Jak zrobić bonsai

Sztuka formowania bonsai polega na stworzeniu miniatury drzewa rosnącego w naturze. Kształtowanie bonsai trwa co najmniej 10 lat, jest to więc zadanie dla wytrwałych. W jaki sposób zwykłą roślinę można przekształcić w dzieło sztuki? Pierwsza i najważniejsza rada - nie działać pochopnie! Twórcy bonsai powinni być bacznymi obserwatorami przyrody i zdobywać wiadomości o uprawie wybranych gatunków. Zanim zaczniemy formować miniaturową roślinę z gatunków krajowych, warto zaobserwować, jak wygląda w naturze (pokrój drzew i krzewów liściastych najlepiej widać zimą). Przed rozpoczęciem pracy spróbujmy wyobrazić sobie nasze przyszłe bonsai. Źródłem inspiracji może być zamieszczony poniżej tekst, który przedstawia drzewka kształtowane w 10 stylach (Japończycy wyróżniają ich kilkadziesiąt). 

SHARIMIKI - martwe drzewo. Jeden z dwóch pni jest martwy. Sprawia to wrażenie, jakby w drzewo uderzył piorun, a następnie z szyjki korzeniowej wyrósł drugi pień.
MOYOGI - forma wyprostowana nieregularna. Przypomina stare drzewa rosnące wysoko w górach, których pokrój formował się pod wpływem wiatru i śniegu.
SHANKAN - forma pochylona, nieregularna. Przypomina pochylone od wiatru drzewo. Konary wyrastają poziomo od 1/3 wysokości pnia. Ułożone poziomo korzenie są częściowo odsłonięte.
CHOKKAN - forma wyprostowana regularna. Przedstawia samotne drzewo. Konary wyrastają od 1/3 wysokości pnia.
HOKODACHI - forma miotły. Przypomina wolno stojące drzewo, rosnące na nizinie. Pień gruby, równy, korona kulista, składająca się z licznych dość cienkich gałązek.
IKADABUKI - drzewo z powalonym pniem. Pień poziomo zagłębiony w ziemi. Pozostawiono gałęzie rosnące pionowo, które wyglądają jak pojedyncze drzewka.
FUKINAGASHI - forma ukształtowana przez wiatr. Pień i konary skierowane w jedną stronę. Odsłonięte, poziomo ułożone korzenie.
HAN-KENGAI - forma półkaskadowa. Pień przygięty prawie do brzegu pojemnika, dość krótki. Konary skierowane w dół sięgają najwyżej do podstawy doniczki. Tak uformowane drzewka sadzi się w głębokich pojemnikach.
KENGAI - forma kaskadowa. Pień i gałęzie zwisają daleko poza krawędź pojemnika. Roślina przypomina drzewa rosnące na skałach, nad przepaścią lub wodospadem. Drzewko powinno stać na podwyższeniu.
SANKAN - drzewo o potrójnym pniu. Z jednej szyjki korzeniowej wyrastają trzy pnie różnej wysokości.

Wybieramy roślinę
Bonsai można formować z wielu roślin, trzeba tylko poznać dokładnie ich wymagania. Miniaturowe drzewka, ukształtowane z roślin klimatu umiarkowanego (np. z sosny, jałowca), muszą przejść zimą okres spoczynku w niskiej temperaturze. Ich korzenie, rosnące w małej doniczce, wymagają jednak zabezpieczenia przed mrozem. W tym celu rośliny trzeba zadołować w ogrodzie lub ustawić w jasnym i chłodnym pomieszczeniu. Ponieważ nie zawsze można zapewnić roślinie takie warunki, bonsai warto kształtować z roślin doniczkowych, które przez cały rok mogą stać w mieszkaniu. Do tego celu nadają się m.in. różne gatunki fikusów, grubosz drzewiasty, szeflera, operkulikaria, mirt i fuksja. Zanim kupimy roślinę, dokładnie się jej przyjrzyjmy. Musi być zdrowa, bez objawów chorób oraz śladów żerowania szkodników; nie powinna też mieć połamanych gałązek. Najlepiej jeśli jest to dorodny egzemplarz, rosnący w stosunkowo małej doniczce. Powinien wyróżniać się spośród innych małymi liśćmi i drobnymi, gęstymi gałązkami. Ważne jest, aby pędy boczne wyrastały na całej długości pędu głównego (nawet nisko, tuż przy ziemi) i rozgałęziały się równomiernie, a nie tylko na końcach. Nadmiar gałązek można łatwo usunąć, o wiele trudniej zmusić drzewko do tworzenia nowych bocznych pędów w dolnej części pnia. Pęd główny, który stanie się pniem miniaturowego drzewka, powinien być jak najgrubszy i lekko zwężający się ku wierzchołkowi. Jeśli to możliwe, warto też obejrzeć system korzeniowy rośliny. Długie, silne korzenie, rosnące pionowo w dół, dyskwalifikują roślinę, gdyż nie będzie można jej posadzić w płaskim pojemniku. Najlepiej, gdy korzenie rozchodzą się promieniście od nasady i rosną poziomo.

