Mistrzowie prozatorskiej awangardy: Stanisław Ignacy Witkiewicz, Bruno Schulz, Witold Gombrowicz.

To proza rozwijająca się w opozycji do wzorów realizmu.

Są 4 odmiany powieści awangardowej (wg Mieczysława Dąbrowskiego):

- analityczna (Tadeusz Breza),

- groteskowa (Witold Gombrowicz),

- dążąca do mitologizacji rzeczywistości (Bruno Schulz)

- „powieść jako gra” (Michał Choromański).

To model, w którym dokonało się odejście od formy tradycyjnej w kierunku różnorodnych eksperymentów kwestionujących podstawowe wyznaczniki powieści realistycznej. Istnieją elementy, które traktować można jako próby stworzenia nowej jakości, jak i cechy charakterystyczne dla realistycznej odmiany gatunku.

Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885 – 1939)

Witkiewicz nie uznawał powieści za dzieło sztuki czystej. Nazywał ten gatunek „workiem”, pretekstem do wyrażania poglądów autora na rozmaite tematy i do załatwiania porachunków ze swymi współczesnymi. Dlatego powieści Witkiewicza :

- są pokrewne powieści osiemnastowiecznej z jej grą niezwykłych przygód i dygresjami autora;

- ale także - zwiastuny nowej powieści, która zyskała swobodę fantazji filozoficznej;

- stylistycznie – spadkobiercy Młodej Polski (jednak nowością są groteskowe efekty, wynikające z przeskoków patosu w komizm; np. humorystyczno-patetyczny opis aktów erotycznych);

Witkiewicz widział zapowiedź nadchodzącej epoki kolektywów, w której o losach świata, człowieka i kultury decydować będą nie genialne jednostki, lecz zbiorowość. Odczuwał to jako ostateczny kres i katastrofę wolności, sztuki i cywilizacji i to poczucie zagłady leżało u podstaw jego poglądów historiozoficznych, koncepcji etycznych i działalności pisarskiej. Najbardziej „katastroficzny” spośród polskich pisarzy (był inspiracją dla poetów lat trzydziestych).

Przerażała go:

- mechanizacja, technika;

- materializm;

- pogarda dla osobowości ludzkiej

Prawdziwa wolność i niezależność kryje się w sztuce.

• Powieść Pożegnanie jesieni (1927) –utwór wyprzedzający swój czas.

Miejsce akcji – jakiś nierzeczywisty kraj (który jednak ma być bardzo rzeczywistą Polską);

Czas akcji - nieokreślona przyszłość;

Główne postacie – Atanazy Bazakbal., jego banalna ukochana, bajecznie bogata demoniczna kobieta, książę-dekadent

Treść:

Niedaleka jest już rewolucja „niwelistów”, poprzedzana przez inną rewolucję (niby Kiereńskiego?). Bohater, Atanazy Bazakbal, jeden z tych szalonych intelektualistów i artystów, którzy tworzą sztukę zdegenerowaną, usiłuje wyciągnąć jak najwięcej „metafizycznego poczucia dziwności istnienia” ze swoich przygód erotycznych.(pod tym względem seks był dla Witkiewicza czymś pokrewnym sztuce).Postacie nieustannie bronią się przed zwykłością egzystencji, toczą dysputy filozoficzne i poszukują komplikacji. W powszechnej szarości po rewolucji (opisanej wiele lat później w podobnych terminach przez Orwella) główny bohater cierpi przy swoim biurku w jakimś ciemnym biurze. Potem ucieka za granicę, ale w ostatniej chwili doznaje olśnienia (ten marsz ku depersonalizacji człowieka można odwrócić ostrzegając przed tą „powszechną szarością”). Wraca więc po swoich śladach, lecz zostaje schwytany przez straż graniczną i stracony.

• Powieść Nienasycenie (1930)

