MISTRZOWIE PROZATORSKIEJ AWANGARDY: WITKIEWICZ, SCHULZ, GOM­BROWICZ

WITKACY: Malarz, dramaturg, prozaik, filozof, teoretyk sztuki. W młodości wiódł bujne życie: wraz z etnologiem Bronisławem Malinowskim popłynął do Australii; wziął udział w l wojnie światowej jako porucznik rosyjskiej armii; na własne oczy obserwował przebieg i konsekwencje rewolucji bolszewickiej, co w znacznym stopniu ukształtowało jego późniejsze katastroficzne poglądy . Po powrocie do Polski w 1918 r. zamieszkał w Zakopanem, współpracując z awangardowymi grupami malarskimi i poetyckimi. W napisanych wówczas rozprawach (Nowe formy w malarstwie, 1919; Szkice estetyczne, 1922; Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy, 1923) zaprezentował swoje koncepcje estetyczne i historiozoficzne. Do 1933 r. napisał przeszło 30 dramatów (m.in. Pragmatyści, Nowe Wyzwolenie, Kurka wodna, W małym dworku, Jan Maciej Karol Wścieklica, Oni, Matka, Szewcy), których nieliczne realizacje teatralne budziły pro­testy aktorów i oburzenie krytyków, oraz trzy powieści: Pożegnanie jesieni (1927), Nienasycenie (1930), Jedyne wyj­ście (1933); w 1972 r. opublikowano w Polsce młodzieńczą powieść Witkacego 622 upadki Bunga czyli demoniczna kobieta. Pisarz popełni) samobójstwo 18 września 1939 r. na wieść o wkroczeniu wojsk radzieckich do wschodniej Polski. Uważany przez współczesnych za ekscentryka i grafomana, Witkacy stworzył oryginalną koncepcję filozoficzno-estetyczną, której centralnym punktem było pojęcie Tajemnicy Istnienia. Istotą Tajemnicy Istnienia jest odczucie jedności w wielości, czyli zagadkowej jedności osobowości człowieka przy wielości składających się na nią elementów oraz ograniczoności jednostki przy nieograniczoności wszechświata. Odczuwanie Tajemnicy Istnienia to przejaw uczuć metafizycznych, odróżniających człowieka od zwierzęcia oraz jednostki wybitne od przeciętnych. Uczucia metafizycz­ne rodzą się dzięki filozofii, religii i sztuce, lecz filozofia i religia już się przeżyty; pozostała jedynie sztuka - ale nie każda. a tylko ta, która operuje Czystą Formą. Czysta Forma to taki układ elementów dzieła sztuki, który sprawia wrażenie koniecznego i jedynie trafnego, piękne są zatem nie same elementy dzieła, lecz ich konfiguracja, wzajemny sto­sunek. W sztuce istotna jest więc nie treść, lecz forma, dlatego dzieło artystyczne winno zrezygnować z ambicji naśla­dowania rzeczywistości, odrzucić życiowe i psychologiczne prawdopodobieństwo, a działać jedynie poprzez niezwykłą formę. Tylko takie dzieło sztuki potrafi zrodzić i ukoić zarazem uczucia metafizyczne, pozwalając tym samym dotknąć Tajemnicy Istnienia. Przekonania estetyczne Stanisława Ignacego Witkiewicza łączyły się ściśle z jego poglądami filozoficznymi i historiozoficznymi, w których dominowały tendencje katastroficzne (> katastrofizm). Witka y powo­dził mianowicie, że świat zmierza ku zagładzie, ponieważ kulturotwórcze możliwości współczesnej cywilizacji wyczerpują się. W nowoczesnych społeczeństwach zanikają uczucia metafizyczne, coraz mniej jest bowiem „prawdziwych ludzi" skłonnych dociekać Tajemnicy Istnienia, zresztą przestają oni być potrzebni. Dążeniem mas jest osiągnięcie stanu powszechnej szczęśliwości, który "masy te mogą osiągnąć przez demokratyzację życia oraz udoskonalenie organi­zacji społecznej, co zwiastuje zgubę kultury i mechanizację społeczeństwa, w którym ludzie-automaty będą jedynie produkować i konsumować dobra. Taki bieg dziejów jest, zdaniem Witkacego, przesądzony, a rewolucje społeczne tylko go przyspieszą (za Janem Błońskim). Swoje poglądy wyrażał Witkacy najpierw w dramatach realizujących zało­żenia Czystej Formy, zrywających z życiowym prawdopodobieństwem, dziś uznanych za prekursorskie względem teatru absurdu i wystawianych na całym świecie. Z czasem przystąpił do wykładania swych teorii także w powieściach, którym odmawiał jednak miana dzieła sztuki. Witkacy byt także uzdolnionym malarzem, zwłaszcza portrecistą, choć założona przez niego „Firma Portretowa" działała wyłącznie w celach zarobkowych.

