Aleksander Puszkin

Okres dzieciństwa i pobyt w Liceum Carskosielskim

Aleksander Puszkin urodził się 26 maja (6 czerwca) 1799 r. w Moskwie. Jego ojciec Sergiusz pochodził ze starożytnego, ale zubożałego rodu bojarskiego, był oficerem gwardii i służył jako urzędnik. Matka, Nadieżda Osipowa była wnuczką Abisyńczyka Ibrahima Hannibala, który jako młody chłopiec znalazł się w czasach Piotra I w Rosji, zdobył wykształcenie inżynieryjno-wojskowe i zrobił karierę w armii.

Zgodnie z epoką, w domu panował duch kosmopolityczny. Młody Aleksander wychowywany był głównie przez guwernantki i guwernerów – obcokrajowców, głównie Francuzów. By zneutralizować wpływy francuszczyzny zaznajamianiem młodych Puszkinów (Aleksandra, jego siostry Olgi i brata Lwa) z żywym językiem, obyczajami i twórczością ludu zajmowała się służba, wywodząca się spośród pańszczyźnianych chłopów. Taką właśnie rolę spełniali niania, prosta wieśniaczka Arina Rodionowna i piastun Nikita Kozłow, prototyp późniejszego bohatera Córki kapitana, Sawielicza.

W 1811 r. Puszkin został przyjęty do nowo otwartej i uprzywilejowanej uczelni, o encyklopedycznym programie wychowawczym, Liceum w Carskim Siole. Pobyt w Liceum wpłynął w szczególny sposób na rozbudzenie jego zainteresowań literackich i rozwinięcie talentu poetyckiego. Był to okres formowania się wyobrażeń poety o współczesnej rzeczywistości politycznej i historii oraz poglądów ideowych. Młodzieńcza twórczość poetycka Puszkina lat pobytu w Carskim Siole jest obfita i różnorodna. Puszkin zadebiutował w 1814 r. wierszem Do przyjaciela-poety. Mimo młodego wieku Puszkin zdobył sobie uznanie m. in. Wasyla Żukowskiego czy Mikołaja Karamzina. Jego utwory tematycznie związane były z wojną 1812 r., carem Aleksandrem i Napoleonem lub wyrażały obywatelskie idee (Do Licyniusza). W tym okresie powstał również poemat Mnich.

Okres petersburski (1817 – 1820)

Po ukończeniu Liceum w 1817 r., Puszkin skierowany został do pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, gdzie pracował do maja 1820 r. W tym czasie Puszkin bardzo aktywnie włączył się w życie towarzyskie Petersburga. Były to lata wielkiej fascynacji teatrem, udziału w działalności ugrupowań literackich i salonów, a także różnorakich stosunków i powiązań z kołami frondującej postępowej młodzieży. Puszkin był więc aktywnym członkiem „Arzamasu”, brał udział w pracach kółka „Zielona Lampa”, które jako ugrupowanie literackie było filią tajnego Związku Dobra Publicznego”. W Puszkinie coraz bardziej budziły się nastroje opozycyjne, a jego poglądy coraz bardziej radykalne, co znalazło odbicie w jego twórczości, godzącej w wysoko postawione osobistości i samego cara Aleksandra m. in. Bajki, oda Wolność, wiersz Wieś czy list poetycki Do Czaadajewa. Choć Puszkin nigdy nie należał do żadnego ugrupowania politycznego, to jego poezja przyniosła mu sławę śmiałego opozycjonisty. W kwietniu 1820 r. złożono na Puszkina donos w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Tylko dzięki wstawiennictwu osób wpływowych ze sfer literackich (m. in. Żukowskiego i Karamzina) oraz przychylności niektórych oficjeli, car postanowił usunąć go ze stanowiska i skierować do służby na południu, w Jekaterynosławiu. W maju 1820 r. Puszkin, formalnie jako kurier i urzędnik Ministerstwa Spraw Zagranicznych, a faktycznie jako zesłaniec polityczny wyjechał na południe. W okresie tym powstał poemat (pisany kilka lat) Rusłan i Ludmiła.

Lata zesłania: Kiszyniów i Odessa (maj 1820 – lipiec 1824)

Okres zesłania na południe trwał cztery lata. Przez trzy pierwsze Puszkin służył w Jekaterynosławiu, później w Kiszyniowie przy namiestniku Besarabii generale Iwanie Inkowie i w Odessie. Letnie miesiące 1820 r. Puszkin spędził na Kaukazie i Krymie, gdzie odbywał podróż w celach zdrowotnych wraz z rodziną generała Rajewskiego. Obcowanie z życzliwymi ludźmi, przyjaźń z młodym Mikołajem Rajewskim i silne uczucie, jakie wzbudziła w nim Maria Rajewska, przyroda dostarczyły Puszkinowi wielu inspiracji.