Niemal identyczna sceneria jak we wcześniejszym utworze, lecz przyszłość jest bardziej odległa.. Zachodnia Europa przeszła przez komunistyczne przewroty, Rosja odrzuciła komunizm, Polską zaś rządzi genialny dyktator, Kocmołuchowicz, który potrafi zachować neutralność i jest nawet uważany za człowieka, który uratuje komunistyczną Europę przed najazdem komunistycznych Chin. Witkiewicz parodiując pomysł „żółtego niebezpieczeństwa”, dał jego nową, przekonującą wersję. Armia chińska ożywiona wiarą w swego najwyższego ideologa, Murti-Binga, podbiła Rosję i zbliża się do granic Polski. Przygody bohatera, Genezypa Kapena, stającego się stopniowo schizofrenikiem, stanowią pretekst dla ukazania panoramy skazanego społeczeństwa (niewątpliwie autor miał na myśli europejskie i polskie społeczeństwo w okolicach roku 1930). Słowo „nienasycenie” oznacza tu niemożliwość zaspokojenia uczuć metafizycznych. Sztuka stała się czystym szaleństwem. Środki zaradcze proponowane są ze wszystkich stron, np. przez wyrafinowany neokatolicyzm. Pojawiają się także tajemniczy domokrążcy, sprzedający pigułki wschodniego pochodzenia, które po zażyciu dają człowiekowi uczucie szczęśliwej harmonii ze światem i uwalniają go od metafizycznego niepokoju. Pigułki niweczą wszelką wolę oporu. Tuż przed bitwą armii Kocmołuchowicza z Chińczykami nieobliczalny wódz w kluczowym momencie poddaje się najeźcom , którzy następnie z największymi honorami ścinają mu głowę. Zostaje ustanowiony mowy porządek, a bohaterom powieści, jako ”przeżytkom” pozwala się dalej prowadzić ich nieszkodliwe zajęcia pod opieką Ministerstwa Mechanizacji Kultury.

Bruno Schulz (1892 – 1942)

Samotny artysta (litografia i rysunek) pracujący jako nauczyciel rysunków w gimnazjum w Drohobyczu. Pisywał głównie dla siebie, bo był zbyt nieśmiały, aby zwrócić się do wydawców.

- intelektualnie uformowany przez Młodą Polskę i niemiecką lit. pierwszych dziesięcioleci tego wieku;

- z opóźnieniem dotarł do lit. Kręgów Warszawy

- w 1933 r. był wśród członków założycieli zespołu literackiego Przedmieście;

- zamordowany w getcie w Drohobyczu

Utwory:

- Sklepy cynamonowe (1934) – po niej uznany przez młodych literatów i zaakceptowany przez wydawców czasopism i książek;

- Sanatorium pod klepsydrą (1937)

- rękopis powieści Mesjasz - zaginął

Charakterystyka utworów:

- składają się z opowiadań pisanych w 1 osobie i zdominowanych przez przywoływanie wspomnień z dzieciństwa (Sklepy…) i wczesnej młodości (Sanatorium…) przez dorosłego narratora (w pierwszym utworze: dzieciństwo spędzone w małym miasteczku przedwojennej Galicji, w kupieckiej rodzinie żydowskiej, przeżywającej – skutkiem choroby i śmierci ojca – bankructwo i likwidację sklepu; w drugim utworze - rzeczywistość podobna do realnej, gdzie cofa się czas – bohater odwiedza ojca w dziwnym sanatorium );

- wyróżniają się niezwykłym , konsekwentnym oniryzmem (podobne do snu, wzorowane na jego mechanizmach, fantastyczne, sprzeczne z prawami logiki;

- świat przetworzony przez dziecko o nadwrażliwej psychice i wybujałej wyobraźni – dojrzewający Józef (wszystko jest wyolbrzymione, przeobrażone np. małe miasteczko nabiera cech bajkowej metropolii, służąca Adela staje się groźnym bóstwem opiekuńczym rodziny, a historia ojca zmienia się w wielką księgę Przemian - w ptaki, kraby, karakony, czasem Boga i demiurga, czasem w bezradnego starca;

- przygody bohaterów odsłaniają pewne absurdalne właściwości materii (materia, z racji swej płynności, stanowiła dla Schulza nieustanny cud – kształty pęcznieją, przechodzą w inne kształty, zanikają, następnie znowu przemieniają się w coś nieoczekiwanego);

- ukryta rzeczywistość nie jest jednoznacznie radosna, ale i nie jest koszmarem , jest bujna, naładowana możliwościami, poetycka i zmysłowa;

- bohater kwestionuje autentyczność Biblii, a dostrzega elementy prawdziwego mitu w reklamowej opowieści o działaniu środka na porost włosów, w pamiętnikach i zapomnianych książkach , gdyż poszczególne sensy prawdziwej Księgi, Autentyku, rozrzucone są w rzeczywistości;

- dzieciństwo to „epoka genialna”, poetycka, mitotwórcza;

Istotą pisarstwa Schulza jest dążenie do odtworzenia pierwotnej wiedzy o świecie, prawd wspólnych kiedyś całej ludzkości. Symbolem tej wiedzy jest tajemnicza, istniejąca w poza-czasie: Księga, Autentyk, w którym znaleźć można odpowiedzi na wszystkie pytania.. Poszukujemy więc mitycznej treści w tych historiach , ich sensu ostatecznego;

Proza Schulza jest silnie zmetaforyzowana, ulega mitologizacji (animizowanie, personifikacje).

