Ośrodki władzy

Na ziemiach polskich jeszcze w czasie I wojny światowej powstała Rada Regencyjna (w 1917 roku). Była ona organem powołanym przez Niemców. 7 X 1918 roku Rada Regencyjna proklamowała niepodległość Polski. Gdy koniec wojny był już coraz bardziej widoczny, nastąpiła aktywizacja stronnictw niepodległościowych. W lipcu 1918 w zaborze pruskim powstał Centralny Komitet Obywatelski (CKO). Współpracował on z paryskim KNP. 10 XI CKO ujawnił się w Poznaniu jako Naczelna Rada Ludowa. Na czele jej Komisariatu stanęli: Stanisław Adamski (później został on biskupem katowickim), Wojciech Korfanty i Adam Poszwiński. W Poznaniu bardzo widoczna stała się przewaga endeków. Najszybciej panowanie zaborców zakończyło się w Galicji. W październiku 1918 cesarz Karol przekształcił monarchię austro – węgierską w federację niezależnych państw. Wkrótce po tym wydarzeniu (19 X) powstała Polska Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego z księdzem Józefem Londzinem na czele. Ogłosiła ona swe przyłączenie do Polski. Aby uniknąć konfliktu z Czechami Rada ta zgodziła się na wytyczenie linii demarkacyjnej dzielącej Cieszyn na dwie części. W tym samym czasie na Litwie i Białorusi Polacy powołali Komitet, na czele którego stanął hrabia Michał Kossakowski. Komitet ten zorganizował oddziały samoobrony polskiej w Mińsku, Wilnie, Grodnie i innych większych miastach. 28 X 1918 w Krakowie z inicjatywy polskich posłów do parlamentu austriackiego powstała Polska Komisja Likwidacyjna. Miała ona być niezależnym od zaborcy regionalny zarząd polski w Galicji. Głównym zadaniem tej komisji było przejęcie władzy po austriackim aparacie państwowym. W jej składzie znaleźli się przedstawiciele wszystkich polskich stronnictw galicyjskich z wyjątkiem konserwatystów. Główną rolę odgrywali tu działacze z PSL „Piast" z przewodniczącym Wincentym Witosem, działacze PPSD z Ignacym Daszyńskim i endecy. PKL ogłosiła się tymczasowym rządem dzielnicowym. Nie uznała ona władzy Rady Regencyjnej i sama przystąpiła do organizowania administracji polskiej w Galicji. W nocy z 30 na 31 X członkowie Tymczasowej Komendy Wojsk Polskich w Krakowie, legioniści i młodzież zaczęli rozbrajać i usuwać z miasta 12 tysięczny garnizon austriacki. Komendę nad organizującym się wojskiem polskim objął brygadier Bolesław Roja. Wkrótce wszystkie ważniejsze obiekty w Krakowie przeszły w ręce Polaków. W Galicji Zachodniej zaczęły powstawać polskie organy władzy państwowej (urzędy, sądy, policja). Wreszcie w nocy z 6 na 7 XI 1918 powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z socjalistą Ignacym Daszyńskim na czele. W skład tego rządu weszli przedstawiciele PPS, PPSD, PSL „Wyzwolenie" i PSL „Piast", Stronnictwa Niezawisłości Narodowej. Oprócz nich w rządzie znaleźli się bezpartyjni inteligenci, jak np. Tomasz Arciszewski, Edward Rydz – Śmigły. Tzw „rząd lubelski" w swym „Manifeście do narodu" proklamował niepodległą, demokratyczną republikę polską, zapowiadał szybkie demokratyczne wybory do Sejmu oraz przeprowadzenie radykalnych reform społecznych (m.in. wywłaszczenie oraz zniesienie wielkiej i średniej własności ziemskiej i oddanie jej w ręce ludu pracującego). Planowano wprowadzenie ubezpieczeń od bezrobocia, chorób, na starość. W sprawie oświaty obiecywano obowiązkową, powszechną, bezpłatną edukację. Wprowadzono 8-godzinny dzień pracy. Rząd lubelski chciał się stać rządem ogólnopolskim, mimo to sprawował władzę tylko na Lubelszczyźnie i Kielecczyźnie. 11 XI 1918 Niemcy podpisali zawieszenie broni. Dzień wcześniej do Warszawy przybył z Magdeburga Józef Piłsudski. Wieczorem 11 XI Rada Regencyjna przekazała mu władzę wojskową, zaś 14 XI władzę cywilną. Następnie Rada Regencyjna została rozwiązana. Faktycznym przywódcą państwa stał się Piłsudski. Jego władzę – po rozmowach przeprowadzonych z Daszyńskim – uznał również „rząd lubelski", który następnie rozwiązał się. Misję utworzenia pierwszego rządu ogólnopolskiego powierzono socjaliście Jędrzejowi Moraczewskiemu. Endecja i PSL „Piast", niechętne radykalnym programom niepodległościowej lewicy, odmówiły udziału w rządzie. Podstawą rządu Moraczewskiego stały się PPS oraz PSL „Wyzwolenie". 22 XI ukazał się dekret Piłsudskiego i Moraczewskiego, w którym stwierdzono, że Polska jest republiką. Do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego najwyższą władzę miał sprawować Tymczasowy Naczelnik Państwa, czyli Piłsudski. Wybory do Sejmu Ustawodawczego odbyły się 26 I 1919. w Sejmie tym przewagę mieli endecy. Za nimi znalazły się kolejno: PSL „Wyzwolenie", PSL „Piast" i socjaliści. Na marszałka Sejmu wybrano reprezentanta prawicy – Wojciecha Trąpczyńskiego.

