Jurij M. Łotman
O znaczeniach we wtórnych systemach modelujących
celem zbadania dowolnego systemu językowego jest ustalenie jego treści
badanie kultury, sztuki, literatury (jako systemów znakowych) w oderwaniu od zagadnień treści traci sens
najbardziej skomplikowane zadanie - analiza treści systemów znakowych
podstawę strukturalnego rozumienia pojęcia istoty znaku i jego znaczenia stanowi pojęcie systemowości znaków
często spotykamy się z przypisywaniem znakowi charakteru nierozkładalnego
podkreśla się jedność sygnatu i sygnansu, ale jest to przejaw konieczności włączenia znaku w bardziej skomplikowany system
systemowość bywa często podkreślana podczas rozpatrywania tej strony znaku, która wiąże się z planem wyrażania
materialność znaku realizuje się gł. poprzez ukształtowanie określonego systemu relacyjnego
istnieje możliwość przekodowania jednego systemu wyrażania na inny
w planie wyrażania nie może istnieć pojedynczy, nierozkładalny, pozasystemowy znak
nie może stać się treścią języka fakt, którego nie można z czymś zestawić, który nie włącza się w żadną z klas
znaczenie powstaje, kiedy posiadamy co najmniej dwa różne ciągi-struktury, oraz istnieje możliwość przekodowania jednego z tych systemów na inny
- jeden to plan wyrażania
- drugi to plan treści
problem treści = problem przekodowania
wtórne systemy modelujące to takie struktury, u których podstaw leży język naturalny + struktura typu ideologicznego, etycznego etc.
Sposoby kształtowania się znaczeń
znaczenie powstaje na skutek przekodowania wewnętrznego
znaczenie powstaje w wyniku zbliżenia dwóch struktur (jak a = b + c)
2. znaczenie powstaje na skutek przekodowania zewnętrznego
ten przykład prezentują języki naturalne
kształtowanie się stosunku między dwoma ciągami strukturalnymi różnego typu, a ich poszczególnymi elementami
elementy ekwiwalentne tworzą pary, łączone w znaki
im bardziej odległe są od siebie struktury, tym bogatszy w treść będzie sam akt przeniesienia z jednego systemu do drugiego
zbliżenie dwóch szeregów to parzyste przekodowanie zewnętrzne
3. znaczenie powstaje wskutek mnogościowego przekodowania zewnętrznego
we wtórnych systemach modelujących mamy do czynienia z mnogościowym przekodowywaniem zewnętrznym - zbliżenie wielu samodzielnych struktur → na znak składa się tu wiązka wzajemnie równorzędnych elementów różnych systemów
wewnętrzne relacje znaczenia wyraźnie ujawniają się w tych wtórnych układach semiotycznych, które pretendują do uniwersalności - do usystematyzowania całej danej człowiekowi rzeczywistości, np. romantyzm literacki
geniusz - treść będzie uchwytna po ustaleniu stosunku tego pojęcia do innych pojęć systemu - o pojęciu tym dostatecznie jasne wyobrażenie uzyskamy po zbadaniu jego stosunku do innych pojęć systemu i całego systemu w ogóle
z punktu widzenia romantyka nie ma potrzeby wychodzenia poza ramy systemu
w realistycznym systemie artystycznym pierwszoplanowe miejsce zajmuje pytanie dotyczące stosunku znaczenia pojęcia w strukturze do znaczenia z zewnątrz systemu → środkiem jest przekodowywanie zewnętrzne - pokazanie możliwości przełączenia się z jednego systemu do drugiego
z mnogościowym przekodowywaniem zewnętrznym mamy do czynienia, kiedy autor nie zestawia dwóch stylów, lecz stara się wniknąć w istotę rzeczywistości (bo każdy z systemów kodowania jest ograniczony) → znaczenie powstaje wskutek zrównywania tego, co różne i wskutek ustalenia ekwiwalencji kilku bardzo podobnych systemów semantycznych pierwszego poziomu
wielokrotność przekodowywania pozwala na zbudowania wspólnego jądra semantycznego, które odbiera się jako znaczenie, wyjście poza ramy struktur znakowych w świat przedmiotu
mnogość przekodowywania zewnętrznego może przybierać różny sens w różnych strukturach
budowanie rzeczywistości z szeregu systemów subiektywnych i obiektywnego (Bohater naszych czasów)
wielokrotne przekodowywania potwierdzają brak obiektywnej rzeczywistości (komedie Tiecka, dramaty Pirandella) → rzeczywistość to tylko znak, którego treść stanowi nieograniczona ilość interpretacji
różne systemy kształtowania się znaczeń w realnych wtórnych systemach modelujących teoretycznie często współistnieją
