P. Ricoeur „Symbol daje do myślenia”

Autor przywołuje nazwiska Eliadego, Junga, Freuda jako reprezentatywne dla nowego rozumienia kultury, (rozwinięte w Konflikt hermeneutyk) w którym on sam się odnajduje i zamierza poruszać. Wskazuje iż poszukiwanie początków mowy (punktu wyjścia), charakterystyczne np. dla Kartezjusza czy Husserla nie jest jego zamiarem i pozostawia zupełnie ten temat. Rozważania nad symbolem proponuje prowadzić „ze środka mowy”, a ich celem ma być „odzyskanie pamięci pośrodku słowa”.

Odzyskanie pamięci to dla Ricoeura wyjście z momentu zapomnienia (tak jak u Gadamera) (w jaki na skutek technicyzacji języka podpał świat)rozumianego jako utrata możliwości wyrażania przez język znaczeń naddanych (u Gadamera te znaczenia i ich rozumienie to „zadomowienie”). Uważa, że podnosząc w „nowoczesności” problematykę symbolu należy myśleć o nim w kategoriach nowoczesnych.

Symbol daje do myślenia – sens nie jest ustanowiony przez odbiorcę, ale wydawany przez symbol (hermeneutyka którą rządzi przedmiot). Sentencja tytułowa przenikająca cały artykuł, jest punktem wyjścia i dojścia.

1. Obszary występowania symbolu. Ricoeur powołuje się na wyróżnienie Beguina

   1. Symbol powiązany z obrzędami i mitami, tworzy język sacrum. Funkcja tych symboli polega na ustaleniu prawzorca dla wszystkich ludzkich czynności mających jakieś znaczenie. (np. niebo)

   2. W ujęciu freudowskim symbol (występujący w sferze marzeń sennych) to nie tylko zastępowanie czegoś przez coś innego, ale wyłącznie te obrazy, które pozostają bez związku z „archeologią podmiotu” a mimo to występują w snach jako część wspólna całej kultury i jej obrazowego podłoża. W interpretacji Junga te symbole to raczej prospekcje mówiące o naszych predyspozycjach rozwojowych.

   3. Trzecia sfera występowania symbolu to wyobraźnia poetycka. „Obraz poetycki przenosi do źródła mówiącego bytu i staje się nowym bytem” (za Baudrilardem). Sprawia, że przedstawiona rzecz staje się w pewien sposób obecna – obraz-słowo. Ricoeur mówi, że w obrazie poetyckim zawierają się dwa poprzednie rozumienia mitu (obraz poetycki jest stworzony na bazie tej samej struktury symbolicznej co sacrum i prospektywność marzeń sennych). Uchwycenie istoty koła hermeneutycznego w poetyckich słowach.

2. Struktura symbolu. Oddzielenie symbolu od: znaku, alegorii, symbolu w rozumieniu logiki symbolicznej i mitu.

   1. Symbol jest znakiem, nie każdy znak jest symbolem. Symbol nabiera znaczenia dopiero w obrębie języka (np. niebo samo w sobie symbolem nie jest). Mimo obrazowego charakteru symboli (zarówno kosmiczno archaicznych jak i sennych) można je wyrazić i opisać przy pomocy języka. Symbol w tym ujęciu to intencjonalność pierwotna i nałożona na nią intencjonalność druga – wskazująca na sens znajdujący się poza dosłownym znaczeniem. Symbol mimo iż działa na zasadzie analogii (A do B, tak jak C do D) to nie można ustalić dokładnie stosunku analogicznego. Ricoeur mówi, że trzeba zżyć się z sensem pierwotnym i aby dotrzeć do intencjonalności drugiej (nie jest to podobieństwo pojęciowe, ale wewnętrzne pobudzenie). Symbol zakłada język umowny, oddzielony od podobieństwa dźwiękowego (odróżnienie od symbolu naturalnego).

   2. Odróżnienie symbolu od alegorii zasadza się na odmiennym sposobie „oddawania” sensu. W alegorii między intencjonalnością pierwotną i wtórną zachodzi relacja przekładu. Jeśli dokona się tego przekładu „alegoria staje się zbędna”. W tym sensie alegoria jest hermeneutyką , sposobem myślenia i odczytywania tekstów kultury (np. interpretacja mitów jako alegorii). Ricoeur mówi, że w przypadku symbolu hermeneutyka jest drugim krokiem, poprzez który symbol oddaje sensy, a nie na bazie, którego jest zbudowany.