 Podstawy ustrojowe 1918-21 (dekret o naczelniku, mała konstytucja, konstytucja marcowa)

1. Na podstawie dekretu z d. 14 listopada r.b. przedłożył mi p. Prezydent Ministrów uchwalony przez Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej projekt utworzenia Najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. 
 
    Zatwierdzając przedłożony mi projekt, stanowię, co następuje: 
 
    Art.1. Obejmuję, jako Tymczasowy Naczelnik Państwa, Najwyższą Władzę Republiki Polskiej będę ją sprawował aż do czasu zwołaniu Sejmu Ustawodawczego.
    Art.2. Rząd Republiki Polskiej stanowią mianowani przeze mnie i odpowiedzialni przede mną, aż do zebrania się Sejmu, Prezydent Ministrów i Ministrowie.
    Art.3. Projekty ustawodawcze uchwalone przez Radę Ministrów ulegają mojemu zatwierdzeniu i uzyskują moc obowiązującą, o ile sama ustawa inaczej nie stanowi , z chwilą ogłoszenia w Dzienniku Praw Państwa Polskiego; tracą one moc obowiązującą, o ile nie będą przedstawione na pierwszym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego do jego zatwierdzenia.
    Art.4. Akty rządowe kontrasygnuje Prezydent Ministrów.
    Art.5. Sądy wydają wyroki w imieniu Republiki Polskiej.
    Art.6. Wszyscy urzędnicy Państwa Polskiego składają przysięgę na wierność Republice Polskiej według ustalić się mającej przez Radę Ministrów roty.
    Art.7. Mianowanie wyższych urzędników państwowych, zastrzeżone w myśl przepisów dotychczasowych Głowie Państwa, wychodzić będzie ode mnie, na propozycję Prezydenta Ministrów i właściwego Ministra.
    Art.8. Budżet Republiki Polskiej na pierwszy okres budżetowy uchwali Rząd i przedłoży mi do zatwierdzenia.

