IMMANUEL KANT (1724-1804)

Jego filozofia jest w ramach oświecenia najbardziej krytyczną, bo też krytycyzm XVIII w. był niemieckim wytworem. Krytycyzm zapanował w tym samym czasie, gdy w Anglii pojawiła się tzw. filozofia szkocka. W czasach Kanta także i w Polsce mamy do czynienia z filozofią oświecenia. W Europie wyrosły tym czasie absolutystyczne potęgi Prus i Rosji, wyrosła też potęga Anglii. W 1717 r. założono pierwszą lożę masońską, a w 1773 r. dokonano kasacji zakonu Jezuitów. Dla Polski jest to okres obiadów czwartkowych, Konstytucji 3 maja, rozbiorów. W

świecie sztuki działają: Bach, Mozart, Goethe i Schiller. Filozofię zdominował Immanuel Kant.

Życiorys:

Urodził się w Królewcu, w którym spędził całe życie i umarł (jest tam jego mauzoleum). Związany był z Uniwersytetem Królewieckim. Spędził, życie na pracy pisarskiej i uniwersyteckiej, nigdy nie założył rodziny, bo nade wszystko cenił sobie spokój.

Jego życie dzielimy na dwa okresy:

1. Okres filozofii przedkrytycznej, w którym możemy wyróżnić następujące fazy:

- do1762 r. - skupił się wtedy na naukach przyrodniczych.

- do 1766 r. - zwrócił się ku zagadnieniom filozoficznym i humanistycznym

- do 1772 r. - zarysował się jego nowy pogląd filozoficzny, u którego korzeni leżała myśl, że przestrzeń i czas są jedynie subiektywnymi formami zmysłowości.

2. Filozofia krytyczna.- od 1772 r. do jego śmierci.

W tym czasie wyszły trzy główne dzieła Kanta tzw. krytyki.

- "Krytyka czystego rozumu" (1781 r.)- zajmował się zagadnieniami teoriopoznawczymi.

- "Krytyka praktycznego rozumu" (1778 r.) - zarys etyki

- "Krytyka władzy sądzenia" (1791 r.) - zarys estetyki.

Styl Kanta jest bardzo trudny, pełen nowych słów (neologizmów).

Poglądy:

1. Sądy syntetyczne apriori.

Postawił pytanie filozoficzne, które brzmiało: "jak możliwe są sądy syntetyczne apriori?"

Kant podzielił sądy na:

- sądy aposteriori (empiryczne) - postawione na podstawie doświadczenia

- sądy apriori (niezależne od empirii) - cechą sądów apriorii jest konieczność i powszechność, mają one źródło w umyśle.

Sądy apriorii są sądami nieobalanymi, które jednak nie poszerzają naszej wiedzy o świecie np. 2+2=4 (jest to sąd matematyczny). Sądy aposteriorii są niekonieczne, da się je zmodyfikować, a nawet obalać, ale sądy te poszerzają naszą wiedzę o świecie.

Podzielił sądy też na:

- sądy analityczne - takie, które objaśniają posiadaną już wiedzę

- sądy syntetyczne - takie, które rozszerzają naszą wiedzę i dodają do przedmiotu nowe cechy.

Ze skrzyżowania tych dwóch podziałów powstały nowe kategorie sądów:

- sądy analityczne, które są zawsze apriori, bo do rozczłonkowania pojęcia nie trzeba doświadczenia.

- sądy syntetyczne aposteriori, czyli wzbogacające naszą wiedzę poprzez doświadczenie.

- sądy syntetyczne apriori.

Najbardziej skomplikowana okazała się kwestia tych ostatnich sądów. Jak możliwe jest wypowiadanie o przedmiocie czegoś co nie jest zawarte w jego pojęciu, ani nie jest zaczerpnięte z doświadczenia. Jak sądy syntetyczne apriori mogą poszerzać naszą wiedzę o świecie?

Metoda transcendentalna.

