PROGRAM LITERATURY DOJRZAŁEGO REALIZMU. POETYKA POWIEŚCI REALISTYCZNEJ. GŁÓWNI POWIEŚCIOPISARZE EPOKI.
CO TO JEST REALIZM?
Od oświecenia panowało przekonanie, że era eposu odeszła w przeszłość (utrata ufności do praw bytu, bezwarunkowa aprobata świata i jedność słowa z rzeczywistością– powieść była uważana za jego szczególną kontynuatorkę.
Henry Fielding – romans jako nowa odmiana eposu; to przekonanie zostało zdyskredytowane
W XIX w. przy odejściu od eposu widziano zalety i wady – jako zaletę brak mitologizmu, jako wadę mniejszy rozmach i skarlałość, przystosowanie do człowieczeństwa zagubionego w świecie, zlaicyzowanego, zdezintegrowanego, podzielonego na role.
Gyorgy Lukacas: powieść realistyczna jest epiką rozczarowań, krytycyzmu, buntu, straconych złudzeń, gorzkich dylematów i męczących poszukiwań nadziei, o tym jak ideały rozmijają się z życiem.
Auerbach: człowiek wśród przeciwności dnia powszedniego, niepewności jutra.
Nie można napisać eposu jako realistycznego obrazu rzeczywistości współczesnej
Postulaty wobec stylu realistycznego:
Przedmiotowość niewidoczność osoby autora ( opis/opowiadanie w mowie zależnej – trzeciej osobie) + obiektywizm ( ograniczenie ocen narracyjnych i wyrugowanie moralizatorstwa odautorskiego, komentarzy do postaci i wypadków w kategoriach spoza świata przedstawionego, apeli dydaktycznych do czytelnika i innych symptomów tendencyjności; przedmiotowość nie wyklucza wszechwiedzy narratora
Trochę mniej uogólnień, niż w powieści tendencyjnej
Teresa Skubalanka, Style prozy narracyjnej XIX wieku: proza jest bliżej życia i języka potocznego, w utworze jest przedstawiona rzeczywistość pozasłowna, mniejsza rola funkcji metajęzykowej, przenikanie się w utworze różnych sposobów mówienia
Cechy dystynktywne powieści: wykrywanie cech powtarzalnych – typowych oraz wykrywanie cech wyjątkowych.
I połowa XIX wieku: proza o typie poetyckiego/intelektualnego monologu, proza refleksyjna, gawędowa, oparta na strukturze dialogu powieść obyczajowa, mowa potoczna, archaizacja, dialektyzacja; akcja toczy się w wyższych sferach społecznych, środowisku ludowym/małomiasteczkowym albo w czasach odległych powieść historyczna sprzed wielkiego realizmu
Charakter stylu: dominacja jednego z konstruktorów literackich: ideologia, teza, problem, tematyka
Małopłaszczyznowość semantyczna, jednoczesny przebieg kilku linii problemowych, kilka koncepcji ideowych, panuje autokratyczna osobowość narratora
Cechy realizmu:
ontologiczna koncepcja rzeczywistości,
rozumienie uwarunkowań charakteru i losu bohaterów narrator daje czytelnikowi do zrozumienia, co wpłynęło na dzieje postaci i co się na niej w jaki sposób odbiło; szczególny przypadek jest w Lalce, gdzie narrator wszechwiedzący uzupełnia narrację starego subiekta albo poprawia go, gdy ten się myli. Uwarunkowanie charakteru najciekawiej jest zrobione przy Izabeli – jej los jest szczegółowo opisany, ale ona nadal sprawia problemy interpretacyjne, nie da się jej łatwo rozgryźć. O wiele bardziej typowe są rozwiązania oczywiste, w sposób bezproblemowy tłumaczące czyjś charakter Nad Niemnem, Placówka. Ale też nie każdy bohater może być tak super jak Iza <3
postacie i sytuacje typowe psychologicznie i obyczajowo – nie może być ekscesów, jeśli ktoś jest dziwny, to musi być dokładnie wiadomo, dlaczego jest dziwny. Realizm unika skrajności i ekstremizmów! np. Benedykt Korczyński jest typowym najmłodszym bratem, właścicielem dworku, ojcem i człowiekiem zapracowanym, ogarniętym pesymizmem; siostra Pipa z Great Expectations to typowa drama queen z problemem przemocowym, Połaniecki jest typowym przedsiębiorcą, który zdradza żonę i chce rzucić wszystko i wyjechać w Bieszczady, książę z Lalki jest typowym hipokrytą, który na niczym się nie zna ale na każdy temat musi się wypowiedzieć
zjawiska i przedmioty podległe bezpośredniej obserwacji zmysłowej – świat przedstawiony jest sprawdzalny; występuje w nim tylko to, co w świecie rzeczywistym, nie będę się nad tym rozwodzić, bo wszyscy wiedzą, o co chodzi, więc tylko napiszę: METAL LŻEJSZY OD POWIETRZA. WIZJA SŁAWY W PARKU.