Dan w Warszawie, dnia 22 listopada 1918 roku.
J. Piłsudski

2. Mała Konstytucja z 20 lutego 1919 r. (Uchwała Sejmu Ustawodawczego z dnia 20 lutego 1919 r. w sprawie powierzenia Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa) (Dz.Pr.P.P. Nr 19, poz. 226). Mała Konstytucja wprowadzała w Polsce system rządów komitetowych^] - najwyższą władzę w państwie stanowił Sejm Ustawodawczy, którego wolęwykonywać miał Naczelnik Państwa oraz Rada Ministrów, jako swoisty komitet pozbawiony własnych, niezależnych od parlamentu uprawnień.

• Naczelnik Państwa na podstawie "porozumienia z Sejmem" powoływał rząd.

• Naczelnik Państwa i rząd byli odpowiedzialni przed Sejmem.

• Naczelnik Państwa został pozbawiony inicjatywy ustawodawczej.

• Naczelnik Państwa nie posiadał prawa do rozwiązywania parlamentu.

• Akty prawne wydawane przez Naczelnika Państwa wymagały kontrasygnaty właściwego ministra.

Walka o granice II RP

Zasadniczy los Polski zależał od sytuacji międzynarodowej oraz decyzji zwycięskich mocarstw. Zgodnie popierały konieczność istnienia niepodległego państwa polskiego, tym bardziej, że mogłoby ono stanowić barierę odgradzającą Europę Zachodnią od niebezpieczeństwa komunizmu. Kwestia granic natomiast stanowiła drugi plan i pozostawała bliżej nieokreślona. Pierwsze decyzje w sprawie przyszłego kształtu Polski zapadły podczas konferencji pokojowej w 1919 r. w Wersalu pod Paryżem, gdzie zebrali się przywódcy 27 państw, które walczyły i zwyciężyły w wojnie, by ustalić zasady trwałego pokoju i określić losy państw pokonanych. Główną rolę na konferencji odgrywali przywódcy trzech państw, tzw. gruba trójka. Byli to premierzy: Francji Georges Clemenceau i Wielkiej Brytanii Lloyd George oraz prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson. 28 czerwca 1919 podpisano traktat pokojowy z Niemcami, który jednocześnie ustalał polską granicę zachodnią. Niemcy utraciły na rzecz Polski prawie całą Wielkopolskę, która zresztą nie czekając na postanowienia traktatu sama wywalczyła swe wyzwolenie spod zaboru (zobacz powstanie wielkopolskie). Polsce przyznano też pas Pomorza wzdłuż Wisły jednak bez Gdańska, który otrzymał status wolnego miasta i pozostawał pod zarządem Komisarza Ligi Narodów. Natomiast na Śląsku, Warmii i Mazurach miały odbyć się plebiscyty.

1. WiM

Warunki tuż przed głosowaniem mającym zadecydować o przynależności terenów Warmii i Mazur były trudne. Armia Czerwona zbliżała się do granicy Prus Wschodnich, co rodziło w ludności poczucie nadchodzącego końca niepodległości Polski. Negatywny wpływ na sprawy polskie miało także długotrwałe panowanie na tym terenie Niemców, stosowanie przez nich terroru i prowadzoną propagandą niemiecką. 11 lipca 1920 odbył się plebiscyt, który skończył się dla Polski klęską. Tylko 3% ludności opowiedziało się za włączeniem do Polski, w związku z czym przyznano jej tylko osiem gmin. Do takiego wyniku plebiscytu w jakiejś mierze przyczyniła się manipulacja. Polegała ona na tym, że głosujący musieli wybierać między kartkami z napisem "Polska – Polen" i "Prusy Wschodnie – Ostpreussen". Większość więc wybrała to co znane – Prusy Wschodnie.

2. GŚ

Sytuacja na Śląsku przedstawiała się nieco inaczej. Pogłębiała się polska świadomość narodowa, rosła liczba działaczy na rzecz polskości. Społeczeństwo polskie na Górnym Śląsku było rozczarowane decyzją paryskiej konferencji pokojowej w sprawie zarządzenia plebiscytu na tym terenie.