Miała badać przedstawienia i sądy nie przez analizę umysłu, ale jego wytworu. Nie badać procesu myślowego, ale to co z niego wynika. Miała badać pewien obiektywny fakt - naukę. Z takimi faktami naukowymi jak matematyka czy przyrodoznawstwo nie było problemu, bo opierają się na sądach racjonalnych i empirycznych. Kłopot zaczynał się przy metafizyce, bo posługuje się ona

twierdzeniami apriori, które powinny być nieobalalne, niemniej sądy te nie mają takiej samej gwarancji co matematyczne i przyrodnicze. Czy zatem metafizyka jest nauką, czy w ogóle jest możliwa?

Zmysły i rozum.

Racjonalizm i empiryzm to dla Kanta dwa pnie poznania. Kant nie wyróżniał żadnego z nich, godząc racjonalizm z empiryzmem. W ten sposób powstało kryterium pewności poznania, bo obie te władze wzajemnie się dopełniają i kontrolują.

Przestrzeń i czas:

Kant problem ten ujął w ramach estetyki transcendentalnej. Ustalił, że:

1. rozum wytwarza pojęcia ogólne pracując na danych zmysłowych (jest to znana nam już od Arystotelesa czynność intelektu zwana abstrahowaniem).

2. zmysły dostarczają nam tzw. wyobrażeń jednostkowych.

3. zmysły pobudzane przez rzecz (ekscytowane przez rzecz) dają nam wrażenie.

Przestrzeń i czas są specyficznymi wyobrażeniami - to zwiastuje nam pogląd na subiektywność czasu i przestrzeni. Są one wyobrażeniami apriori, a więc powszechnymi i koniecznymi tzn. że charakter przestrzeni i czasu jest idealny. Nie należą one do świata rzeczy, ale pochodzą z naszych zmysłów (dlatego są wyobrażeniami apriori). Przestrzeń i czas są subiektywnymi formami nasze

zmysłowości. Są powszechne i konieczne, ale to nie znaczy, że istnieją absolutnie, ale stosują się jako formy subiektywne do wszystkich zjawisk, bo wszystko co jawi się człowiekowi jest uformowane czasem i przestrzenią. Jest czasoprzestrzenne. Kant w swojej analityce transcendentalnej zainteresował się udziałem rozsądku w tworzeniu wiedzy. Np. gdy czujemy ciepło i widzimy światło to w tej grze zmysłowej grają nie tylko zmysły ale i rozsądek, który kojarzy nam ciepło ze światłem i karze nam powiedzieć, że zarówno ciepło i światło pochodzą z jednego źródła, słońca lub żarówki itp. Stąd tez Kantowska: "podmiot jest warunkiem przedmiotu, a pojęcia są warunkiem doświadczenia. Jest ustawiana na wyższym poziomie wiedza apriori, która jest pewniejsza niż aposteriori i która wiedzę aposteriori wyprzedza." U Arystotelesa w poznaniu biorą udział trzy faktory :

Rzecz, zmysły, intelekt:

Jest to empiryzm genetyczny. Zmysły kontaktują się z rzeczami, powstaje surowy materiał zmysłowy, jest on podawany do intelektu, ten zaś wydaje sądy ogólne. Nasze myślenie układa się wg świata rzeczy. Kant odwraca ten porządek. Podmiot jest warunkiem przedmiotu, zaś pojęcia są

warunkami doświadczenia. Formy rozsądku stanowiące sposób łączenia wyobrażeń nazwał Kant kategoriami czystymi. Twierdzenie, że pojęcia są warunkiem doświadczenia stanowi jądro filozofii Kanta. Twierdzenie to stanowi podstawę przewrotu kopernikańskiego w filozofii. Podmiot jest warunkiem przedmiotu, a nie przeciwnie. Dotąd uważano, że poznanie odnosi się do przedmiotów, co uniemożliwiało poznanie apriori (bo wiedza ma początek w empirii). Kant zastosowawszy swoje twierdzenia rozwiązał problem istnienia sądów syntetycznych a priori.

Poznanie u Kanta.

Najpierw Kant musiał wyjaśnić co znaczy u niego immanentne, a co transcendentne.