społeczna i psychologiczna reprezentatywność postaci i sytuacji – uwarunkowania genetyczne i środowiskowe, przeszłość bohaterów odgrywa rolę w ich teraźniejszości
zależność charakteru i losów bohaterów od wielkich procesów dziejowych – Rzecki i napoleonizm, Wokulski i Syberia, Szuman i chloroform, Szlangbaum i antysemityzm
styl realistyczny – pozbawiony cech ujawnionego artyzmu
realizm zawsze ma na wglądzie utylitaryzm – wartość poznawcza wynika z wiernej obserwacji rzeczywistości
ZASADY KONSTRUKCYJNE POETYKI PROZY REALISTYCZNEJ
Zasada prawdopodobieństwa życiowego – brak sensacyjności, tajemniczość tylko na miarę ograniczenia ludzkiego poznania
Iluzja rzeczywistości czytelnik ma mieć wrażenie, że wszystko może się dziać w jego otoczeniu i w czasie teraźniejszym
Typowość, uogólnienie realizm nie zajmuje się skrajnościami i przypadkami beznadziejnymi, tylko tym, z czym jak najwięcej ludzi może się utożsamić, mainstream, odwoływanie się do doświadczeń czytelnika albo powszechnych problemów – realizm raczej nie odkrywa Ameryki, tylko stara się ją wiarygodnie opisać i udostępnić każdemu
Balans między prawdą a tendencyjnością – realizm jest kreacją literacką i tak samo jak każda literatura składa się z fikcji i uporządkowania naddanego, dlatego prawda rzeczywista =/= realizm; ale fikcjonalność i uporządkowanie w dziele realistycznym muszą być skonstruowane tak, by nie skłaniać się w stronę tendencyjności.
Dydaktyzm x utylitaryzm czytelnik musi mieć realną korzyść z czytania: np. nauczyć się czegoś
Konkretność, naoczność realizm podejmuje tylko te tematy, które istnieją w świecie rzeczywistym i które poddają się obserwacji, nie mają związku wyłącznie z życiem wewnętrznym człowieka, bo do niego nie ma bezpośredniego dostępu. Dlatego np. realizm nie zajmie się indywidualnym problemem sumienia danego bohatera, tylko raczej opisze skutki rozterek wewnętrznych i to, co bohater zrobił pod wpływem przemyśleń.
Obserwacje psychologiczne i obyczajowe spekulacje na temat tego, jaki wpływ miało środowisko na bohatera; spostrzeżenia dotyczące typowości, np. zwyczajem w danej wsi było palenie marzanny wcześnie rano, a w sąsiedniej wsi marzannę topiono; bohater zawsze wieszał swój kapelusz na lewo od drzwi, bez względu na to, w jakim pomieszczeniu się znajdował; ktoś się przyzwyczaił otwierać okno przed położeniem się spać na pół godziny; bohater ma poczucie że ktoś go nie lubi jak nie patrzy mu w oczy.
Drobiazgowe przedstawienia akcja musi poczekać, bo teraz trzeba koniecznie opisać pokój bohatera albo to w jaki sposób układa listy na biurku, albo to, jak ścieli łóżko, albo jak wyglądają jego kwiatki na oknie, albo jak się obsługuje maszynę do szycia. Sławny opis z Great Expectations jak siostra głównego bohatera kroi chleb.
Odpoetycznienie rzeczywistości literackiej – ale czasem subiektywizacja i liryzacja realizm opisuje sytuacje codzienne, powszednie i powtarzalne, nie ma rozwodzenia się nad uczuciowością jeśli to nie ma związku z akcją – czasem występują dłuższe fragmenty opisujące świat przedstawiony tylko z perspektywy jednej postaci, która akurat może mieć wydźwięk mniej epicki a bardziej poetyczny.
Umiar, gra prezentacji i narracji dzieło realistyczne powinno zachowywać balans między przedstawieniem akcji a opisem świata przedstawionego; oba składniki są jednakowo ważne, więc nie powinno być tak, że w momencie oficjalnego przyjęcia zaręczynowego opisuje
Tonowanie brutalnych ujęć prawdy życiowej opis nieszczęść nie tak dosadnie, jak były naprawdę; głównie tak, żeby czytelnik wiedział o co chodzi, np. przemoc domowa raczej sugerowana niż opisana wprost, brutalność bez szczegółów; zakładanie, że czytelnik nie musi wiedzieć, jak dokładnie odbyło się bicie albo gwałt.