Spodziewano się, że zapadnie decyzja o inkorporacji Górnego Śląska do Polski. Tymczasem sytuacja na Górnym Śląsku przedstawiała się coraz gorzej. Wzmógł się terror niemiecki wobec ludności polskiej, przeprowadzano rekwizycje, rewizje i aresztowania, rozbijano polskie wiece i zebrania, utrudniano życie polskich organizacji, hamowano działalność towarzystw kulturalno-oświatowych. Wszystko to jeszcze bardziej wzmagało opór ludności polskiej, która coraz częściej myślała o zbrojnym przeciwstawieniu się narastającemu terrorowi. Przełomowym momentem stał się strajk robotniczy w dniach 11-15 sierpnia 1919 oraz masakra robotników, głównie narodowości polskiej, dokonana w Mysłowicach przez niemiecki Grenzschutz 15 sierpnia. Wydarzenia te stały się bezpośrednią przyczyną I powstania śląskiego, które wybuchło w nocy z 16 na 17 sierpnia 1919. Zostało szybko stłumione przez Niemców. Jednak niepowodzenie nie odebrało polskim Górnoślązakom wiary w możliwość i celowość dalszych walk o przyłączenie Śląska do Polski.

W toku przygotowań plebiscytowych rósł niemiecki terror. Utrudniano rozwój polskiej akcji plebiscytowej, propagandowej i organizacyjnej, a z rąk niemieckich bojówek zaczęli ginąć działacze polscy (czasem ginęli również działacze niemieccy, zamordowani przez Polaków). W wyniku rosnącego napięcia wybuchło II powstanie śląskie, którego skutkiem stała się decyzja Komisji Międzysojuszniczej o powołaniu wspólnej polsko-niemieckiej policji podległej Komisji oraz wydała zarządzenie o zaprzestaniu terroru. Polakom udało się osiągnąć zamierzony cel, jakim była samoobrona ludności polskiej. Siła i zasięg powstania zaskoczyła zarówno Niemców, jak i Sprzymierzonych. Nie miało też ono specjalnego poparcia międzynarodowego. Włosi, jak i hierarchia kościoła katolickiego opowiadały się za Niemcami, podczas gdy Francuzi zachowali neutralność.

20 marca 1921 odbył się zapowiadany plebiscyt na Górnym Śląsku. Wzięło w nim udział 1191 tys. osób, z czego za połączeniem z Polską opowiedziało się 479 tys., a pozostaniem w granicach Niemiec – 708 tys. Tak duża przewaga Niemców wynikała z dopuszczenia do głosowania ludzi urodzonych na Śląsku, niezależnie od miejsca zamieszkania. Z Niemiec przybyło blisko 180 tys., a z Polski zaledwie 10 tys. emigrantów. Rząd angielski wysunął wówczas propozycję, aby Polsce przyznać jedynie powiaty: rybnicki, pszczyński i część katowickiego i tarnogórskiego, a cały Górnośląski Okręg Przemysłowy pozostawić Niemcom.

Odpowiedzią na niekorzystne dla Polski projekty podziału był strajk generalny na Śląsku, a następnie wybuch III powstania śląskiego w nocy z 2 na 3 maja 1921. Po krwawych walkach na linii Odry i oGórę świętej Anny, mimo przewagi regularnych wojsk niemieckich powstańcy zdołali utrzymać swe pozycje na przedpolu Śląskiego Okręgu Przemysłowego. Od 5 do 25 czerwca trwały rozmowy, które zdołały doprowadzić do zawieszenia broni 28 czerwca 1921. 12 października 1921 Liga Narodów odrzuciła wniosek angielsko-niemiecki pozostawienia Górnego Śląska przy Niemczech i poleciła dokonać podziału tego regionu. Decyzją Rady Ambasadorów przyznano Polsce 29% terytorium plebiscytowego, który obejmował powiaty: katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, świętochłowicki, i tarnogórski. Na tym obszarze znajdowała się większa część przemysłu górnośląskiego, który miał ogromne znaczenie gospodarcze. 15 maja 1922 podpisano w Genewie polsko-niemieckie porozumienie regulujące podział Górnego Śląska.

