ALEKSANDER FREDRO - BIOGRAFIA (KAZIMIERZ WYKA, ALEKSANDER FREDRO, PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE, WARSZAWA 1986.)

+ Aleksander Fredro urodził się 20 czerwca 1793 roku w Surochowie pod Jarosławiem, w zaborze austriackim. Istnieją jednak pewne teorie, które zakładają, że Fredro urodził się dwa lata wcześniej.

+ Rodzina przyszłego komediopisarza była stara, lecz podupadła majątkowo. Miał liczne rodzeństwo - sześciu braci i trzy siostry.

+ Zabiegi Jacka Fredry, ojca Aleksandra, dzierżawy, posag żony, szczęśliwe kupna, wyprowadziły rodzinę w bliższe okolice Lwowa. Decyzja ta ma również związek ze śmiercią matki Aleksandra, Marianny. Ponadto Jacek zasiadał jako przedstawiciel stanu szlacheckiego w galicyjskim Sejmie Stanowym.

+ Jacek Fredro uzyskał również tytuł hrabiowski, który pozwoli wejść przyszłemu komediopisarzowi do Sejmu Stanowego już w roli deputata stanu magnackiego. Aleksander odziedziczył powiem po ojcu rzadką u artystów umiejętność gospodarowania.

+ Na rok 1805 przypada pierwsza próba literacka Aleksandra Fredry. Stanowi ją dziecięca komedyjka „Strach nastraszony”.

+ Najwcześniejsza młodość Aleksandra Fredry przypada na lata, kiedy w toku kolejnych podbojów Napoleona jego armie wkroczyły na ziemie polskie, a polskie oddziały dowodzone przez ks. Józefa Poniatowskiego wkroczyły do Galicji. Miało to miejsce w roku 1809. W tym samym roku młody Fredro zostaje mianowany przez ks. Józefa podporucznikiem tworzonego z młodzieży galicyjskiej 11 pułku ułanów. Jego dalsze losy żołnierskie przedstawiają się następująco:

• kapitan w 5 pułku strzelców konnych

• kampania roku 1812 odbyta aż pod Moskwę

• odwrót na Berezynę

• tyfus w Wilnie

• niewola i ucieczka do Lwowa

• dogonienie oddziałów napoleońskich wycofujących się z polskich ziem

• przebycie kampanii roku 1813 i 1814 jako oficer ordynansowy w sztabie Wielkiej Armii, aż do kapitulacji Paryża.

• dobrowolne zwolnienie ze służby wojskowej w 1815 roku

+ Kończąc swoją służbę wojskową u bram Paryża, w Saint - Denis, Fredro otarł się o francuskie teatry, w których bywał częstym gościem.

+ Po powrocie do Lwowa młody Fredro został osadzony przez swojego ojca w maleńkiej wiosce Jatwięgi, by przyuczył się gospodarowania. W tym czasie komediopisarz często gości na widowni lwowskiego teatru, a w jego trudniejszych chwilach organizacyjnych wspólnie z ojcem niosą mu skuteczną obywatelską pomoc. Ponadto wszystkie sztuki Fredry natychmiast przechodziły przez próbę sceny lwowskiej (opcjonalnie warszawskiej, bądź krakowskiej). Pierwszą z nich była napisana w Bieńkowej Wiszni i nie publikowana przez pisarza „Intryga na prędce”, wystawiona we Lwowie w 1817 roku. Spotkała się ona jednak z chłodnym przyjęciem.

+ Pisarz zawsze musiał się liczyć z warunkami ówczesnego życia teatralnego, z postulatami cenzury, działał na polu skutecznym co do kontaktu z widzem, ale z konieczności zacieśnionym.