Równomierne oświetlenie sceny – punkt widzenia każdej postaci każdy bohater może wypowiedzieć się za siebie, usprawiedliwić się albo wyjaśnić, co myślał w danym momencie – ale to nie znaczy, że czyny bohatera mogą być potraktowane ulgowo, jeśli ktoś zrobił coś źle, to narrator nie mówi że było inaczej, tylko może podsunąć czytelnikowi wiadomości z cyklu „dlaczego to się stało”
Zamiast pojęcia wyobrażenie, zamiast cechy abstrakcyjnej wrażenie zmysłowe, zamiast grupy jednostka, zamiast zjawisk złożonych kolejne zmiany proste, zamiast długich opisów krótkie porównania i kontrasty
Reprezentatywność wynika ze stosunku postaci do środowiska – pewne otoczenie wymaga pewnego charakteru – np. trudno żeby Izabela była empatyczna jak wychowywał ją taki ojciec
Realizm nie pozostawia urojeń i złudzeń
Piękno w codzienności ( estetyzacja)
Kompozycja niezauważalna i swobodna – las, w który się wchodzi i widzi się drzewa, ale nie widzi się lasu (Prus, Słówko o krytyce pozytywnej. Poemat realistyczny w sześciu pieśniach). – ale Prus został strasznie objechany za brak kompozycji w Lalce, natomiast symetryczność w NN była wynoszona pod niebiosa
Postulat zwykłości tematu – „autor musi zabronić sobie przedstawiania zjawisk nadnaturalnych”, w NN nie dzieje się kompletnie nic nadzwyczajnego, Lalka ma schemat fabularny romansu, Rodzina Połanieckich jest jak na Sienkiewicza potwornie nudna XD
Nowości stosować z umiarem <3 – w ogóle UMIAR we wszystkim jest nadrzędną zasadą realizmu – nie wpadać w skrajności
CO TO JEST POWIEŚĆ?
POWIEŚĆ DOJRZAŁEGO REALIZMU Markiewicz, od s. 135.
Na przełomie lat 70. i 80. powieść rozluźniła związki z publicystyką – mniej ilustracyjności wobec idei pozytywizmu. Powstawały utwory niedopowiedziane i niedookreślone pod względem programowym, podatne na różnorodne interpretacje, przystosowane do różnych systemów ideologicznych, sugerujące, że realizacja postulatów pozytywistycznych przyniosła skutki odmienne od pozytywistycznych ideałów albo nie mogła się urzeczywistnić wskutek egoizmu i krótkowzroczności ziemiaństwa lub ucisku zaborczego
Realizm krytyczny: dezaprobata wobec zasad ustroju społecznego bez atakowania ich bezpośrednio. W literaturze objawił się w takich tematach, jak degradacja duchowa najlepszych jednostek, walka o karierę i zysk, egoizm silniejszy od porywów uczucia, głosu sumienia i obowiązków, obrazy nędzy i poniżenia ludzi pracy. Bohaterowie pozytywni to najczęściej ludzie z nizin, wierni etyce poświęcenia i wybaczenia, a nie oświeceni przedstawiciele inteligencji. Nie ma bezpośredniej roli wzorca osobowego (brak rezonerstwa), bohater pozytywny najczęściej nie osiąga swojego celu, ale urzeczywistnia sobą wartości godne afirmacji moralnej.
„Osłabienie dydaktycznej funkcji literatury w sensie postulatywno-ilustracyjnym” (XD) – czyli powieść nie musi płacić jednoznacznego trybutu ideologicznego wobec pozytywizmu warszawskiego. Postulatywność: teza, zadanie do wykonania (np. dobrze jest zakładać szkoły wiejskie), ilustracyjność: podawanie przykładów, rozjaśnianie tezy, dokładny opis tego, co się stanie, jak się zrealizuje tezę (dzieci ze szkoły wiejskiej mogą później zostać inżynierami).
Nowe zadanie dla literatury: „zobiektywizowana poznawcza penetracja współczesności”.
Osłabienie ograniczeń moralno-społecznych Kaśka Kariatyda wywołała oburzenie powszechne krytyki konserwatywnej, ale młoda prasa (+ Prus) jej broniła: o wiele lepiej jest przedstawić temat pomiatania samotnymi matkami i podjąć dyskusję społeczną na ten nieprzyjemny temat, niż udawać, że się nic nie dzieje. (Kariatyda jest chyba zaliczana do powieści naturalistycznych a na pewno nie jest Wielkim Realizmem, ale chodzi o sam typ problemu)
Wielostronność oświetlenie problemu z kilku perspektyw, każdy bohater ma własną opinię i prawo do jej wygłoszenia
Bardzo subtelne uogólnienia lub ich brak – wystrzeganie się błędu generalizacji. Narrator nie wypowiada się arbitralnie o wszystkich przykładach danego zjawiska, tylko opisuje jedno, np. w Emancypantkach nie ma ogólnej opinii o starych pannach ani sentencji podsumowującej ich los, ale jest przykład Ady Solskiej, która ma własne zainteresowania, zachowuje się w określony sposób, jest pełnoprawną bohaterką i odpowiada sama za siebie.
Przedstawienie indywidualnych zawiłości dokładna, drobiazgowa prezentacja zjawiska i jego przejawów.
Lekkie odejście od mainstreamu – zainteresowanie w sytuacjach mniej typowych, ale nadal nie skrajnych. Jeśli ktoś bierze na warsztat temat małżeństwa, to nie wybiera pary dobranej przez rodziny, tylko np. mezalians (Nad Niemnem), albo małżeństwo, które nie dochodzi do skutku (Lalka).
Mocne osadzenie w konkretach czasowo-przestrzennych wydarzenia historyczne w Lalce zgadzają się co do dnia, a nawet po zburzeniu i przebudowaniu Warszawy można sobie zrobić dokładnie taki spacer jak Rzecki.
Sięganie poza bezpośrednio przedstawioną rzeczywistość częste zaglądanie w myśli bohaterów, odnoszenie się do ich marzeń, ich percepcji, mechanizmów samooszukiwania się, introspekcje.