SCHULZ (1892, Drohobycz - 1942, tamże). Prozaik, grafik, krytyk literacki. Urodził się w małym miasteczku na Kresach Wschodnich, jako syn kupca; po studiach we Lwowie (architektura) i Wiedniu (malarstwo) powrócił do ro­dzinnego miasta ucząc rysunku w szkole podstawowej i gimnazjum. Zginął w getcie zastrzelony przez niemieckiego podoficera. Wydał dwa zbiory opowiadań: Sklepy cynamonowe (1933) i Sanatorium Pod Klepsydrą (1936), które przyniosły mu uznanie międzywojennych środowisk twórczych i krytyki literackiej. Od 1934 r. pracował nad wielką powieścią Mesjasz, której dwa fragmenty weszły do Sanatorium Pod Klepsydrą, pozostałe zaginęły w czasie wojny. Pozostawił po sobie ponadto przeszło sto listów, zbiór rysunków i grafik (teka Xięga Bałwochwalcza), kilkadziesiąt recenzji dotyczących twórczości pisarzy polskich i obcych; był tłumaczem Procesu >Franza Karki (wyd. 1936) i auto­rem postawia do tej powieści. Schulz wykreował w swych opowiadaniach fantastyczną rzeczywistość, rządzącą się swoimi prawami, pozbawioną tradycyjnej chronologii i następstw przyczynowo-skutkowych, skonstruowaną zgodnie z nieskrępowaną wyobraźnią narratora. Fabuła odgrywa tu rolę drugorzędną, podporządkowana lirycznej kreacji świata podlegającego ciągłym metamorfozom, a głównym tworzywem tego świata jest język, w którym pozostały okruchy „dawnych i wiecznych historyj", starych mitów i archetypów ludzkości. Artysta, odtwarzający w języku mityczną rzeczywistość, naśladuje Boga - Wielkiego Kreatora, w sposób niedoskonały imitując boski akt tworzenia. Elementy ekspresjonizmu (akcenty antycywilizacyjne, przekonanie o urzeczowieniu człowieka, o destrukcji indywidualności i alienacji osobowości poddanych presji nowych czasów, kafkowska wizja rzeczywistości przedstawionej) łączą się tu z poetyką nadrealistyczną (logika snu, spojrzenie na świat oczami dziecka), proustowską wizją czasu i pamięci oraz pogłosami psychologicznych teorii Freuda nobilitującymi rolę dzieciństwa i podświadomości człowieka ( nadrealizm, oniryzm, Marcel Proust, psychoanaliza).

