotniska i tyle załogi naziemnej, żeby można odbudować eskadrę samolotów.

Japoński pilot wydał ciche westchnienie. Jego gałki oczne poruszyły się, jakby próbowały się obrócić, niczym oczy pacjentów reanimowanych przez doktora Ransome’a.

Życie ledwo się w nim tliło, ale Jim wiedział, że będzie go musiał zostawić na brzegu kanału.

Jego dłonie i ramiona drżały po wyładowaniu elektrycznym, jakie przez nie przebiegło, tej samej energii, która napędzała słońce i widziany przez niego wybuch bomby znad Nagasaki.

Jim wyobrażał sobie już, jak pani Philips i pani Gilmour dystyngowanie wstają z martwych i wysłuchują z uwagą, ale i niedowierzaniem jego wyjaśnień na temat ich wskrzeszenia.

Wyobrażał sobie, jak doktor Ransome otrzepuje ramiona z ziemi, a pani Vincent ogląda się z dezaprobatą na swój grób…

Jim wyssał krew i ropę z dziąseł i szybko przełknął. Potem zsunął się po wilgotnej trawie do płytkiej wody kanału. Stanął mocno na nogach i obmył twarz. Chciał wyglądać jak najkorzystniej, kiedy pani Vincent otworzy oczy i znów go zobaczy. Mokre dłonie wytarł o policzki młodego pilota. Musiał go zostawić, ale podobnie jak doktor Ransome mógł

poświęcić tylko kilka sekund każdemu z niecierpliwiących się zmarłych.

Biegnąc doliną do obozu Jim zauważył, że działa z Pootung i Hungjao zamilkły. Po drugiej stronie lotniska przy hangarze zatrzymała się kolumna ciężarówek i żołnierze w amerykańskich hełmach wchodzili na wieżę kontrolną. Klucze Mustangów krążyły nad Lunghua w ciasnych formacjach, ich motory ryczały na zmęczoną trawę. Machając do nich Jim dobiegł do płotu otaczającego obóz. Wiedział, że amerykańskie samoloty szykują się do lądowania, żeby zabrać wskrzeszonych przez niego ludzi. Przy kopcach pogrzebowych na zachód od obozu stali wśród zbutwiałych trumien trzej Chińczycy z motykami, pierwsi z tych, których dotknęły skutki wojny, przybyli, żeby go powitać. Jim krzyknął do dwóch Europejczyków w obozowych drelichach, którzy wyszli ze strumienia ciągnąc własnej roboty sieć na ryby. Spojrzeli na niego i odpowiedzieli mu, jakby zdziwieni, że ożyli z tym skromnym sprzętem w rękach.

Jim przeszedł przez płot i żużlową alejką pobiegł do obozowego szpitala. Na cmentarzu stali ludzie z łopatami, osłaniając oczy przed dawno nie widzianym słońcem.

Czyżby sami wykopali się z grobów? Zbliżając się do stopni szpitala Jim usiłował opanować drżenie. Bambusowe drzwi otworzyły się i ze środka wyleciała chmara much, dla których skończyły się czasy obfitości. Odganiając je od twarzy w zielonej chirurgicznej masce stał

rudowłosy mężczyzna w nowym amerykańskim mundurze, z owadobójczą świecą dymną w ręku.

- Doktor Ransome…! - Jim splunął krwią i wbiegł po spróchniałych schodkach. -

Wrócił pan! To dobrze, wszyscy wracają! Idę po panią Vincent…

Wymijając doktora Ransome’a Jim wkroczył w mrok szpitala, ale dłoń lekarza przytrzymała go za ramię.

- Spokojnie, Jim… Spodziewałem się, że cię tu zastanę. - Zdjął maskę i przycisnąwszy głowę Jima do piersi obejrzał jego dziąsła, nie zwracając uwagi na krew plamiącą świeżą amerykańską koszulę. - Rodzice na ciebie czekają, Jim. Mój biedaku, nigdy nie uwierzysz, że wojna się skończyła.

CZĘŚĆ IV

42. Straszne miasto

W dwa miesiące później, w przeddzień wyjazdu do Anglii, Jim przypomniał sobie te słowa doktora Ransome’a, kiedy zszedł z trapu SS „Arrawa” i po raz ostatni stanął na chińskiej ziemi. Ubrany w jedwabną koszulę z krawatem i szary flanelowy garnitur z domu towarowego Towarzystwa Uczciwość, Jim grzecznie czekał, aż para starszych Anglików zejdzie przed nim po drewnianej pochylni. Poniżej mieli szanghajski Bund i cały zgiełk tej gorączkowej nocy. Nadbrzeże wypełniały tysiące Chińczyków przepychających się między tramwajami i limuzynami, amerykańskimi jeepami i wojskowymi ciężarówkami, a także hordami zwykłych i rowerowych riksz. Razem patrzyli na brytyjskich i amerykańskich żołnierzy wchodzących i wychodzących z hoteli wzdłuż Bundu. W pobliżu „Arrawy”, na pomosty zasłonięte jego dziobem i rufą, schodzili na brzeg amerykańscy marynarze z krążownika zakotwiczonego pośrodku rzeki. Kiedy wysiadali z motorówek, opadała ich gromada Chińczyków, kieszonkowców, pieszych i rowerowych rikszarzy, prostytutek i naganiaczy z barów, handlarzy proponujących butelki własnej roboty „Johnny Walkera”, sprzedawców złota i opium, wieczorowy tłum Szanghaju w czarnych jedwabiach, lisach i blasku.