Artystyczne formuły ogólnoludzkich sytuacji egzystencjalnych Rzecki w swoim pamiętniku
Wzrost dbałości o stronę kompozycyjną i stylistyczną Nad Niemnem jako konstrukcja oparta na analogiach, powtórzeniach i symetrii, Lalka jako las, do którego wchodząc widzi się drzewa, ale nie widzi się… lasu.
Mocny wpływ naturalizmu francuskiego ZOLA, Flaubert
Upodobnienie powieści do studium naukowego, koniec dydaktycznych serwitutów, ryzykowne tematy współczesnej codzienności
Ale jednocześnie jaskrawości i przerysowania
Wpływ powieści rosyjskiej: przemilczany z powodów ideologicznych, ale widoczny w zakresie pogłębiania analizy psychologicznej i kreowania ludowych bohaterów
Wszystkie te cechy (poza kompozycyjnymi – z oczywistych względów XD) najpierw pojawiły się na terenie noweli, który był poletkiem eksperymentalnym dla wszystkich, a dopiero później przeszły na powieść. Nowe formy powieściowe: studium psychosocjologiczne i powieść – panorama społeczna. Pierwsze osiągnięcia należą jeszcze do pisarzy starszego pokolenia: Kraszewski, Żmichowska.
ELIZA ORZESZKOWA
Powieść graniczna między okresem tendencyjnym a realistycznym: Meir Ezofowicz – społeczno-obyczajowy obraz wyizolowanej od świata małomiasteczkowej społeczności żydowskiej. Klęska życiowa głównego bohatera jest zwycięstwem moralnym XD.
Wszechstronność i autentyzm realiów obyczajowych
Wyraźne związki z tradycją romantyczną
Wielkie sceny zbiorowe, patetyczne gesty XD, monumentalność, uwznioślenie, biblijna stylizacja wypowiedzi ideowych
Niziny – otoczenie robotników folwarcznych, główną przyczyną nieszczęść bohaterów jest ciemnota. Problem: próba uratowania syna przed służbą wojskową
Dziurdziowie – wieś białoruska, główną przyczyną nieszczęść bohaterów jest ciemnota. Problem: podejrzenie jednej z wiejskich kobiet o uprawianie czarów (II połowa XIX wieku jest XD), zgubne skutki zabobonu, bezmyślność + posłuszeństwo wobec powszechnych nakazów moralnych, socjopsychiczna geneza zbrodni
Odbanalizowanie retoryki w dialogach, powstrzymywanie się od komentarza
Tektoniczna konstrukcja dramatu typu arystotelesowskiego
Wysoka dynamika zdarzeniowa
Nad Niemnem jest dziwną krzyżówką eposu z powieścią realistyczną. Poetyka realistyczna – dominanta sztuki powieściowej, epos – zamiar ideowy
Narracja wkracza momentami w patos retoryczny, uroczystą, archaizowaną składnię, żeby podkreślić istotność wymowy ideowej
Czytelnik musi wiedzieć, który bohater jest dobry – oczywisty rozkład sympatii autorskich
Sentencjonalność w wypowiedziach bohaterów objawia się bardziej, niż w narracji – dialogi są przeładowane deklaracjami ideowymi, ale J. Bachórz twierdzi, że „sztukę dialogów można w nad Niemnem opisywać jako wręcz przykładne spełnienie wymogów kunszty realistycznego. Będziemy to więc mieli do czynienia z cenioną w epoce odmiennością języka postaci od norm narracyjnego języka literackiego (…)” + indywidualizacja języka postaci <ale ludzie się tam odzywają tak rzadko, że każda wypowiedź kogoś innego, niż narrator jest sensacją na miarę Elvis is dead> - zwłaszcza Bohatyrowicze: posługują się dialektem północnokresowym, bardzo archaicznym <język narracji Orzeszkowej był archaiczny już dla jej czytelników, bo mieszkała daleko od centrum rozwojowego języka, Kongresówki, i żadne zmiany do niej na wschód nie docierały>, ale nawet postaci epizodyczne dostają porzekadła albo tendencje składniowe. + dostosowywanie dialogów do okoliczności <GEEZ poprzeczka jest TAK NISKO XD>, odmiany sytuacyjne dialogów: rozmowy przypadkowe, konwersacje buduarowe, pogawędki przy pracy, kłótnie <np. cudowny ustęp o ciskaniu kamieniem w Bohatyrowicza, złoto <3 >. Można zaszpanować wyrażeniem „wrażliwość socjolingwistyczna” – Orzeszkowa odwzorowała różne typy mowy mieszkańców okolic Grodna – różne grupy społeczne, ale przekleństw nigdzie nie ma. Dialogi w nn toczą się w zasadzie tylko wokół wymowy ideowej utworu – potwierdzają ją albo ilustrują.