   3. Symbol w znaczeniu logiki formalnej jest znakiem całkowicie oddzielonym od treści, jest wyłącznie elementem rachunku, przynależy więc w opozycji proponowanej przez Ricoeura do języka technicznego. Pełna mowa symboliczna w odróżnieniu od wyzutej z treści logiki jest mową związaną z własna treścią, a przez treść pierwotną z treścią wtórną (punkt a).

   4. Mit to forma rozwiniętego symbolu (rozumianego jako znaczenia analogiczne, samorzutnie ukształtowane i dane). Mit to symbol wyrażony w formie opowieści artykułujący się w czasie i przestrzeni.

3. Filozofia symbolu – zarysowanie problemu wynikającego z poprzednich ustaleń. Skoro symbol nie daje się sprowadzić do alegorii i nie poddaje się przekładowi (przekład nie jest wystarczającą interpretacją) to w jaki sposób odczytać sensy w nim zawarte? Ricoeur proponuję „interpretację twórczą”, która wychodzi z myślenia o symbolu jako zagadce, za którą trzeba podążać i która wymaga indywidualnego wysiłku przy rozwiązaniu. Rozumienie (przeżycie) symbolu może przebiegać w trzech stadiach.

   1. Rozumienie symbolu przez inne symbole – fenomenologia. Takie spojrzenie na problematykę symboli ujawnia spoistość ustanawianego przez nie uniwersum znaczeń. Ricoeur mówi, że nie można poprzestać na wykazaniu tej spoistości świata symbolicznego bo nie ma w takim ujęciu mowy o prawdzie. Uchwycenie dynamiki symbolu, jego wewnętrznego życia musi być poparte przeżyciem tego symbolu przez badacza. Ricoeur powołuje się na Eliadego. Cztery figury rozumienia w obrębie tego stadium:

      1. Wydobywanie i zestawianie wielu wartości tego samego symbolu. Np. niebo, ma wiele aspektów, które można połączyć w niemal nieskończone konfiguracje. Bogactwo tematu samego w sobie.

      2. Rozumienie symbolu przez inny symbol na zasadzie analogi intencjonalnej. Np. stawienie nieba z górą, wszystkimi innymi symbolami odwołującymi się do wysokości, a z kolei te można odnieść do następnych np. związanych ze wspinaczką w górę.

      3. Rozumienie symbolu przez obrzędy i mity (czyli inne przejawy sacrum). Np. rozumie wody przez gesty związane z chrztem.

      4. W samym symbolu zawierają się różne sfery doświadczenia lub przedstawień. Np. symbolika roślin w której zawierają się odwołania do życia i odrodzenia. Połączony z pierwszym rozumieniem ale nie od końca wiem jak.

   2. Wżycie się w symbol poprzez interpretację – hermeneutyka. Ricoeur mówi, że wszyscy jesteśmy dziećmi krytyki i dekonstrukcja sacrum. Krytyka ta nie pozwala nam ponownie uwierzyć w symbole. Hermeneutyka symbolu chce zrozumieć go poprzez koło (lub splot) łączące symbol, który daję i krytykę która interpretuje. Aby rozumieć trzeba wierzyć aby wierzyć trzeba rozumieć. Hermeneutyka musi być zawsze na nowo sformułowana dla każdego interpretowanego tekstu, domaga się ona pokrewieństwa myśli z rzeczą o której się mówi. Ta naiwność myślenia to nowoczesna odmiana wiary w symbole: tylko interpretując możemy uwierzyć. Koło hermeneutyczne w rozumieniu symboli wychodzi od przedrozumienia aby poprzez interpretację dotrzeć do wyjaśniania. (rozumienie -> wyjaśnianie)

   3. Myślenie wychodzące od symboli. Filozof może obcować z symbolami za pośrednictwem fenomenologii i przy pomocy hermeneutyki. Ricoeur na przykładach ze swojej pracy nad symboliką zła pokazuje jak same symbole ustanawiają język do odkrycia świadomości zła. Tworzą mowę pierwotną za pomocą, której można o źle w ogóle mówić. Symbol otwiera dziedziny konkretnego doświadczenia. W skrócie Ricoeur mówi, że myślenie (poznanie, rozumienie – cogito) jest wewnątrz bytu, a nie odwrotnie. Filozofia wychodząca od symbolu zwraca refleksję ku odkryciu racjonalnej podstawy bycia człowieka zawartej w dynamice symbolu.