Młodzi amerykańscy marynarze przeciskali się między ludźmi z sampanów i pokrzykującymi żandarmami. Starali się trzymać razem i odpierać tłum tak bardzo pragnący powitać ich w Chinach. Zanim jednak dotarli do pierwszej linii torów tramwajowych na środku Bundu, zostali uniesieni przez konwój riksz obejmując ramionami dziewczyny, które obrzucały wyzwiskami ulizanych chińskich alfonsów w przedwojennych Packardach.

Nad tą panoramą szanghajskiej nocy dominowały trzy ekrany kinowe ustawione na rusztowaniach wzdłuż Bundu. Przy współpracy marynarki amerykańskiej generał

nacjonalistyczny, który pełnił obowiązki wojskowego komendanta miasta, zorganizował to nieprzerwane wyświetlanie kronik z wojny w Europie i na Pacyfiku, żeby dać ludności Szanghaju pojęcie o tej wojnie, która się właśnie skończyła.

Jim zszedł z rozkołysanego trapu patrząc na migające obrazy ledwo widoczne w blasku neonów i żarówek oświetlających fasady hoteli i klubów nocnych. Urywki ich wzmocnionej ścieżki dźwiękowej huczały nad odgłosami ruchu ulicznego jak salwy armatnie.

Wojna zaczęła się dla niego od oglądania kronik w podziemiach szanghajskiej katedry i teraz kończył ją pod tymi samymi powtarzającymi się obrazami - Rosjan z automatami nacierających w ruinach Stalingradu, żołnierzy amerykańskiej piechoty morskiej stosujących miotacze płomieni przeciwko japońskim obrońcom wysp na Pacyfiku, myśliwców RAF-u ostrzeliwujących pociąg z amunicją na stacji w Niemczech. Co jakieś dziesięć minut ekrany wypełniały się chińskimi znakami i niezliczone oddziały Kuomintangu pozdrawiały zwycięskiego generalissimusa Czang Kaj-szeka na trybunie w Nankinie. Jedyne siły, które miały pozostać nie uczczone, to byli komuniści, wyparci z. Szanghaju i miast przybrzeżnych.

Wszelki udział ich wojsk w zwycięstwie aliantów został przekreślony, ukryty pod warstwami kronik filmowych, narzucających swoją własną prawdę o wojnie.

Podczas tych dwóch miesięcy od powrotu na Amherst Avenue Jim często chodził do otwartych na nowo szanghajskich kin. Jego rodzice bardzo powoli wracali do równowagi po latach uwięzienia w obozie Soochow i Jim miał dużo czasu na wyprawy po mieście. Po wizycie u rosyjskiego dentysty w Koncesji Francuskiej kazał Jangowi odwieźć się Lincolnem Zephyrem do kina Grand albo Cathay, tych wielkich i chłodnych pałaców, w których zasiadał

w pierwszym rzędzie i oglądał jeszcze raz „Bataan” i „Bojową lady”.

Jang dziwił się, że Jim chce wciąż na nowo oglądać te filmy. Jim z kolei zastanawiał

się, jak przeżył lata wojny Jang - jako kamerdyner chińskiego marionetkowego generała, jako tłumacz Japończyków czy jako agent Kuomintangu pracujący na boku dla komunistów? W

dniu powrotu rodziców Jima Jang zgłosił się z limuzyną, natychmiast odsprzedał samochód ojcu Jima i zatrudnił się jako szofer. Jang zdążył już zagrać małe rólki w dwóch filmach odrodzonej szanghajskiej wytwórni filmowej. Jim podejrzewał, że podczas gdy on siedział na kolejnym podwójnym seansie w kinie Cathay, samochód był wynajmowany jako rekwizyt do filmu.

Jima niezmiennie fascynowały te hollywoodzkie filmy, podobnie jak kroniki wyświetlane nad głowami tłumów na Bundzie. Po wyleczeniu zębów i rany na podniebieniu zaczął przybierać na wadze. Siedząc sam w jadalni zjadał obfite posiłki za dnia, a w nocy spał

spokojnie w swojej sypialni na górnym piętrze tego nierzeczywistego domu na Amherst Avenue, który kiedyś był jego domem, ale teraz wydawał mu się równie iluzoryczny jak dekoracje z szanghajskiego studia filmowego.

