Krytyka metafizyki przedstawiona przez neopozytywistów
Omawiając poglądy neopozytywistów należy wyróżnić trzy składniki- uzupełniające się wzajemnie teorie: empiryzm pozytywizm i fizykalizm. Empiryzm znaczy, że jedynym źródłem rzetelnej wiedzy o świecie jest doświadczenie. Pozytywizm – że przedmiotem jej są jedynie fakt, a więc ani byty transcendentne, ani domniemana istota rzeczy. Negatywnie a dobitnie pozytywizm wyraża się w tezie, że metafizyka nie jest możliwa. Wreszcie, fizykalizm znaczy, że najdoskonalszym układem pojęć jest ten, który wytworzyła fizyka, i że do niego należy i można sprowadzić całą wiedzę naukową.
Pozytywizm zawsze występował przeciw metafizyce, ale Koło Wiedeńskie (neopozytywiści) jeszcze zradykalizowało to jego stanowisko: dawniejszy pozytywizm sądził, że są wręcz pozbawione sensu. Uważał, bowiem, że twierdzenie ma sens, tylko jeśli możliwa jest jego weryfikacja. A jeśli możliwa nie jest, to twierdzenia nie można uważać nawet za fałszywe: po prostu nie ma sensu. A z takich twierdzeń składa się metafizyka.
Dla zrozumienia tego poglądu neopozytywistów trzeba rozróżnić dwie rzeczy: niemożliwość techniczną dokonania w danych warunkach weryfikacji i niemożliwość zasadniczą. Niemożliwość techniczna nie pozbawia twierdzenia sensu. Nie jest np. bezsensownym twierdzenie, że po drugiej stronie Księżyca są góry; prawdziwości jego nie możemy sprawdzić, ale tylko z tej racji, że brak nam technicznych środków do tego. Natomiast inaczej jest z twierdzeniami takimi, jak to, że istnieje jądro elektrono, które jest ukryte i nie może się ujawnić, albo że istnieją idee, o których mówił Platon, albo entelechie, o których pisał Arystoteles, a także twierdzenia idealistów, że nic nie istnieje poza naszymi wyobrażeniami. Wszystkie te twierdzenia zasadnicza nie mogą być sprowadzone do doświadczenia, nie mogą być zweryfikowane i przeto nie mają sensu.
Co więcej: bezsensowne są też same pytania, na które te bezsensowne twierdzenia rzekomo odpowiadają. Są to pytania pozorne (Scheinprobleme). Bo nie ma naprawdę pytań, gdzie nie może być odpowiedzi. Nie ma więc co żałować, że tych odpowiedzi nie ma.
Stanowisko nowych posty wistów nie było jak dawniejszych antymetafizyczne, lecz ametafizyczne: odrzucali metafizykę nie dlatego, że jest zadaniem przerastającym zdolności ludzkiego umysłu, lecz że – zadania tego wcale nie ma. Metafizyki nie ma, jest tylko – jak mówili z Russellem i Wittgensteinem – „błąd metafizyczny”.
Wywody neopozytywistów o twierdzeniach metafizycznych niemających sensu bywały rozumiane przez nich także w sposób mniej prowokacyjny: „nie mają sensu” znaczy, że – nie mają sensu faktycznego. Rzecz w tym: istnieją różne języki, które nadają wyrażeniom sens poznawczy, inne zaś taki, który wcale poznawczy nie jest, lecz emocjonalny: znaki nie oznaczają rzeczy, lecz wyrażają uczucia, dążenia, reguły przepisy. Najgorsze błędy i nieporozumienia pochodzą stąd, że wyrażenia emocjonalne traktuje się, jak gdyby były poznawcze.
A znów języki dające wyrażeniom sens poznawczy rozróżniają wyrażenia formalne i faktyczne. To też dwie różne rzeczy: bo wyrażenia formalne nie dotyczą rzeczywistości. Nowe nieporozumienia powstają, gdy się formalne bierze za realne. Błąd metafizyki polega na tym, że posługując się wyrażeniami o sensie bądź emocjonalnym, bądź formalnym traktuje je, jakby miały sens faktyczny. Języki emocjonalne ,oga być pożyteczne, ale nie dla metafizyki, która ma pretensję do tego, by poznawać rzeczywistość
W myśl tego należy odróżnić trzy kategorie twierdzeń : 1) twierdzenia mające sens faktyczny, faktycznie prawdziwe lub fałszywe, zależnie od tego czy odpowiadają faktom; 2) twierdzenia mające tylko sens formalny, logicznie prawdziwe (czyli analityczne) lub logicznie fałszywe (czyli sprzeczne) i 3) twierdzenia bez poznawczego sensu: przenośnie, obrazowe, a także wykrzykniki, żądania, nakazy, pytania, oceny: wyrażenia te mają tylko sens emocjonalny i nie są ani prawdziwe, ani fałszywe.
„Pozbawione faktycznego sensu” są, więc nie tylko zdania sprzeczne i absurdy, ale także analityczne, także emocjonalne, także zawierające terminy bez empirycznej definicji. Otóż pozytywizm logiczny walcząc z metafizyką i zarzucając jej „brak sensu”, zarzuca – dokładniej mówiąc – brak tego sensu, o który chodzi: mianowicie faktycznego: zarzuca pomieszanie sensów, wzięcie za sens faktyczny tego, co jest tylko sensem formalnym czy emocjonalnym.
Potrzebne są tu jeszcze uzupełnienia. Po pierwsze: zarzut bezsensowności godzi, wedle neopozytywistów, w metafizykę dedukcyjną, ale niekoniecznie w tzw. indukcyjną. Ta postępuje mniej więcej tak samo, jak nauki szczegółowe. Natomiast trafia w nią inny zarzut: że na skutek nadmiernych uogólnień jest nieścisła, niepewna, jałowa.
Po drugie: zarzut bezsensowności godzi też w teorię poznania, w której pewne zagadnienia w rodzaju realizmu i idealizmu epistemologicznego nie mogą być podejmowane bez założeń metafizycznych.
Po trzecie, wreszcie: mimo swój stosunek do metafizyki neopozytywiści nie mieli siebie za agnostyków. Właśnie występowali przeciw hasłu ignorabimus, które poprzednie pokolenie miało za szczyt krytyczności i ostrożności. Nie ma zagadnień nierozwiązalnych, są tylko takie, które w danych warunkach nie mogły być rozwiązane. Zasadniczo nierozwiązalne byłyby tylko te, dla których nie ma sposobu weryfikacji, a te nie mają w ogóle sensu, nie są więc wcale zagadnieniami.