Immanentne pod względem doświadczenia jest to wszystko, co dane nam jest w doświadczeniu zewnętrznym, a więc cały empiryczny świat rzeczy, własności tych rzeczy. Immanentne jest także to, co jest nam dane w doświadczeniu wewnętrznym (procesy psychiczne, reakcje, uczucia. Wszystko co empiryczne jest immanentne pod względem doświadczenia. Transcendentnym nazywa Kant wszelkie poznanie, które zajmuje się nie tyle przedmiotami, ile sposobami poznawania przedmiotów. Sposobem takiego poznania jest refleksja transcendentalna, a zawarte jest w niej pytanie: "Jakie są warunki naszego poznania? Jakie są warunki tego, że przedmioty są poznawalne?"

Rysunek oka:

Oko nie występuje w polu widzenia i nic z tego, co znajduje się w polu widzenia nie wskazuje na to, że jest widziane przez oko. Pole widzenia, które mamy zaznaczone na schemacie jest tym, co według Kanta znajduje się w sferze naszego doświadczenie, to co immanentne. Jakie musi być oko, aby widziało to pole? Jakie muszą być spełnione warunki, aby było możliwe poznanie. Kant pragnie pokazać, że podmiot poznania dysponuje wiedzą, która jest aprioryczna( nie zależna od doświadczenia), ale umożliwia to doświadczenie, stanowi jego warunek. Jakie są warunki naszego poznania? w tym układzie ważne są:

- materiał podstawowy - baza wszelkiego doświadczenia( to co jest wcześniej zanim zaistnieje doświadczenie). Surowy materiał w postaci bodźców zmysłowych (u Arystotelesa wszystko zaczyna się od doświadczenia, a Kant pyta co było przed doświadczeniem)

- wiedza aprioryczna, które nada kształt powyższemu materiałowi, czyli sfera naoczności doświadczenia. Wiedza ta poprzedza wszelkie doświadczenie.

Wynikiem powyższych warunków (czynników) jest poznanie i przedmiot empiryczny. Filozofia transcendentalna ma za zadanie ukazywać nam system form apriorycznych, który jest warunkiem naszego doświadczenia Filozofia Kanta skomplikowała nasz pogląd na poznanie. Jest to filozofia

subiektywna, idealistyczna, podmiotowa. Jest ona przeciwieństwem tego, co znajdujemy w genetycznym empiryzmie Arystotelesa i Akwinaty. Jest przeciwwagą dla realizmu poznawczego.

Krytyka metafizyki:

Kant podjął próbę budowy nowej metafizyki, w której należy wyjść poza zjawiska i poznać rzecz w sobie. Rzeczy w sobie tzw. NUMENY- przedmioty myślne, rozumowe. Czyste pojęcia to idee.

Są trzy główne idee jakie wytwarza rozum (subiektywizm Kanta, idee istnieją tylko w rozumie, a nie obiektywnie):

1. idea duszy, w tej sferze usiłuje się objąć całość doświadczenia wewnętrznego

2. idea wszechświata, usiłuje się objąć całość świata zewnętrznego.

3. idea Boga, podstawa wszelkiego doświadczenia.

Są to czyste pojęcia rozumu. ani wszechświat, ani dusza, ani Bóg obiektywnie nie istnieją, są produktami podmiotu. Kant doszedł do wniosku, że metafizyka w klasycznym wydaniu, która zajmuje się bytem, która mówi o duszy, która bada Absolut jest niemożliwa. Krytykę metafizyki przeprowadził we wszystkich jej działach:

- krytyka duszy - psychologia racjonalna

- krytyka wszechświata - kosmologia

- krytyka Boga - teologia - Bóg jest tylko postulatem umysłu praktycznego.

Poddał krytyce to, że istnieje dusza będąca substancją myślącą. Wnioski o substancjalności duszy wynikają z niewłaściwego posługiwania się pojęciem substancji.

Krytyka kosmologii.

Mamy tutaj do czynienia z czterema antynomiami:

1. w kwestii ograniczoności świata - antynomia przebiega między skończonością a nieskończonością.