Wyrwanie Puszkina z kręgu przyjaciół i spiskującej stołecznej młodzieży ni oznaczało zerwania ze środowiskiem postępowym. Wręcz przeciwnie. Na południu znajdowało się drugie obok Petersburga, a przy tym znacznie bardziej radykalne, centrum ruchu dekabrystowskiego, z którego członkami Puszkin utrzymywał szerokie i stałe kontakty. Rosnącą opozycyjność poety wzmagały doniesienia ze zmagań Greków o swoją wolność i rewolucyjnych wydarzeń w Hiszpanii i Włoszech.

Na kształtowanie się postawy życiowej Puszkina niebagatelny wpływ odegrała w tym czasie poezja Byrona. W tej właśnie atmosferze wyrasta i kształtuje się na drodze ewolucyjnego rozwoju twórczość Puszkina – romantyka. Cztery spędzone na południu lata przyniosły obfity i różnorodny dorobek poetycki zarówno w zakresie liryki i poezji epickiej. Puszkin napisał szereg utworów, które uczyniły zeń pierwszego poetę Rosji.

Utwory z tego okresu to m. in. Zgasło już światło dnia…(1820), Jeniec kaukaski (1821), Bracia rozbójnicy (1821-1822), Fontanna Bachczysaraju (1823), Cyganie (1824), Sztylet (1821), Więzień (1822), Ptaszek (1823), Demon (1823).

Lata zesłania: Michajłowskoje (sierpień 1824 –sierpień 1826)

Drugi etap pobytu na południu – rok spędzony w Odessie, dokąd przeniesiono poetę, zakończył się dlań dramatycznie. Stosunki osobiste i służbowe między zwierzchnikiem hr. Woroncowem a poetą ułożyły się wyjątkowo źle, a ponadto władze śledząc prywatną korespondencję Puszkina poznały jego sposób myślenia i śmiałe poglądy w kwestiach religii. W wyniku tego prośba Woroncowa została przyjęta, ale jednocześnie car zarządził zmianę zesłania na południe na przymusowy pobyt po nadzorem na głuchej prowincji w Michajłowskoje – majątku jego matki. Drugi rok pobytu na zesłaniu przyniósł za sobą wypadki, które miały diametralnie zmienić nie tylko los osobisty Puszkina, ale i pokierować ewolucją jego poglądów: śmierć Aleksandra I, wybuch powstania grudniowego i jego polityczne następstwa, ułożenie się stosunków z nowym władcą.

Spokojny tryb życia, którego jedyną odmianą stanowiły wypady do sąsiadów, zaprzyjaźnionej rodziny Osipowów, samotność, w której poecie towarzyszyła tylko staruszka-niania Ariana Rodionowna i przyjazdy przyjaciół i znajomych kolegów z Liceum sprzyjały intensywnej pracy pisarskiej.

W okresie zesłania do Michajłowskoje powstała tragedia Borys Godunow, poeta kontynuował pracę nad Eugeniuszem Onieginem i rozpoczął pracę nad dramatem Rusałka. W 1825 r. powstał najpiękniejszy erotyk Puszkinowski Do***.

Lata 1826 -1830: Moskwa – Petersburg – Kaukaz – Bołdino

Wstąpienie na tron Mikołaja, fiasko zbrojnego wystąpienia spiskowców petersburskich, aresztowania i represje, jakie dotknęły ludzi, wśród których było wielu jego przyjaciół, wreszcie decyzja o odwołaniu z zesłania i rozmowa z Mikołajem I zmieniły dotychczasowy bieg życia poety. W czasie spotkania z Mikołajem Puszkin z jednej strony miał przyznać się do sympatii do dekabrystów, z drugiej zadeklarował lojalność wobec nowej władzy. Car ponadto zaproponował mu, że będzie pierwszym czytelnikiem jego nowych dzieł. Puszkin nie wytrwał zbyt długo w złożonych obietnicach. Doszło do kilku poważniejszych konfliktów, których przyczyną były utwory poety. Puszkin odczytuje w gronie przyjaciół nie ogłoszonego jeszcze, co więcej, niezaaprobowanego przez cara-mecenasa i cenzora Borysa Godunowa. Potem dzieło spotyka się z dezaprobatą władcy, który kwalifikuje je do rozpowszechniania pod warunkiem przerobienia tragedii na romans historyczny. Postępowania dochodzeniowego z udziałem poety wymagało wyjaśnienie sprawy nielegalnie rozpowszechnionego fragmentu elegii Andre Chenier, który rozchodził się pod aktualizującym sens wiersza tytułem 14 grudnia. Do tego doszły jeszcze problemy z cerkwią, która oskarżyła Puszkina o autorstwo i rozpowszechnianie bluźnierczego i nieprzyzwoitego poematu Gabrieliada. Po tych wydarzeniach nad Puszkinem ustanowiono sekretny nadzór policyjny.