Konstrukcja tekstu:

- myślą przewodnią jest sentencja „Symbol daje do myślenia” i ona pojawia się w kliku miejscach. Ricoeur powracając wciąż do tej samej kwestii, w jaki sposób symbol daje do myślenia i jaka jest egzegeza takiego sformułowania.

- cały wywód oparty jest na schemacie koła hermeneutycznego, wyrażonego w skrócie zdaniem „aby rozumieć trzeba wierzyć, aby wierzyć trzeba rozumieć”. Na początku Ricoeur podaje garść informacji, które należy przyjąć, uwierzyć im, aby w ogóle zacząć rozmowę o symbolu, potem rozbierając symbol na części pokazuje jak funkcjonują jego wewnętrzne połączenia i z powrotem na koniec wraca do stwierdzenia, że ile by się nie powiedziało o symbolu on zawsze pozostanie nie do końca wyjaśniony i zagadkowy. Koło hermeneutyczne jest ogólną zasadą tworząca ten tekst ale stosuje się również do poszczególnych wątków w nim zawartych

- propozycja Ricoeura jest wyjściem naprzeciw postulatowi o sformułowaniu hermeneutyki odpowiedniej dla interpretowanego tekstu (zagadnienia itd.). Wspominana przez autora wspólnota myśli z rzeczą, przyświeca mu w stopniowym odkrywaniu czym jest symbol. Ricoeur chce w swoim tekście „wżyć” się w symbol, pomyśleć jego kategoriami by dotrzeć do jego istoty.

- postulaty teoretyczne popierane są przez wybrane przykłady, najczęściej jest ich kilka, pochodzą od różnych badaczy.

- definicja symbolu (co charakterystyczne dla Ricoeura) jest w pierwszej części negatywna - czym symbol nie jest.

- relacja części do całości i całości do części, jest uchwycona w przechodzeniu pomiędzy przykładami poszczególnych konkretnych symboli a konstruowaniem twierdzeń dotyczących symbolu w sensie ogólnym.

- charakterystyczna jest dyscyplina z jaką prowadzi wywód Ricoeur, jego myśli zawsze są ze sobą powiązane, w wielu miejscach ułożone są w punkty.

S. Awiernicew Symbol

- Symbol – (w odniesieniu do estetyki) to obraz wzięty w aspekcie swojej znakowości, to znak obdarzony bogactwem mitu i wieloznacznością obrazu. Każdy symbol jest obrazem, symbol przenosi obraz (a właściwie jego sens) poza swoje ramy. „Przedmiotowy obraz i głęboki sens występują w strukturze symbolu jako dwa bieguny, sprzęgnięte ale jednocześnie rozdzielone jeden od drugiego, tworzące między sobą napięcie, w którym znajduje się istota symbolu.”

- Aby zrozumieć symbol i dostrzec jego głębokie sensy trzeba „wżyć” się w niego (tak samo jak u Ricoeura), nie można dotrzeć do tej wiedzy tylko wysiłkiem intelektualnym. Dla zrozumienia każdego symbolu trzeba odkryć jego wewnętrzną dialektykę i według niej starać się go rozczytać. (podobnie jak u Ricoeura, sformułowanie oddzielnych hermeneutyk albo raczej podejść, dla poszczególnych tekstów)

- Bogactwem symbolu jest jego wieloznaczność (w strukturze znaku ta wieloznaczność przeszkadza w jego odpowiednim odczytaniu, znak powinien wskazywać na jedną konkretną rzecz)

- Awierncew przywołuje etymologie słowa symbol – przełamana płytka, dzięki której ludzie mogli się rozpoznać. Odróżnienie od alegorii tak jak u Ricouera, przekładu (alegorii) może dokonać każdy, symbol domaga się czegoś więcej, jest tajemnicą (tak jak u Ricouera zagadką, która ma prowadzić). Symbol łączy ludzi, którzy rozumieją jego sens. Kulturowy i społeczny wymiar symbolu, który może żyć jeśli jest zrozumiały.