Narracyjne dedukcje fizjonomiczne i patognomiczne – opis zewnętrzny bohatera daje wskazówki o jego charakterze
Przewaga narracji nad dialogami to, co z wierzchu jest realizmem, pod spodem jest dydaktyzmem (więc NDNMNM mogłoby być krzyżówką eposu z dydaktyczną powieścią tendencyjną i gdyby się ktoś uparł to mógłby udowodnić, że tam są tylko realistyczne opisy ale powieść sama w sobie nie jest realistyczna)
Sztuka narracyjna – przedmiotowość postulowana jako warunek realizmu przez ówczesną krytykę
Realistyczne przedstawienie upływu czasu – chronologiczne przedstawienie wypadków, skupienie akcji na krótkim odcinku czasowym, zakorzenienie teraźniejszości w historii poprzez wspomnienia albo narracyjne wycieczki w głąb czyjejś biografii + powszechnie zrozumiałe oznakowania czasu (upływ pór roku, dni, tygodni itd.), wypełnianie czasu konkretnymi zjawiskami i czynnościami
Realistyczne przedstawienie przestrzeni – odzwierciedlona topografia autentycznych Bohatyrowicz i okolicy znad Niemna, sąsiednie miejscowości też nie są fikcyjne a odpowiednik Korczyna istniał naprawdę. Symbolika przestrzenna obiekty konkretnie usytuowane, niezbyt oddalone, ogarniane wyobraźnią mieszkańca tamtych stron
Przestrzeń ojczysta, dziedzina sensu, którego nie można znaleźć gdzie indziej
Antyurbanizm, nieufność do zagranicy – poza pl traci się poczucie tożsamości
Nie ma nic, co by mogło budzić niechęć do rodzimego krajobrazu
Granice świata przedstawionego wyznaczają MOGIŁY – na skrajach „okolicy” są groby powstańców oraz Jana i Cecylii symboliczne zamknięcie w świecie przodków; w centrum są Bohatyrowicze – najbardziej żywe miejsce. Im bliżej mogił, tym mniej się dzieje. Zaścianek awansuje na centrum. Na początku powieści najwięcej ścieżek prowadzi do Korczyna, z czasem coraz więcej do Bohatyrowicz.
Interpretacja Grażyny Borkowskiej: bohaterom NN brakuje środka i teraźniejszości, tematem jest nieradzenie sobie z klęską powstańczą i próby włączenia jej w obręb życia codziennego, wypieranie lub kult przeszłości. Wybory dla bohaterów: pamiętać, czy żyć dalej, zostać, czy wyjechać.
Typ akcji: teologiczny (XDDDD) – bardzo przemyślanie zmierza do zakończenia, „decyzja o doprowadzeniu Benedyka w towarzystwie Justyny do zagrody Anzelma Bohatyrowicza – najważniejsze zdarzenie w fabule NN jako eposu – jest zarazem postulatem etycznym i przesłaniem, które Orzeszkowa przygotowuje z niezwykłą konsekwencją przez cały ciąg akcji, podobnie jak Sienkiewicz przygotowywał swój zamiar krzepienia serc”
Każdy bohater i zdarzenie broni się dzielnie przed zarzutami o niedobór prawdopodobieństwa; każda postać jest skonstruowana wg zasady dodawania cech indywidualnych do cech typowych
Powieść prawie imagologiczna XD – o zetknięciu się dwóch światów (zaplecze w realistycznej tradycji beletrystycznej: Kollokacja, Placówka) + manifestacyjna niechęć do wszystkich wypadków nadzwyczajnych w codziennym życiu dworu i zaścianka. Jedyne wypadki wykraczające poza codzienność: zrekrutowanie przez Justynę pana Różyca i decyzja o poślubieniu zagrodowca, odkrycie przez Andrzejową Korczyńska nicości moralnej swojego jedynaka, pogodzenie się Benedykta z „okolicą” pod naciskiem przybyłego na wakacje Witolda.
Przeszłość nikogo tu nie oszczędza – zewsząd wyzierają dawne dramaty, wszyscy są smutni i wesołość rzadko kiedy się objawia (nawet w pieśniach) (jak Justyna przeżywa swoje zakochanie, to śpiewa Leci liście z drzewa XD); do teraźniejszej zgody nie są zaproszeni egoiści
Puls sumienia jako siła nadrzędna
NN jest w sumie eposem dydaktycznym XD więc ma bliżej do powieści tendencyjnej, niż realizmu XDDDDDDD – realizm w NN jest stronniczy i rozdzielany niesprawiedliwie, np. kontrkandydaci do rąk głównych bohaterów mają nieproporcjonalnie dużo wad
NN było bardzo chwalone za kompozycję (Lalka została objechana na prawo i lewo za wszystko w sumie, ale za kompozycję to najbardziej XD)
Wyciszanie problemów egzystencjalnych w celu podporządkowania interesów jednostkowych interesom społecznym; brak erotyki, brak problemu samotnościowego; dążenie do jednoznacznego rozstrzygnięcia na samym końcu – usuwanie wszystkich elementów, które mogłyby sprawić, że finał dla którejkolwiek z lubianych przez czytelnika postaci będzie gorzki, np. wątek Różyca się kompletnie anuluje w pewnym miejscu XD tym samym NN oddala czytelnika od pytań dojrzałego realizmu i to bardzo bardzooo; uchylenie dramatów antropologicznych
HENRYK SIENKIEWICZ
BOLESŁAW PRUS
Rewizja poglądu na sztukę: twórczość artystyczna jako niezależna sfera potrzeb duchowych człowieka, która odkrywa nowe wartości, nowe elementy zjawisk, nowe perspektywy bytu, pełniąc w zakresie kultury taką samą rolę, jak nauka. Taine: sztuka dąży do tego samego, co nauka (rozszerzenia poznania rzeczywistości), tylko innymi środkami.