Spędzając czas na Amherst Avenue często myślał o swojej komórce w pokoju państwa Vincent w obozie. Pod koniec października polecił ociągającemu się Jangowi, żeby go zawiózł do Lunghua. Wyjechali z Szanghaju przez zachodnie przedmieścia i wkrótce dotarli do pierwszego ufortyfikowanego punktu kontrolnego strzegącego wstępu do miasta.

Nacjonalistyczni żołnierze w amerykańskich czołgach odpędzali setki zrujnowanych, pozbawionych ryżu i ziemi wieśniaków, którzy szukali ratunku w Szanghaju. Pola wokół

wypalonego stadionu olimpijskiego w Nantao pokryły się osiedlami nędzarskich lepianek, o ścianach wzmocnionych oponami samochodowymi i beczkami po benzynie. Nad trybunami nadal unosił się dym, służąc za znak rozpoznawczy amerykańskim pilotom nadlatującym znad Morza Żółtego, z baz w Japonii i na Okinawie.

Kiedy wjechali na drogę okalającą lotnisko, Jim patrzył na pole startowe - teraz już sen o lataniu. Na trawie stały dziesiątki samolotów amerykańskiej marynarki i sił powietrznych, nowiutkich myśliwców i lśniących chromem transportowców, jakby oczekujących przeniesienia do salonu wystawowego przy Nanking Road.

Jim spodziewał się, że zastanie obóz Lunghua opustoszały, tymczasem dawne więzienie znów tętniło życiem, a płot został uzupełniony świeżym drutem kolczastym.

Chociaż od zakończenia wojny upłynęły trzy miesiące, w pilnie strzeżonym obozie mieszkało nadal około setki obywateli brytyjskich. Całe rodziny zajęły dawne sypialnie w bloku E, gdzie pobudowały sobie mieszkania ze ścianami z amerykańskich kartonów z żywnością, pojemników zrzutowych i paczek nieczytanych „Reader’s Digestów”. Kiedy Jim, szukając komórki Basie’ego, chciał wyciągnąć z prowizorycznej ściany jedno czasopismo, został ostro skarcony.

Zostawiając mieszkańców z ich skarbami, Jim dał znak Jangowi, żeby jechał do bloku G. W pokoju państwa Vincent mieszkała teraz chińska służąca zatrudniona przez brytyjskie małżeństwo. Amah nie chciała wpuścić Jima ani nawet otworzyć szerzej drzwi, wrócił więc do Lincolna i polecił Jangowi zrobić ostatni objazd obozu.

Szpital i obozowy cmentarz znikły i na ich miejscu rozciągał się wysypany żużlem i popiołem plac, z którego wystawało kilka nadpalonych legarów. Mogiły zostały starannie zrównane z ziemią, jakby planowano tu założenie zespołu kortów tenisowych. Jim przeszedł

między pustymi beczkami po nafcie, która spowodowała pożar, i popatrzył przez druty na lotnisko i na betonowy pas startowy prowadzący do pagody Lunghua. Wraki japońskich samolotów zarosły bujną roślinnością. Podczas gdy Jim stał przy drutach, nad obozem przeleciał amerykański bombowiec trzymający się trasy kanału płynącego wąską doliną.

Przez chwilę, odbita od jego srebrnych skrzydeł, przebiegła niczym upiór przez pokrzywy i rosochate wierzby blada poświata.

Podczas gdy Jang prowadził wóz z powrotem na Amherst Avenue, jakiś nieswój po wizycie w Lunghua, Jim rozmyślał o ostatnich tygodniach wojny. Pod koniec wszystko się rozmazywało. Głodował i możliwe, że był nie całkiem normalny. Jednak nie miał

wątpliwości, że widział błysk bomby atomowej nad Nagasaki przez czterysta mil Morza Żółtego. Co więcej, widział początek trzeciej wojny światowej i zdawał sobie sprawę, że toczy się ona wokół niego. Tłumy oglądające kroniki filmowe na Bundzie nie rozumiały, że są to zwiastuny wojny, która właściwie już się zaczęła. Któregoś dnia kroniki się skończą.

W tygodniach poprzedzających odpłynięcie jego i matki do Anglii na pokładzie „Arrawy” Jim często wspominał młodego japońskiego pilota, którego, jak mu się zdawało, wskrzesił. Nie miał teraz pewności, czy to był ten sam pilot, który podarował mu mango.

Prawdopodobnie chłopak leżał umierający i ocknął się słysząc poruszenia Jima w trawie.