- Sens symbolu nie jest dany ale zadany, tak jak u Ricouera, wymaga aktywnej pracy od tego kto chce go zrozumieć.

- Rozczytywanie symboli musi przebiegać nie według ustalonych zasad naukowych bo są one bezradne wobec pytania o sens. Nie da się określić nigdy do końca zakresu interpretacji a tym bardziej prawdziwości symbolu. Kryteria ścisłości i prawdziwości dla symbolologii muszą być ustalone w odniesieniu do interpretowanego tekstu, z uwzględnieniem bardzo wielu czynników na które zwraca uwagę Łotman. Objaśnienie symbolu nie może opierać się na typowym dla nauki monologu, ma być dialogiem z „twórcą” symbolu i przy współpracy z nim można dopiero odtworzyć sensy.

J. Łotman

- De Saussure – przeciwstawienie symboli znakom konwencjonalnym, symbole mają charakter ikoniczny.

- w symbolu zawsze jest coś archaicznego. Każda kultura potrzebuje zbioru tekstów archaicznych, pochodzących często z czasów sprzed wynalezienia pisma, w których zagęszczenie symboli jest najczęściej bardzo duże. Symbole przechowują w skompresowanej postaci to co najistotniejsze z archaicznych tekstów.

- symbole są nośnikami pamięci kultury, przenosząc zespoły znaczeń z jednych przestrzeni do innych. Zapewniają ciągłość kulturze, której uczestnicy postrzegają ją nie jako oddzielone od siebie okresy ale jako jedność i wynikanie. Symbole dają poczucie wspólnoty myśli podzielane przez uczestników danej kultury. Odczucie to odnosi się zarówno do teraźniejszości jak i przeszłości.

- z jednej strony symbol jest znakiem innych epok (poprzedni punkt), łącznikiem który zapewnia poczucie ciągłości kultury, a z drugiej transformuje się on w kontekście czasów i tendencji (tworzy kulturę ale jest też przez kulturę modyfikowany)

-proste symbole tworzą jądro kultury (np. koło, gwiazda itp.)

- na przykładach z literatury, Łotman pokazuje jak w jaki sposób symbol przenika i formuje się w twórczości wielkich pisarzy, w jaki sposób jest wykorzystywany. Pokazuje jakie zachodzą związki pomiędzy odtwarzaniem symboli przez pisarzy a reminiscencją, którą wywołują one u czytelników. Dla pisarza tekst jest ostatnim etapem pracy dla czytelnika punktem wyjścia. Realizuje się tu poniekąd koncepcja koła hermeneutycznego we wzajemnej relacji pisarz - czytelnik, a właściwie tekst - interpretacja. Symbolika (np. wątek biblijny) dla pisarza stanowi punkt wyjścia wokół którego nabudowuje się fabuła, dla czytelnika fabuła jest punktem odbicia do rozczytania symboliki (sensu).

- Łotman ilustrując przykładami z dzieł Dostojewskiego i Tołstoja pokazuje jak idea słowa-symbolu przenika ich twórczość oraz jak mocno obaj pisarze wchodzą w dialog z symboliką faktu.

- Łotman próbuje śledzić pewne epizody z życia Dostojewskiego i szukać w nich klucza do interpretacji, symbolicznych jego zdaniem epizodów z powieści pisarza. Pokazuje jak działa mechanizm symbolizacji, w którym jakieś wydarzenie szczególnie wyraziste organizuje wokół siebie inne znaczenia i treści początkowo z nim nie związane.

- Na przykładzie pomniku III Międzynarodówki Tatlina pokazuje Łotman jak symbol transformuje pod wpływem kontekstu kulturowego. Symbolika wierzy Babel została tam całkowicie odwrócona. Wieża stała się symbolem jedności i wspólnego wysiłku w szturmowaniu nieba. Jest to również przykład odwołujący się do pierwszej z wymienianych funkcji symbolu, podtrzymywania pamięci zbiorowej.

- Symbol różni się od znaku obecnością elementu ikonicznego. Znak jest obrazem, który działa na zasadzie iluzji i próby powielenia rzeczywistości, symbol w takiej metaforyce jest ikoną bo wskazuje na coś poza sobą w sposób niebezpośredni. Treść symbolu tylko migoce poprzez wyrażenie, więc aby do niej dotrzeć potrzebny jest wysiłek (tak jak w dwóch poprzednich artykułach).