zewnątrzsystemowe znaczenia, których obecność jest nieukierunkowana, nie są w danym wypadku istotne, lecz mogą stać się powodem nieporozumień
to wszystko jest ważne dla badań nad charakterem treści wtórnych systemów modelujących np. poezja Lermontowa
liryka Lermontowa wykazuje w pełni konsekwentną strukturę monistylistyczną
świat autorskiego „ja” to świat jedyny
z punktu widzenia romantyka wyklucza się możliwość ekwiwalencji jego świata poetyckiego z rzeczywistością lub światem postrzeganym przez innego, przeciętnego człowieka
system romantyczny jako całość z zasady nie podlega żadnemu przekodowywaniu - jako całość jest on jedyny, sam w sobie stanowi uniwersum danego poety - nie posiada znaczenia (wyrażania w innym systemie)
znaczenia mogą powstawać dzięki wewnętrznej korelacji elementów systemów
znaczenie elementów wynika z ich relacji
Lermontow uważa za możliwe spojrzenie na to samo zjawisko z dwóch różnych punktów widzenia - dwukierunkowy związek ciągów strukturalnych
warstwa stylu „romantycznego” to nie tylko przedmiot degradacji lub parodiowania
znaczenie czyste powstaje w wyniku wzajemnej relacji dwóch warstw stylistycznych
pogląd, że rzeczywistość jest tym, co dostępne zwykłemu, pospolitemu spojrzeniu, przekształca się w inny: rzeczywistość to wzajemne przecięcie się różnych punktów widzenia, pozwalające na przekroczenie ograniczoności każdego z nich
struktura, której znaczenie kształtuje się w wyniku wzajemnego przekodowywania wielu systemów-ciągów, pozwala na przekraczanie w ogóle ram każdej konkretnej systemowości
przekodowywanie wiąże się nieodłącznie z zagadnieniem ekwiwalencji
ekwiwalencja na różnych poziomach stanowi jedną z podstawowych organizujących zasad poezji i struktury artystycznej w ogóle
pojęcie ekwiwalencji we wtórnych systemach modelujących typu artystycznego ma inny charakter niż w strukturach typu prymarnego (lingwistycznego) - tu za ekwiwalentne uważane są elementy jednoznaczne w odniesieniu do wspólnego denotatu, do systemu semantycznego w całości oraz do dowolnego jego elementu, a które zachowują się jednakowo w jednakowym otoczeniu i w konsekwencji podlegają wzajemnej wymianie
jeść - żreć / leżeć - gnić:
użyte na poziomie powiadomienia pierwsze słowa, obojętne wobec zabarwienia stylistycznego są ekwiwalentne
drugie słowa, które mówią o zachowaniu się przedmiotu dla powiadomienia nie są ekwiwalentne
ekwiwalencja elementów semantycznych struktury artystycznej nie zakłada ani jednakowego stosunku do denotatu, ani tożsamości stosunku do pozostałych elementów semantycznych systemu , ani jednakowego stosunku
do wspólnego otoczenia
struktura artystyczna kontynuuje stan ekwiwalencji między różnymi elementami - odbiorca myśli, że istnieje jakiś inny system semantyczny → w ten sposób wytwarza się szczególna struktura semantyczna danego tekstu
ekwiwalencja elementów nieekwiwalentnych sugeruje, że znaki te, posiadające na poziomie języka różne denotaty, na poziomie systemu wtórnego posiadają wspólny denotat np. ser i tarcza → księżyc
świat denotatów systemu wtórnego nie jest tożsamy ze światem denotatów systemu prymarnego
wtórny system modelujący o charakterze artystycznym konstruuje własny system denotatów, który stanowi model świata denotatów w znaczeniu ogólnojęzykowym
przy klasyfikacji różnych typów znaczeń należy rozróżniać dwa wypadki ekwiwalencji szeregów-ciągów w obrębie systemów znakowych
przekodowywanie w zakresie semantyki
przekodowywanie w zakresie pragmatyki - kiedy realizuje się możliwość stylistycznie odmiennego opowiadania o tym samym przedmiocie (nie zmienia się model przedmiotu, ale stosunek do niego)
podział przekodowywania w tekście artystycznym na semantyczne i pragmatyczne najczęściej możliwy jest
w kategoriach abstrakcji badawczych, w rzeczywistości mamy splot obu systemów
klasyfikacja znaczeń wtórnych systemów modelujących typu artystycznego wg sposobu konstytuowania
się ekwiwalencji między elementami znaczeniowymi jest pożyteczna podczas budowania strukturalnej teorii tropów
rozgraniczenie przekodowywania na dwa typy (semantyczny i pragmatyczny) jest pożyteczne podczas ujmowania zagadnień stylistyki w świetle idei semiotycznych
1