Puszkin nadal prowadził nieuporządkowany tryb życia, pełen mniej lub bardziej silnych związków uczuciowych. W Moskwie nawiązuje współpracę z kółkiem literacko-filozoficznym lubomudrów, w czasopiśmie „Moskowskij Wiertnik” zamieszcza fragmenty Borysa Godunowa. Jesienią 1826 r. następuje spotkanie z Adamem Mickiewiczem, które da początek bliższym i serdeczniejszym kontaktom. Do ważniejszych wydarzeń tego okresu zaliczyć należy m. in. spotkanie z udającą się do zesłanego na Sybir męża-dekabrysty Marię Rajewską-Wołkońską, swą jedyną prawdziwą miłość (grudzień 1826), w następnym roku przekazuje żonie innego zesłańca-dekabrysty A. Murawiowej „list na Sybir” – wiersz W głębinie syberyjskich rud, w lipcu 1828 r. umiera Arina Rodionowna, uwieńczona wcześniej w liryku Wieczór zimowy. Pod koniec tegoż roku Puszkin poznał swoją przyszłą żonę, wówczas 16-letnią pannę, Natalię Gonczarową, wiosną 1829 r. oświadczył się, jednak wobec niezdecydowanego stanowiska matki panny udał się w drugą podróż na Kaukaz, opisaną na kartach Podróży do Erzerum.

W lutym 1831 Puszkin ożenił się z Natalią Nikołajewną Gonczarową i przeprowadził się do Petersburga, wciąż pod specjalnym nadzorem policyjnym. Małżeństwo nie przynisło oczekiwanej stabilizacji. Przeciwnie, z każdym rokiem położenie materialne Puszkina pogarszało się. Ciągle wzrastały wydatki na utrzymanie czworga dzieci i stroje dla uwielbiającej bale dworskie żony. Dlatego Puszkin ustawicznie zaciągał długi i musiał korzystać z pożyczek udzielanych mu przez Mikołaja I, którego łączyły ponoć związki z jego żoną Natalią.

W Petersburgu powstały wiersze Oszczercom Rosji (powstały dla uczczenia wzięcia Warszawy przez Rosjan) i Rocznica Borodina, związane z powstaniem listopadowym w Polsce i rewolucją we Francji, Wiersze te wywołały liczne sprzeciwy, między innymi polemizował z ich wymową Adam Mickiewicz w swym wierszu Do przyjaciół Moskali. Z tego okresu pochodzą również takie dzieła Puszkina jak: Skąpy rycerz, Mozart i Salieri, Gość kamienny, Domek w Kołomnie (1830), cały cykl nowelistyczny Opowieści świętej pamięci Iwana Piotrowicza Biełkina, Wystrzał i oczywiście jedno z jego największych dzieł, Eugeniusz Oniegin.

W ostatnich latach życia Puszkin napisał Córkę kapitana (1833-1836), Jeźdźca miedzianego (1833), Damę pikową (1834). Zajmował się także publicystyką, poruszając tematykę literacką i historyczną. Po zamknięciu czasopisma „Literaturnaja gazeta”, z którym współpracował, po kilkuletnich staraniach udaje mu się uzyskać zezwolenie na wydanie czterech tomów czasopisma-almanachu „Sowriemeinnik”.

Na kilka miesięcy przed tragiczną śmiercią Puszkin napisał utwór, w którym niejako dokonał ostatecznego rozrachunku z własną twórczością. Dźwignąłem pomnik swój, nie trudem rąk ciosany wzorowany na horacjańskiej odzie Exegi monumentum aere perennius wyraża świadomość pisarza z nieprzemijającej wartości swojej poezji.

Aleksander Puszkin zmarł 10 lutego 1837 r. na skutek ran odniesionych w pojedynku z emigrantem francuskim, oficerem huzarów w służbie rosyjskiej, Georges’em D’Anthesem. Do pojedynku, który był zresztą intrygą dworską, doszło po tym, jak w Petersburgu rozpowszechniono obraźliwy dla Puszkina anonim dotyczący jego żony (miała romans z D’Anthesem). Ciało Puszkina wywieziono nocą i pochowano w klasztorze Swietagorskim w pobliżu wsi Michajłowskoje.