Po wydaniu decyzji dotyczącej podziału Górnego Śląska polskie stronnictwa polityczne i organizacje zawodowe utworzyły Naczelną Radę Ludową z Józefem Rymerem na czele. Na czele analogicznego organu niemieckiego – Wydziału Niemieckiego – stanął Hans Lukaschek. Rozpoczęła się ewakuacja wojsk Komisji Międzysojuszniczej, podczas której bojówki niemieckie rozpoczęły gwałtowną akcję terrorystyczną, w wyniku której zginął m.in. oficer francuski.

20 czerwca wojska polskie przekroczyły granicę koło Szopienic i wkroczyły na Śląsk. W lipcu 1922 Polska przejęła ostatecznie administrację na przyznanym jej obszarze, który zgodnie z obietnicą zachował pewną autonomię – miał swój sejm lokalny. Pierwszym wojewodą śląskim został Józef Rymer. 16 lipca 1922 roku podpisano w Katowicach dokument upamiętniający przejęcie części Śląska przez Rzeczpospolitą.W tym czasie na terenach przyznanych Niemcom rozpoczął się odwet na tych Ślązakach, którzy w okresie plebiscytowym działali na rzecz Polski. Zabraniano rozmawiać po polsku w lokalach publicznych, znieważając tych, którzy zakazu tego nie przestrzegali. Bojkotowano działaczy polskich, wprowadzano ograniczenia w działalności polskich organizacji.

3. Śląsk cieszyński

Na południu Polski trwał spór z Czechosłowacją o Śląsk Cieszyński oddziałujący przez wiele lat na atmosferę wzajemnych stosunków politycznych. 5 listopada 1918 w wyniku uzgodnień lokalnych rad: polskiej Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego i czeskiej Krajowej Rady Narodowej dla Śląska teren Śląska Cieszyńskiego został podzielony według kryterium etnicznego.

Ustaleń tych nie uznały władze czeskie w Pradze i zażądały wycofania oddziałów polskich, aby uniemożliwić przeprowadzenie w polskiej strefie wyborów do sejmu. Wobec odmowy 26 stycznia 1919wojska czeskie korzystając z zaangażowania Polski w walki z bolszewicką Rosją, zajęły wschodnią cześć Śląska Cieszyńskiego do rzeki Olzy. Nastąpiło to za aprobatą państw sprzymierzonych, które poparły czeską akcję. Na terenach Śląska Cieszyńskiego, a także Orawy i Spiszu miał się odbyć plebiscyt. Sprzeciw Czechów obawiających się przegranej, a także niekorzystna w tym momencie sytuacja Polski w wojnie z bolszewikami przyczyniły się do zmiany decyzji co do losów spornych terenów.

Na podstawie postanowień konferencji w Spa w dniach 5-16 lipca 1920, Rada Ambasadorów państw Ententy 28 lipca podjęła decyzję o zaniechaniu plebiscytu i arbitralnym podziale tego regionu. Mocarstwa koalicji przyznały Czechosłowacji większość spornych obszarów Śląska Cieszyńskiego, tzw. Zaolzia, Spiszu i Orawy. Szczególnie dotkliwa dla Polski była utrata Zaolzia ze względu na liczebną ludność polską, istniejące tam bogactwa naturalne i zakłady przemysłowe. Po czeskiej stronie granicy pozostało ok. 120 tysięcy Polaków.