2. w kwestii podzielności świata - antynomia na poziomie podzielności i niepodzielności.

3. w kwestii wolności - antynomia pomiędzy przyczynowością a wolnością.

4. w kwestii konieczności - napięcie między przypadkiem a koniecznością.

Nie sposób tycz antynomii rozwiązać. Kant podjął jedna taką próbę. Mówi, że dwie pierwsze są bezprzedmiotowe, bo czas i przestrzeń są subiektywnymi pojęciami. Natomiast dwie ostatnie tezy są prawdziwe dla świata myślnego, a antytezy są ważna dla zjawisk.

Krytyka teologii:

Kant twierdzi, że żaden z dowodów na istnienie Boga nie wytrzymuje krytyki. Ani dowody św. Tomasza, ani dowód ontologiczny św. Anzelma, gdyż z pojęcia przedmiotu nie można wnosić o jego istnieniu, lecz jedynie o możliwości istnienia. Nie da się dowieść istnienia, ani nieistnienia Boga. Kant uważa, że idea Boga jest niezbędna, i dlatego traktuje Boga, jako nie mający obiektywnego istnienia postulat rozumu praktycznego. Kant na gruncie swego systemu obalił

dotychczasową metafizykę, ale uprawiał ją, bo ten kto krytykuje metafizykę, musi metafizykować. Tezy metafizyczne uzasadniał ni drogą metafizyczną ale praktyczną. Tezy te nie należą do wiedzy, ale do wiary. Poddawszy krytyce rozum teoretyczny (metafizykujący), zwraca się ku rozumowi praktycznemu. Ze stanowiska rozumu cenna jest tylko dobra wola, a jest ona dobra, gry usiłuje spełnić obowiązek, przyporządkować się prawu, które wypływa z rozumu praktycznego (robię to, bo mi się to opłaci). Zasada ta nazywa się imperatywem kategorycznym (moralnym): "postępuj tylko według takiej zasady, co do której mógłbyś chcieć by stała się prawem powszechnym, ogólnym" (nie czyń drugiemu co tobie nie miłe). Tu pojawia się bardzo trudne i wciąż omawiane zagadnienie: istnieje napięcie pomiędzy bytem a powinnością, jak wyprowadzić powinność z bytu, jakie jest ostateczne uwarunkowanie tego, co my ujmujemy jako powinność. Kant mówi, że jest to rozum ludzki, zaś chrześcijaństwo, że jest to sumienie - zahaczenie normy w Bogu, Absolucie. Twierdzenie chrześcijańskie jest sformułowaniem etyki niezależnej Bóg u Kanta nie istnieje, jest wytworem rozumu, jest tylko gwarantem powinności i dlatego jako postulat rozumu praktycznego jest nam potrzebny. Postulatem praktycznego rozumu jest wolność. Nie jest dowiedzione, że jesteśmy wolni, ale żyć musimy tak jakby to było dowiedzione. Rozum teoretyczny nie potrafi rozstrzygnąć, czy w świecie istnieje wolność i zaplątuje się w antynomię. Rozum praktyczny rozstrzyga to tak: za światem zjawisk związani jesteśmy więzami przyczynowymi, nie mniej jednak w świecie myślnym możemy być wolni. Determinacja jest prawem zjawisk, wolność prawem rzeczy samych w sobie. Kolejny postulatem praktycznego rozumu jest nieśmiertelność duszy, niezbędna jako warunek postępu moralnego. Postulatem jest także Bóg niezbędny jako gwarant sprawiedliwości. Nieśmiertelność duszy, wolność i Bóg są tylko subiektywnymi postulatami.

Podsumowanie:

Kantyzm w ciągu życia jego twórcy nie był znany. W 1772 r. uczeń Kanta Reinhold objął katedrę filozofii na uniwersytecie w Jenie i zaczął promować myśl Kanta. Jena stała się stolicą kantyzmu, a kantyzm znalazł miejsce na wszystkich uniwersytetach niemieckojęzycznych. Myśl Kanta stała się bardzo modna.

Najważniejsze w nie to:

- kwestia istnienia zdań syntetycznych apriori.