Formujemy drzewko
Przed rozpoczęciem pracy należy zaopatrzyć się w sekator lub nożyczki i nóż ogrodniczy; narzędzia powinny być bardzo ostre, aby powierzchnia ran była gładka (tylko wtedy szybko się zabliźniają). Przyda nam się też maść ogrodnicza lub specjalna pasta, zawierająca fungicyd (preparat grzybobójczy); rany smarowane tymi środkami szybciej się goją, a także są zabezpieczone przed infekcją. Przygotowujemy także drut - tak giętki, aby można było nim owinąć gałązki, i na tyle sztywny, żeby utrzymywał je w stałym położeniu. Potrzebna będzie również płaska doniczka. Pracę nad ukształtowaniem bonsai rozpoczynamy od zasadniczego cięcia formującego. Ma ono na celu nadanie drzewku odpowiedniego kształtu. Najlepszą porą na cięcie jest zima. Po tym zabiegu czekamy, aż roślina wznowi wegetację i zregeneruje system korzeniowy. Do następnego cięcia możemy przystąpić po paru miesiącach, kiedy nowe pędy będą miały co najmniej po 3 liście. Ucinamy wtedy wierzchołki pędów tuż nad drugim oczkiem (miejscem, z którego wyrasta liść). W kolejnych latach regularnie kilka razy do roku przeprowadzamy cięcie pielęgnacyjne, dzięki któremu forma drzewka staje się coraz doskonalsza, grubieją konary i pień, zagęszczają się gałązki, nowo wyrastające liście są coraz mniejsze. Cięcie części nadziemnej. Zanim sięgniemy po sekator, musimy być pewni, jaką formę zamierzamy nadać roślinie. Starszym egzemplarzom skracamy pęd główny i konary. Już na tym etapie trzeba się zdecydować, z której strony będziemy oglądać drzewko. Gałązki znajdujące się z tyłu powinny rosnąć gęsto, natomiast te z przodu rzadziej, tak abyśmy widzieli pień, układ konarów i cieńszych gałęzi, tworzących koronę. Najpierw usuwamy konary wyrastające na wprost oglądającego oraz te, które rosną pionowo w górę lub w dół. Nie wolno przy tym pozostawić sęków. Skracamy pęd główny (przyszły pień) tuż nad krótkim i cienkim rozgałęzieniem bocznym, z którego później uformujemy nowy wierzchołek drzewa. Przycinanie korzeni. Po wycięciu i skróceniu wielu gałązek drzewka musimy przyciąć korzenie, aby zachować równowagę między częścią nadziemną a podziemną. Przed przystąpieniem do cięcia usuwamy spomiędzy korzeni podłoże, najlepiej za pomocą tępego kołeczka. Obcinamy obumarłe i uszkodzone korzenie, a następnie skracamy te najgrubsze, silnie zdrewniałe. Pamiętajmy, że grube korzenie przede wszystkim utrzymują drzewo w podłożu, natomiast cienkie, z intensywnie rosnącymi wierzchołkami, pobierają wodę i składniki pokarmowe.  W kwiaciarni kupiono dwa podobne do siebie fikusy benjamina. Kiedy zaaklimatyzowały się w nowym otoczeniu i zaczęły ponownie rosnąć, przystąpiono do formowania. Na zdjęciach poniżej - ukształtowane z nich drzewka bonsai. Fikus na zdjęciu z lewej strony został uformowany jako drzewko o podwójnym pniu, na zdjęciu z prawej - jako drzewko o kilku pniach. 