Mimo to pewne rzeczy się zdarzyły i z czasem może inni też wrócą do życia. Pani Vincent i jej mąż umarli w drodze ze stadionu, w małej wiosce daleko na południowy zachód od Szanghaju, ale Jim być może wskrzesił więźniów z obozowego szpitala. A Basie, czy zginął

w ataku na stadion, pod wzrokiem złoconych nimf z trybuny honorowej? Czy może razem z porucznikiem Price’em nadal przemierza okolice Jangtsy w Buicku marionetkowego generała, czekając, aż trzecia wojna pozwoli im znów stanąć na nogi?

Jim nie rozmawiał o tym wszystkim z rodzicami. Nie zwierzał się też doktorowi Ransome’owi, który wyraźnie podejrzewał, że Jim celowo pozostał po zawieszeniu broni w Lunghua, żeby móc dalej bawić się w wojnę i śmierć. Jim pamiętał swój powrót do domu na Amherst Avenue i rodziców witających go słabym uśmiechem z leżaków w ogrodzie. Nad wyschniętym basenem niestrzyżona trawa sięgała im do ramion, przypominając Jimowi kępy pokrzyw, w których leżał trup japońskiego lotnika. Doktor Ransome stał wyprostowany na tarasie w amerykańskim mundurze i Jim miał ochotę opowiedzieć rodzicom o wszystkim, co on i doktor wspólnie przeżyli, ale jego matka i ojciec przeszli przez swoją własną wojnę.

Mimo całego uczucia, jakie dla niego żywili, wydawali mu się starzy i dalecy.

Jim zszedł z trapu „Arrawy” na nadbrzeże wpatrzony w kroniki wyświetlane nad wieczorowym tłumem. Drugi ekran przed hotelem Palace był teraz pusty, zamiast bitew pancernych i defilujących armii w wieczornym powietrzu wisiał prostokąt srebrnego światła, jak okno do innego wszechświata.

Podczas gdy technicy wojskowi na swoim rusztowaniu reperowali projektor, Jim przeszedł przez szyny tramwajowe do ekranu. Chińczycy przystawali patrząc na biały prostokąt, jakby zauważyli go po raz pierwszy. Jim otrzepał rękaw marynarki, kiedy wpadł na niego rikszarz wiozący dwie prostytutki w futrach. Ich upudrowane twarze oświetlone niesamowitym blaskiem wyglądały jak maski.

Jednak głowy Chińczyków odwracały się w stronę innego widowiska. Przed schodami Klubu Szanghajskiego zebrał się tłum. Z obrotowych drzwi wysypała się grupa brytyjskich i amerykańskich marynarzy, którzy stali na górnym stopniu sprzeczając się o coś i wymachując po pijacku w stronę przycumowanego na Bundzie krążownika. Po chwili na oczach Chińczyków utworzyli szereg i sprowokowani zaciekawioną, ale milczącą widownią wykrzykiwali pod adresem Chińczyków obelgi. Wreszcie na znak któregoś ze starszych stopniem marynarzy rozpięli rozporki i zaczęli oddawać na schody mocz.

Stojący w dole Chińczycy bez słowa komentarza patrzyli, jak łuki moczu tworzą pienisty strumień spływający na ulicę. Kiedy dotarł do chodnika, Chińczycy cofnęli się nie zmieniając wyrazu twarzy. Jim rozejrzał się po otaczających go ludziach, urzędnikach, kulisach i wieśniaczkach, doskonale wiedząc, co oni myślą. Któregoś dnia Chiny ukarzą resztę świata i zemszczą się okrutnie.

Tymczasem wojskowi kinooperatorzy przewinęli taśmę i nad głowami tłumu znów rozgorzała bitwa powietrzna. Marynarze odjechali konwojem riksz, a Jim wrócił na „Arrawę”. Jego rodzice odpoczywali w salonie pasażerskim na górnym pokładzie i Jim przed odjazdem z matką do Anglii chciał spędzić ten ostatni wieczór w towarzystwie ojca.

Wszedł na trap ze świadomością, że prawdopodobnie opuszcza Szanghaj na zawsze, wyruszając do małego obcego kraju po drugiej stronie świata, kraju, którego nie znał, a który nominalnie był jego „domem”. Jednak tylko część jego umysłu rozstawała się z Szanghajem.

Reszta miała pozostać tu na zawsze, wracając z przypływem, jak trumny spuszczane z pomostów pogrzebowych w Nantao.

Przed dziobem „Arrawy” na nocny nurt wypłynęła dziecięca trumienka. Papierowe kwiaty zmyła z niej fala wytworzona przez motorówkę wiozącą marynarzy z amerykańskiego krążownika. Kwiaty ułożyły się w rozkołysaną girlandę wokół trumny, która wyruszyła w długą drogę do ujścia Jangtsy, po to tylko, żeby przypływ przyniósł ją z powrotem między pomosty i błotniste plaże, ku brzegom tego strasznego miasta.