Użyteczność sztuki jest duchowa, ale jest.
W XIX w. walczą ze sobą dwa rodzaje sztuki: idealistyczna – jej głównym wcieleniem był romantyzm – i naturalistyczna – główne hasło ówczesnej literackiej Francji. Wg Prusa żadna z nich nie stanęła na wysokości zadania. Sztuka idealistyczna nie liczy się z życiem i działa tylko na wyobraźnię. Sztuka naturalistyczna zajmuje się pariasami życia, ohydą, nędzą i potwornością – czyli jest przegięciem w drugą stronę; przedstawienie życia od strony fizjologicznej, chorób, wynaturzeń, punkt widzenia filozofii materialistycznej.
Prus uważał pojawienie się naturalizmu za zjawisko w sumie dodatnie zbliżenie sztuki do rzeczywistości, hasło obserwowania i wyjaśniania natury. „Naturalizm uciekając ze świątyni magów i kuglarzy, tak się rozmachał, że – jedną nogą wpadł do chlewa.”
Wpływy: Zola, Flaubert – naturalizm, na pierwszym planie. Dalej: Dickens, Hugo, Daudet, Spielhagen, Jókai.
Placówka – pierwszy utwór Prusa pisany wg nowego programu literackiego, drukowany w „Wędrowcu: w 1885 r.
idea współczesności: dola chłopów, charakterystyka grupy społecznej i określenie roli w życiu narodowym. Założenie: jeśli warstwy ludowe żyją w godnych warunkach (żywność, higiena, odpoczynek, święty spokój, możliwość zarządzania własnym czasem, wpływ na własny los itd.), to przekłada się na dobrobyt narodowy.
Moralne obciążenie dworu za niski poziom cywilizacyjny chłopów – pańszczyzna + wymuszanie zastoju brak inicjatywy życiowej, zupełna bierność, niezdolność do podejmowania akcji, nastawienie wyłącznie na przetrwanie, uległość
Wieś jest przygotowana tylko do bytu wegetatywnego
Lalka – rozpiętość zagadnień pod względem czasowym i przestrzennym romans epok – technika zastosowana po raz pierwszy przez Waltera Scotta (inspiracji brakowało w prozie naturalistycznej i u Dickensa) powieść społeczna <myślniki prezentują cechy romansu epok, w nawiasie są konkrety dotyczące Lalki)
Czas: trzy pokolenia bohaterów; akcja właściwa – stosunkowo krótka (od początków 1878 do połowy 1879), akcja poprzedzająca (poznawana drogą pośrednią z pamiętnika Rzeckiego, z rozmów i myśli wielu bohaterów prawie 40 lat – zaczyna się Okło 1840 r.);
życie kilkorga bohaterów (Wokulski, Rzecki, Ochocki), z których jeden ma szczególnie rozległą, ważną rolę (Wokulski) ( czasem w ramach dydaktyzmu wprowadzany jako rezoner, ale w Lalce nie ma rezonera – WAŻNE),
osnowa powieści składa się z kilku głównych wątków, z których każdy uzasadniał jedną z kategorii przedstawianej rzeczywistości – w sumie dążenie do oddania jej oblicza w pełni (próba syntezy epoki)
nurt życia społecznego, tok przemian zbiorowych, przemiany uwarunkowane pojawienie się romantyzmu i pozytywizmu, charakterem psychiki polskiej,
zagadnienia polityczne (walka o wolność ogólnoludzką i narodową – głównie akcja poprzedzająca, wydarzenia z 1848 i 1863)
społeczno-ekonomiczne (historia sklepu < przekrój społeczeństwa: Niemcy zakładają sklep, powoli i przypadkowo przejmują go Polacy i na koniec kupują Żydzi> i spółki do handlu z Cesarstwem <3 <przekrój społeczeństwa: inicjatywa pozytywistyczna ale zupełnie nienaturalna, bo Wokulski chce się tylko zapoznać bliżej z Izabelą, do przekroju społeczeństwa dołącza się arystokracja),
kulturalne (dziedzina naukowa: przypinanie skrzydeł ludzkości) i osobistymi)
Przestrzeń: wszystkie warstwy społeczeństwa polskiego, inne narody kilka ośrodków
Przestrzeń generuje przemyślenia, wpływa na samopoczucie bohaterów, skłania do konkretnych zachowań: np. Wokulski w Warszawie zachowuje się zupełnie inaczej, niż w Zasławku. Przestrzeń przywołuje wspomnienia.
Syntetyczny obraz życia społeczno-narodowego w kilku okresach
Główny wątek: miłość Wokulskiego do Izabeli – pozwala w sposób realistyczny i niebudzący podejrzeń skupić bohaterów z wielu środowisk i grup społecznych. zagadnienia życia indywidualnego nie tracą podłoża społecznego.