Pierwsze cięcie bonsai
Roślinę wyjmujemy z doniczki i odsłaniamy najwyżej położone korzenie. Obcinamy je, aby ukazać część pnia zagłębioną do tej pory w ziemi.  Usuwamy zbędne pędy, zgodnie z zasadami wybranego stylu. Wycinamy je ostrym sekatorem tuż przy pniu (rany można posmarować maścią ogrodniczą).  Wierzchołek skracamy tuż nad gałązką, która wkrótce przejmie funkcję pędu głównego (zabieg ten sprawia, że roślina się rozkrzewia).  Aby nadać roślinie odpowiednią formę, główne gałęzie owijamy drutem i wyginamy uważając, żeby nie poobrywać liści i nie uszkodzić kory. Gałązkę, która ma zastąpić wierzchołek, okręcamy cienkim drucikiem i ustawiamy pionowo. Pozostałe gałązki również przycinamy, nadając drzewku ostateczny kształt. Następnie rozluźniamy bryłę korzeniową i obcinamy część najdłuższych korzeni, by system korzeniowy zmieścił się w nowej płaskiej doniczce. Na jej dnie układamy drenaż, sadzimy roślinę i dosypujemy przesianej ziemi. Pomiędzy wystające korzenie możemy włożyć niewielki kamień. Po raz pierwszy podlewamy roślinę, wstawiając doniczkę do miski z wodą. 

Sadzimy i pielęgnujemy
Świeżo uformowane drzewko możemy od razu posadzić w specjalnym płaskim pojemniku lub początkowo uprawiać w zwykłej, dość obszernej doniczce, gdzie system korzeniowy ma dobre warunki do regeneracji. Po upływie roku lub dwóch lat wyjmujemy drzewko z doniczki, skracamy korzenie i sadzimy roślinę w płaskim naczyniu. Ziemię dobieramy do gatunku rośliny. Przycięcie korzeni i pędów jest zawsze szokiem dla rośliny. Aby więc ułatwić jej przetrwanie pierwszych dni po zabiegu, warto okryć ją folią na 1-2 tygodnie. Mimo wszystko należy liczyć się z tym, że drzewko może zareagować zrzuceniem liści (tak bywa z fikusem benjamina) lub nawet zamieraniem pędów. Zdarza się, że próba uzyskania bonsai się nie powiedzie; wówczas trzeba kupić nową roślinę. Nawożenie. Rośliny uprawiane jako bonsai muszą być nawożone nieco mniej obficie niż uprawiane w tradycyjny sposób. Bardzo intensywne zasilanie jest bowiem przyczyną zbyt bujnego wzrostu nowych pędów, które trzeba czym prędzej przycinać. Rośliny podlewamy roztworem nawozu do roślin doniczkowych o stężeniu nie większym niż 0,2%. Podlewanie. Ziemia przeważnie wypełnia doniczkę z bonsai po brzegi, a czasem nawet wypiętrza się nieco ponad jej krawędź. Z tego powodu do nawadniania bonsai najlepiej używać zraszacza i kilkakrotnie w ciągu dnia obficie spryskiwać podłoże. Niedostateczne podlewanie, zwłaszcza podczas upałów, jest jedną z najczęstszych przyczyn niepowodzenia w uprawie bonsai. Jeśli zdarzy się, że podłoże w pojemniku zbytnio przeschnie, to zamiast je zraszać, lepiej wstawić cały pojemnik do płaskiego naczynia z wodą (powinno jej być tyle, by nie przelewała się przez krawędź pojemnika). Pojawienie się wilgotnych plam na powierzchni podłoża oznacza, że cała bryła korzeniowa jest dostatecznie nasączona wodą. Do podlewania używamy wody miękkiej, o temperaturze pokojowej.