- dwa pnie poznania.

- przewrót kopernikański (podmiot warunkiem przedmiotu w poznaniu).

- subiektywizm przestrzeni i czasu.

- postulatoryczne istnienie duszy, Boga i wszechświata.

- prymat rozumu praktycznego.

Wróćmy jeszcze do kwestii imperatywu kategorycznego. Reguła kantowska sama się podważa (według opinii niektórych filozofów). Jeżeli nawet jakieś reguły mniej lub bardziej jasno przyjmowane przeze mnie kryją się za moimi uczynkami, znaczy to, że musze choćby niejasno wierzyć w coś co leży u podstaw mojego postępowania. Nie ma potrzeby utrzymywać, ze reguły te nie istnieją obiektywnie i muszę je narzucać całemu rodzajowi ludzkiemu. Mogą istnieć takie reguły których bym nie przestrzegał, ale chciałbym aby wszyscy inni ludzie je respektowali (ja kłamię, ale od innych wymagam, by mówili tylko prawdę. I jestem konsekwentny w tym postępowaniu). Imperatyw nie ma logicznego, ani psychologicznego ugruntowania. Mogę go odrzucić bez popadania w sprzeczność lub przyjąć jako nakaz naczelny, tylko na mocy mojej własnej arbitralnej decyzji. To jest słabością Imperatywu - jest zahaczony w ludzkiej woli, zależny od decyzji, nie stanowi więc obiektywnej normy postępowania.

Oświecenie w swoich założeniach miało oświecać, wyzwalać z ciemnoty, być wolnomyślicielskie. Samoniszczycielski ruch oświecenia objawił się w trzech dziedzinach:

1. drwienie z wartości absolutnych - skoro ich nie ma, to łatwo można przyjąć relatywizm (w końcu różne kultury uznają różne systemy wartości). Rozum nie wystarcza aby ugruntować wartości, które upadną, jeśli nie będą miały zaczepienia w Absolucie.

2. doktryna wedle której ludzka osobowość jest dziełem społecznym. Nie ma powodu, dla którego jednostka, a nie całe społeczeństwo miałoby być za coś odpowiedzialne (jednostka zabije, a winne jest społeczeństwo, bo jednostka z jego winy miała np. ciężkie dzieciństwo). Skoro jednostka jest zaczepiona w społeczeństwie, jest tylko trybikiem w społeczeństwie, to nie może być za nic odpowiedzialna (takie myślenie może stanowić usprawiedliwienie dla zbrodniarzy wojennych, którzy dokonując swych zbrodni sumiennie wykonywali rozkazy swoich zwierzchników). Myślenie takie prowadzi do głęboko zakorzenionej w świadomości myśli, że SPOŁECZEŃSTWO = NIKT.

3. erozja myślenia historycznego - ahistoryzm. Manipulacyjny stosunek do przeszłości, tendencja do odcięcia się od historii i zaprzestania jej nauczania. Ahistoryzm zostanie przejęty przez niektóre prądy pozytywizmu i marksizmu. Ahistoryzm zrodzi postulaty rewolucji - zniszczenia tego co było, a stworzenia nowego świata , nowych obyczajów. (widać efekty takiego myślenia na przykładzie

rewolucji w Rosji, rewolucji kulturowej w Chinach, rewolucji w Kambodży). Po Kancie ruch myśli ukształtowany został przez filozofię niemiecką przybrawszy postać idealizmu. Prym wiodą tutaj Füchte, Scheling, Hegel, Schopenhauer i Nietsche.