Motywy indywidualizujące wątek miłosny wykorzystane do celów obyczajowo-społecznych kondygnacje samodzielnych motywów-epizodów (kamienica)
Technika nawarstwiania motywów – punkt wyjścia mocno wmontowany w nurt akcji, ale mają niezależny byt, niezależny zakres działalności i rozwijają się równocześnie z wątkiem głównym: kupno domu (licytacja, studenci, matka Stawskiej, Wirski, Krzeszowscy, Stawska, Maruszewicz, Klein, konflikt baronowej ze Stawską, proces o lalkę), pierwsza próba zerwania z Izabelą, nagły wyjazd do Paryża, ponowne nawiązanie kontaktu z Izabelą (Zasławek)
Wątek miłosny dotyczy prawie wszystkich postaci <socjodram by się przydał XD>
Technika nawrotów motywów – ujęcie przeżyć z kilku stron, przedstawienie sposobu kształtowania się faktów w świadomości głównych postaci pogłębienie napięcia akcji – ukazywanie złudzeń bohaterów + siła wyrazu epickiego: płynniejsze, wszechstronniejsze ukazanie rzeczywistości
Elementy głównego wątku miłosnego występują po cztery razy: od strony Wokulskiego, od strony Rzeckiego, od strony Izabeli i w opinii społecznej – całe rozdziały (w tym pierwszy!) są poświęcone odbiciu opinii społecznej) łączenie subiektywizmu i obiektywizmu sztuki
Subiektywizm x obiektywizm:
Obserwacje jednostek nad otoczeniem – prawie wszystkie postacie mają tendencje do robienia spostrzeżeń, niektóre postacie mają wręcz przypisaną funkcję komentatorską: ajent Szprot, radca Węgrowicz i doktor Szuman, czasem Rzecki, w Paryżu – Wokulski;
Dyskusje - obserwacje są ujawniane w dialogach; bohaterowie chcą myśleć i dzielą się refleksjami, bronią swojego stanowiska
Medytacje – atmosfera analityczna powieści: bezstronna relacja narratora, monolog przeplatany mową zależną albo dialogiem wewnętrznym; metoda skojarzeń przypadkowych filar stylu artystycznego Lalki, ujawnianie przedakcji
Gama możliwości artystycznego kreowania świata – poetyka realizmu u Prusa jest bardzo rozległa i dostarcza wielu możliwości, korzysta z dwóch przeciwstawnych biegunów i wszystkiego, co jest pomiędzy:
Naturalizm – opis Warszawy, bezpośrednie nazywanie uczuć, opis dyskusji itd., zwłaszcza dwa główne postulaty:
Całkowite uzależnienie jednostki od środowiska
Bezpośrednie i ścisłe związanie ludzi z tłem, w którym żyją – specjalnie konstruowane są sytuacje analogiczne dla wielu bohaterów, żeby można było prześledzić wpływ różnic środowiskowych na biografię: np. nauka Wokulskiego a nauka Ochockiego, owdowienie Wąsowskie a owdowienie Stawskiej itd.
Ale uwaga: Prus wykracza poza naturalizm (szczególnie w studium miłości), ponieważ akcentuje nieracjonalne motywacje zachowań człowieka, twórcze wartości psychiki ludzkiej
Z jednej strony studium świata psychopatów i zwyrodnialców, z drugiej strony idealistyczne postacie
Symbolika – wizje (posąg Sławy), sny (sen Rzeckiego o upadku Wokulskiego), przywidzenia (Izabela i Wokulski widzą w lesie Zasławskim elementy architektoniczne kościoła). Zwłaszcza postać Wokulskiego jest poddawana symbolice (inspiracje z Hugo, Szweykowski opisuje s. 204) – życie rozpięte między dnem (piwnicą Hopfera) a szczytem (zamkiem w Zasławiu), pięcie się po drabinie itd.
Poza tym Lalka pozostaje jednak w obrębie wpływów Dickensa (Rzecki jest analizowany jako postać ściągnięta z Dickensa, ktoś nawet wytropił, z jakiej powieści XD typowo dickensowski motyw to proces o lalkę.)
Oraz wpływów literatury romantycznej świadoma stylizacja niektórych fragmentów <panie Szweykowski, czy stylizacja może nie być świadoma???> paradoksalnie, nie wszystko jest skażone patologią, w Lalce występują również wzniosłe motywy romantyczne, nieskażone, piękne, świadczące o możliwościach moralnej i uczuciowej natury człowieka zwłaszcza prezesowa Zasławska (absolutna przewaga wartości duchowych ale bez utraty poczucia realności i naturalności), której wątek jest potraktowany z romantycznym patosem (czterowiersz z Mickiewicza: „Jak cień tym dłuższy gdy padnie z daleka…”). Mickiewicz patronuje marzeniom Wokulskiego, ale tu już się zaczyna patologia. Wnioski: romantyzm miał sens w swoim czasie, ale ten czas się skończył i trzeba przestać żyć wg kliszy. Wokulski jest powtórzeniem sytuacji Gustawa, nawet z inwektywą przeciw księgom zbójeckim, odwiedzaniem miejsc szczęścia po opuszczeniu ich przez ukochaną. Najwięcej stylizacji romantycznych jest u Rzeckiego – motywy romantyczne przeniesione w codzienność i orbitę możliwości psychicznych człowieka prostego, poddającego się bardzo mocno wpływom społecznym. Geist jest całkowicie romantycznym bohaterem, wzorowanym na alchemikach.