Witold Gombrowicz (1904 – 1969)

Opowiadania:

Pamiętnik z okresu dojrzewania (1933)

Powieści:

Ferdydurke (1938), Opętani (1939), Trans-Atlantyk (1953), Pornografia (1960), Kosmos (1965) i kolejne tomy Dziennika (tom I 1957)

Dramaty:

Iwona księżniczka Burgunda (1938), Ślub (1953), Operetka

Pamiętnik z okresu dojrzewania(1933) – zbiór opowiadań w których przewija się motyw niedojrzałości (historie odsłaniające ukryte pragnienia i zakamarki psychiki bohaterów:

- bohaterkę Dziewictwa pociąga, na zasadzie przeciwieństwa, brud i rodzi się w niej pragnienie zbrukania, ogryzienia na śmietniku kości;

- Tancerz mecenasa Kraykowskiego – też historia zafascynowana przeciwieństwem: chorego człowieka pociąga wspaniały mecenas, kwintesencja ograniczonego mieszczaństwa;

- bohatera Biesiady u hrabiny Kotłubaj pociąga arystokracja, ale nie potrafi on osiągnąć jej wyrafinowanej perwersyjności ;

- Zbrodnia z premedytacją – osnuta na motywach opowiastki kryminalnej, ale bezlitośnie wywróconych „na opak” (tropienie nie popełnionej zbrodni)

Opowiadania te stanowią zupełnie nową formę literackiej ekspresji której groteska przeplata się patosem, ten z kolei podszyty jest drwiną /i ironią.

Ukazanie – z jednej strony – działania mechanizmu urabiającego człowieka według społecznych, obyczajowych czy politycznych norm, z drugiej – obserwujemy wyłamywanie się bohaterów z narzuconych im wzorów.

• Podstawowe opozycje w opowiadaniach Gombrowicza, które charakteryzują jego światopogląd:

- forma przeciwstawiona jest chaosowi życia

- dojrzałość – niedojrzałości

- wyższość społeczna - niższości

Te pary znajdują się w ruchu, relacje przeciwieństw charakteryzuje wzajemne przyciąganie, a wstręt i namiętne pożądanie blisko ze sobą są siadują.

Ferdydurke (1938)

- akcję utworu cechuje nieprzewidywalności i nieprawdopodobieństwo :historia Józia wtrąconego w niedorosłość przez. prof. Pimkę to kolejne epizody w walce z formą

1. narzucenie pupy, czyli niedorosłości

2. szkoła narzuca formy przeżywania, żąda wypełniania scenariusza „zachwytu nad wielkim poetą” (młodzi, kiedy są sami poddają się konwencji, że „chłopcy muszą być chłopcami”: brzydkie słowa, przechwałki itd.)

3. Młodziakowie narzucają mieszczański ideał postępu

4. wgrana z prof. Pimką i uwolnienie się od Młodziaków – wyzwolenie bezsensu

5. dialektyka wyższości i niższości w tradycyjnym polskim dworku próba przezwyciężenia opozycji przez Miętusa - kończy się porażką i wyzwoleniem chaosu

6. ucieczka z Zosią – gest rozpaczy, zgoda na kompromitujący stereotyp panny, która chce być porwana.

Powieść jest zdejmowaniem kolejnych masek powagi i formy, którymi w życiu codziennym staramy się zasłonić ciągle tkwiące w nas dziecko, to wielki traktat o nieautentyczności życia zgodnie z narzuconymi formami.. Ale jednocześnie – nie ma innego wyjścia, poza formą jest tylko chaos.

Groteska Gombrowicza jest ściśle powiązana z jego filozofią formy; groteskowość form, zachowań czy fabuł, ich jaskrawa umowność to sposób pokazania rządzącej życiem nieautentyczności, konwencji.

Kosmos (1965)

Kosmos odsłania przerażający wymiar, gdzie wszelkie prawa, rządzące ludzkim zachowaniem ,jak również te rządzące materią rozpadają się – ponieważ zależą one od obserwatora , który arbitralnie wybiera ten, a nie inny punkt wyjścia dla całej serii rozumowań . ta zasada „mogłoby być inaczej”, stosuje się nie tylko do świata w powieści Gombrowicza , ale również do jego literackich poczynań. Destrukcyjny talent pisarza zawsze kieruje się ku temu, by pozbawić czytelnika pewności i domniemanych wartości. . Poddaje on w wątpliwość samą naturę aktu, przez który pojmujemy najprostsze przedmioty.

• Próba odkrycia porządkującej świat idei

• Pozornie odległe rzeczy domagają się sensu dążąc do całości („Jakież przygody, awantury z rzeczywistością podczas takiego jej wyzwalania się z mgły!”)