Granica wschodnia

Kwestię granicy wschodniej Polski nie rozstrzygnięto podczas konferencji wersalskiej i pozostała ona otwarta. W poglądach polityków polskich ścierały się jej dwie koncepcje. Józef Piłsudski skłaniał się do idei federacyjnej. Zakładała ona oderwanie od Rosji: Białorusi, Litwy i Ukrainy jako niepodległych państw w federacji z Polską. Państwa te miały stanowić swego rodzaju mur przed Rosją. Inną koncepcję przedstawiał Roman Dmowski. Głosił program inkorporacji, czyli włączenia do Polski tych ziem litewskich, białoruskich i ukraińskich, na których Polacy stanowili znaczny odsetek ludności

Od listopada 1918 na południowym wschodzie trwał spór polsko-ukraiński o Galicję wschodnią. Walki toczyły się ze zmiennym powodzeniem. O zakończeniu walk ostatecznie zadecydowała sytuacja wojsk ukraińskich, które jednocześnie były atakowane z północnego wschodu przez bolszewików, oraz przybycie Armii Hallera. Polakom udało się do lipca 1919 wyprzeć armię ukraińską za Zbrucz, czyli za wschodnią granicę Galicji na tereny Ukraińskiej Republiki Ludowej, a we wrześniu 1919 podpisano rozejm.

Armia Czerwona od grudnia 1918 r., kiedy to wojska niemieckie zaczęły wycofywać się z Ukrainy i Białorusi, rozpoczęła marsz na zachód zajmując stopniowo te tereny. Zamierzeniem polityki bolszewików było dążenie do wsparcia rewolucji w Niemczech i rozszerzenie jej na inne kraje europejskie. Powstanie niepodległej Polski stało się przeszkodą w rozszerzaniu rewolucji na Zachód.

W lutym 1919 roku doszło do pierwszych starć oddziałów polskich z Armią Czerwoną, które rozpoczęły wojnę polsko-bolszewicką. W połowie lutego 1919 r. Polskie siły Frontu Litewsko-Białoruskiego podjęły kontrofensywę przeciwko armii bolszewickiej i 19 kwietnia wkroczyły do Wilna, gdzie Józef Piłsudski wydał odezwę dając nadzieje samookreślenia politycznego tego obszaru. W lipcu 1919 miała miejsce konferencji pokojowa w Paryżu, na której Rada Najwyższa zatwierdziła granicę polsko-litewską według linii Focha (Niemen – Grodno – Wilno – Dyneburg) wraz z Wilnem. Jednak Armia Czerwona odnosiła coraz większe sukcesy w swoim marszu na Zachód i w lipcu 1920 weszła na ziemie polskie. Wojsko dotarło wkrótce do Warszawy, gdzie 13 sierpnia rozpoczęła się decydującabitwa warszawska. Polakom udało się obronić stolicę i do końca września wyprzeć wojska bolszewickie za Mińsk.

12 października 1920 r. delegacje polska i bolszewicka podpisały w Rydze umowy rozejmowe i podjęły rokowania pokojowe. 18 marca 1921 został ostatecznie podpisany traktat pokojowy między Polską, Rosyjską SRR i Ukraińską SRR. Granica Polski na wschodzie została ustalona na linii Zbrucza i Dźwiny obejmując po stronie polskiej ziemie na wschód od Bugu, należące przed 1914 r. do Rosji: zachodnią część Wołynia i Polesia z Brześciem, Pińskiem i Łuckiem, gubernie: grodzieńską oraz wileńską wraz z zachodnią częścią Mińszczyzny (Nieśwież). Rosja i Ukraina uznały polskie prawa do Galicji Wschodniej. W październiku 1920 roku Józef Piłsudski upozorował bunt gen. Lucjana Żeligowskiego. Zajmując Wilno i okolice, ogłaszając powstanie tzw. Litwy Środkowej. W wyniku postanowienia sejmu Litwy Środkowej, Wileńszczyzna z Wilnem zostały włączone do Polski w 1922 roku. Niepodległa Litwa proklamowała stan wojny z Polską, który trwał do 1938 roku.

Przebieg wschodniej granicy II RP został zatwierdzony przez Radę Ambasadorów 15 marca 1923.