„Etyka obowiązku Immanuela Kanta”

Immanuel Kant urodził się w roku 1724, zmarł w 1804. urodził się w Królewcu, w którym spędził całe życie. Związany był z Uniwersytetem Królewieckim. Spędził życie na pracy pisarskiej i uniwersyteckiej. Nigdy nie założył rodziny, bo nade wszystko cenił sobie spokój. Jego życie i twórczość można podzielić na dwa okresy:

• okres filozofii przedkrytycznej, w którym możemy wyróżnić następujące fazy:

• do 1762 roku skupił się na naukach przyrodniczych

• do 1766 roku zwrócił się ku zagadnieniom filozoficznym i humanistycznym

• do 1772 roku - zarysował się jego nowy pogląd filozoficzny, w którego korzeniu leżała myśl, że przestrzeń i czas są jedynie subiektywnymi formami zmysłowości

• okres filozofii krytycznej, od 1772 roku do jego śmierci. W tym czasie wyszły jego trzy główne dzieła:

• „Krytyka czystego rozumu” (1781 rok, obejmuje teorię poznania)

• „Krytyka praktycznego rozumu” (1779 rok, zarys etyki)

• „Krytyka władzy sądzenia” (1791 rok, zarys estetyki)

Choć Kant jest znany głównie ze swojej teorii poznania i metafizyki, to uważał on jednak, że właśnie etyka jest najważniejszym działem filozofii. Dowodził, że prawo moralne nakazuje nagradzać ludzi proporcjonalnie do ich cnoty. Skoro w życiu codziennym ludzie niecnotliwi są często postrzegani jako bardziej cnotliwi i lepiej im się powodzi niż cnotliwym, to najwyraźniej w tym życiu nie można liczyć na taką nagrodę. Wniosek stąd, że musi istnieć inne życie, w którym cnota będzie nagradzana, zatem w konkluzji głosi istnienie Boga i życia wiecznego.

Główne pytanie, które sobie stawia teoria moralności Kanta, brzmi: Jaka jest różnica pomiędzy człowiekiem postępującym moralnie, a postępującym niemoralnie? Kant utrzymuje, że można odpowiedzieć na to pytanie. Stosując zróżnicowanie pomiędzy działaniami podejmowanymi ze „skłonności”, a działaniami podejmowanymi z „poczucia obowiązku”. Od wszelkich działań podjętych ze „skłonności” lub „z obowiązku” wymaga się aby były działaniami wolnymi. Należy rozróżnić obowiązek od skłonności. Oznacza to, co należy zrobić niezależnie od skłonności do zrobienia czegoś innego. Dla Kanta człowiek postępuje moralnie tylko wówczas, kiedy stłumi swoje uczucia i skłonności i spełni to co powinien. Takie spełnianie obowiązku jest podejmowaniem czegoś, na co nie ma się ochoty, ale do czego ma się pewność, że należy to zrobić. Istnieje obowiązek i trzeba go wypełnić. Człowiek, który robi coś tylko dlatego, że boi się tego nie zrobić, nie jest moralny. Moralność według Kanta jest ściśle związana z obowiązkiem i powinnością.

Ważne jest rozróżnienie na działania zgodne z obowiązkiem i działania podjęte obowiązku. Pierwsze nie są działaniami moralnymi, a drugie są nimi. Istotą moralności jest posiadanie motywów postępowania. Wszelkie takie motywy sprowadzają się do tego, że człowiek jest moralny, kiedy postępuje z poczucia obowiązku.

„Nigdzie w świecie ani nawet w ogóle poza jego obrębem niepodobna sobie pomyśleć żadnej rzeczy, którą bez ograniczenia można by uważać za dobrą, oprócz jedynie dobrej woli.”

Postępowanie moralne jest podjęte z poszanowania obowiązku, czyli człowiek moralny postępuje z obowiązku, a nie ze skłonności ani nawet w zgodzie z obowiązkiem.

Kant jest autorem imperatywu kategorycznego. Odróżnił on imperatyw kategoryczny od imperatywu hipotetycznego. Imperatyw hipotetyczny głosi, że jeśli chcesz osiągnąć określony cel, to trzeba działać w określony sposób, a więc dotyczy działań ostrożnych. Imperatyw kategoryczny zaleca działanie bezwarunkowe, bez względu na efekty, jest to reguła, postępując wedle której, zachowujemy się moralnie.

„Postępuj tylko wedle takiej maksymy, co do której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem.”

„Postępuj tak, abyś człowieczeństwa tak w swej osobie, jako też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy jako środka.”

---