GOMBROWICZ Autor powieści, dramatów i esejów. Ukończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim, studio­wał ekonomię i filozofię w Paryżu, Po krótkiej pracy w sądownictwie zajął się całkowicie literaturą. Debiutował zbio­rem opowiadań Pamiętnik i okresu dojrzewania (1933), następnie wydal powieść Ferdydurke (1937), która przyniosła mu rozgłos. Pisał felietony i recenzje, ogłosił drukiem dramat Iwona księżniczka Burgunda (1938), udzielał się towarzy-sko. W 1939 r. Jako Zdzisław Niewieski (pseud. utworzony od nazwy rzeki Niewiaży na Żmudzi, którą rodzina Gom­browiczów musiała opuścić po powstaniu styczniowym) publikował w prasie codziennej powieść popularną Opętani. W sierpniu 1939 r. pisarz popłynął statkiem „Chrobry" do Argentyny i pozostał w Buenos Aires. Tam stworzył sobie krąg kawiarnianych przyjaciół i uczniów, napisał dramat pt. Ślub (wyd. hiszpańskie 1948, polskie 1953) oraz powieść Trans-Atlantyk. W l, 1947-1953 pracował w Banku Polskim, później otrzymywał niewielkie honoraria z tekstów przy­gotowywanych dla Radia Wolna Europa, najczęściej nie emitowanych. Powrót Gombrowicza do polskiego, następnie wejście do międzynarodowego życia literackiego, dokonały się dzięki współpracy z „Kulturą. To tam zaczął ukazywać się Dziennik, dzieło jedyne w swoim rodzaju, wielogatunkowe i wieloznaczne, w którym nastąpiło połączenie konwen­cji pisarstwa literackiego i filozoficznego, fikcji i publicystyki i w którym znalazł się m.in. wyraz dla literackiej samo-wiedzy i autokreacji pisarza. Nakładem Instytutu wychodziły kolejne utwory, a po śmierci autora Dzielą zebrane. W 1960 r. Instytut Literacki opublikował po raz pierwszy powieść pt. Pornografia, w 1965 r. Kosmos, w 1966 > Operetkę (wraz z Dziennikiem, t. 3). W tym czasie - przypomnijmy - twórczość Gombrowicza mocno w PRL reglamentowano (liberalizacja nastąpiła jedynie w okresie 1957-1958), w latach 80. miała liczne wydania, oficjalną i ocenzurowaną edycję Dzienników zapoczątkowano w r. 1986. Zagraniczna recepcja dzieła Gombrowicza przybrała postać intensyw­nej obecności w latach 60.; bardzo liczne przekłady, inscenizacje dokonywane przez najlepszych reżyserów, zaintere­sowanie światowej krytyki, nagrody międzynarodowe ułatwiły temu dziełu wejście w obieg światowej myśli literackiej. Pisarstwo Gombrowicza koncentruje się wokół tematu związków międzyludzkich i wynikającej stąd kwestii tożsamości jednostki. We wszystkich utworach kreowane przez pisarza postacie znajdują się w stanie wieloaspektowe­go konfliktu pomiędzy indywidualnym dążeniem do zachowania odrębności a rzeczywistością społeczną, której regułą jest przydzielanie ról. Można byłoby więc uznać Gombrowicza za przedstawiciela egzystencjalizmu. i jest on nim w istocie, jednakże filozofia jednostki, jaka wyłania się z dzieł pisarza, wychodzi poza ramy owego systemu, przekracza­jąc je zarówno w kierunku estetyki, jak i metafizyki. Kluczowe dla tej twórczości pojęcie „formy" ma status procesu, nie statycznego bytu, i obejmuje wszystkie dziedziny, poprzez które istnieje człowiek: indywidualną biografię, cywili­zację i kulturę. Wymykanie się formie, która dąży do osiągnięcia stanu pełni, a więc śmierci, odbywa się u pisarstwie Gombrowicza przez eksplorację „niższości", „niedojrzałości", młodości, „synczyzny" (Trans-Atlantyk) przeciwstawionych wyższości, dojrzałości i „ojczyźnie". Dzieje się to w sposobie konstruowania bohaterów, w sposobie tworzenia języka, w ostentacyjnym łączeniu literackiej rafinady z estetyką literatury i sztuki popularnej (Opętani, Operetka). Groteska, ironia, obyczajowa i światopoglądowa prowokacja, bezlitosne nicowanie tradycji, należą do podstawowych środków wyrazu , metod artystycznego poznania w dziele tego postmodernisty. którego motywacją jest szacunek dla wartości.