Precyzja czasowa – wszystkie wydarzenia z życia indywidualnego są ustawione pod kątem historycznym i powiązane z wątkami faktograficznymi: działalność Biskarcka, Garibaldiego, młodego Napoleonka, walki Anglii w Afryce, zamach na cesarza Wilhelma, przyjazd Rossiego do Warszawy i jego repertuar, odczyty przywódcy konserwatywnej partii krakowskiej (Tarnowskiego). Daty dzienne się zgadzają. inspiracja z Wychowania sentymentalnego Faluberta, jedynej francuskiej powieściowej syntezy epoki; materiał faktograficzny z życia codziennego – wartość naukowego dokumentu
Utwór pisany w latach 1887-1889 daje Warszawę z roku 1878-79.
Precyzja przestrzenna – miejsca mają konkretne znaczenie, Warszawa narzuca pewne rozwiązania (np. kto kogo gdzie może spotkać), rozwój akcji jest spleciony z logiką życia Warszawy, sceny rodzajowe zajmują stosunkowo dużo miejsca Lalka jest powieścią o Warszawie (kosztem m. in. łamańców, jakie wyprawia Rzecki przy licytacji, żeby zobaczyć jak najwięcej randomowych epizodów XD)
Lalka jest powieścią o zbiorowej patologii społecznej – ukazuje społeczeństwo w stanie rozkładu, różne objawy chorobowe itd.
u Zoli: podejście przyrodnicze, zagadnienia dziedziczności, przekazywanie zboczeń fizjologicznych drogą genetyczną (od ciała do psychiki)
u Prusa: zjawiska chorobowe w społeczeństwie pojawiają się jako rezultat chorych poglądów albo przekonań, przesądów, które skłaniają ludzi do prowadzenia nienormalnego trybu życia i doprowadzają do anomalii psychofizycznych i ogarniają swoim zasięgiem nie tylko jednostki i rodziny, ale i całe grupy społeczne. Choroby zdiagnozowane w Lalce: system arystokratyczny i romantyzm. XD (od psychiki do ciała, ale bez negacji zasady Zoli)
duchowe zwyrodnienie arystokracji ( aluzje do Nie-boskiej!!!) – nadużywanie sił cielesnych lub uniemożliwianie ich wykorzystania – przykład klasyczny: Baron Krzeszowski, doprowadzony do ruiny pod każdym względem. Przykład powszechny: wynaturzenie seksualne wszystkich kobiet z arystokracji, które wchodzą w małżeństwa z wyrachowania (damy z arystokracji podczas koncertu Rossiego; Izabela i posąg Apollina – taka jest interpretacja Szweykowskiego, ale Izabela równie dobrze może być po prostu aseksualna XD). Przykład obrzydliwy: baron Dalski (60 l.) i Ewelina (16 l.)
zboczenia zbiorowe – narzucenie niekorzystnych postępowań przez hipnozę romantyczną (jednostki egzaltowane typu Leon + Wokulski, paranoicznie i patologicznie zakochany w Izabeli)
zboczenie miłosne Wokulskiego jako szczególny przypadek – analizowane w powieści przez narratora i samego bohatera, opisywane głównie za pomocą stanów anormalnych XD – konkretyzacja fizjologiczna napięć psychicznych, blask pracy myśli i uczuć, nieoczekiwane olśnienia, intuicyjne objawienia, rozdwajanie się jaźni, przechodzenie od jawy do wizjonerstwa, ciągłe zderzanie się ze sobą mocy psychofizycznej natury ludzkiej. Najbardziej dosadna scena: Skierniewice.
„Lalka, będąc powieścią idei, nie jest powieścią tendencji” – prof. Szweykowski <3 – ale bohaterowie buntują się przeciwko temu, że zło istnieje w ich świecie, otwarcie wyrażają opinie na ten temat i rozmawiają o tym
Żywioł satyryczny Lalki: wyjaskrawianie, deformacja rzeczywistości, przerysowywanie niektórych cech, czasem nawet nazwiska epitetyczne XD – panna z de Ginsów Upadalska XD
Komizm: teoria humoru Prusa: przedstawianie każdego zjawiska z co najmniej dwóch stron. (ze Słówka o krytyce pozytywnej: humorysta w wielkim stylu niczego nie usiłuje zdobyć, nikogo nie nawraca i nikomu nie ulega; on raczej obserwuje wszystko i wszystkich z pobłażliwością i spokojem”, gdyż „nie uznaje żadnych dogmatów, nie uważa nic za konieczne ani za niemożliwe, lecz tylko prawdopodobne”). Komizm lalki stanowi wyrazisty kontrast dla pokładów tragizmu, ale jest często osnuty wokół motywów makabrycznych: np. studenci udający trupa, bawienie się trupią czaszką, huśtanie się na trzecim piętrze <dla kogoś kto ma agorafobię, jak Prus, to brzmi potrójnie makabrycznie XD> odwrócenie emocjonalne motywów sensacyjnych: sensacyjność staje się koszmarem. Komizm w Lalce opiera się na relatywizmie zjawisk.