+ W tym czasie Fredro również zakochuje się. Wybranką jego serca jest Zofia z Jabłonowskich hr. Skarbkowa. Kobieta odwzajemnia jego uczucie, jednak na mocy decyzji rodzinnej była zaślubiona jednemu z najbogatszych ludzi w Galicji, Stanisławowi Skarbkowi. Ich małżeństwo okazało się bezdzietne i niedobrane. Mąż, późniejszy fundator i budowniczy teatru polskiego we Lwowie, był starszy od żony o dwadzieścia lat. Starania o rozwód trwały szereg lat, dopiero w 1828 roku Fredro poślubił Zofię. Ślady tej walki o ukochaną często odzywają się w jego równoczesnej twórczości komediowej, którą pisarz rozpoczyna w latach 1817 - 1818 na własną rękę, poza środowiskiem literackim.

+ Komediopisarstwo Fredry uderza śmiałością obserwacji, prawdą ludzkich charakterów, świetnym powiązaniem tekstu komediowego z jego scenicznym żywym walorem.

+ Pierwszy okres twórczości Fredry obejmuje lata od jego oficjalnego debiutu (1818 - „Pan Geldhab”) aż po zamilknięcie pisarza około roku 1840 roku. Najcenniejsze jego komedie powstały w jeszcze krótszym okresie czasu, w parę lat po doku 1830. Do roku 1830 Fredro, oprócz wspomnianego już „Pana Geldhaba” napisał jeszcze „Męża i żonę” (1821) oraz „Cudzoziemszczyznę” (1822). Łańcuch komedii napisanych przed rokiem 1830 został przetkany utworami innego rzędu, a mianowicie muzycznego wodewilu, groteski oraz farsy. W jednym tylko gatunku Fredro był wstrzemięźliwy - chodzi tu o epistolografię.

+ Z komedii Fredry napisanych przed rokiem 1830 szczególnie „Pan Geldhab” oraz „Mąż i żona” zasługują na szczególną uwagę. Mają one pewien rys wspólny i znamienny dla początkowej twórczości Fredry. Jest nim wyraźny związek z problematyką, a także formami teatralnymi polskiego Oświecenia, jednak już po 1830 roku Fredro emancypuje od podobnego dziedzictwa.

+ Generalną sprawą „Pana Geldhaba” jest próba wdarcia się w szeregi szlachty herbowej mieszczucha pochodzenia niemieckiego. Mieszczuch ten w burzliwym dziesięcioleciu 1800 - 1810 zdobył majątek upoważniający go do podobnej nadziei. Akcja zostaje tak przeprowadzona aby wykpić i ośmieszyć marzenia Geldhaba. Obydwaj konkurenci do ręki jego córki - szlachetny oficer napoleoński Ludomir i znikczemniały arystokrata książę Radosław - opuszczają emancypowaną pannę Florę, która zostaje „na koszu”. Tym sposobem widz otrzymuje zamierzony przez pisarza dowód, że spanoszony przybysz pochodzenia mieszczańskiego nie jest godzien znaleźć się wśród prawdziwej szlachty. Dowód taki został jednak bardziej oparty na intencji komediopisarza aniżeli na faktach nie ulegających zmianie, albowiem dopóki Geldhab nie utraci majątku dopóty zachowuje szanse wejścia do stanu szlacheckiego.

+ Znamiennym rysem budowy komedii Fredry w ich pierwszym okresie jest taka kompozycja, że na czoło, nawet do tytułu utworu zostaje wysunięta pewna postać typowa. I taka cecha artystyczna wywodzi się z tradycji teatralnej Oświecenia. Wywodzi się aż do takiego szczegółu, że tego rodzaju postacie noszą tzw. nazwiska znaczące, które wskazują na górującą właściwość charakteru.

+ Najbardziej oryginalną, najodważniejszą obyczajowo, najświetniej napisaną, mimo tylko czterech występujących postaci najbogatszą w znajomość ludzkiego charakteru w opisywanym aktualnie okresie jest „Mąż i żona”. Jej świetność kreśli się dobitnie nie tylko na tle komedii polskiej. Nawet w kraju tak liberalnym jak Francja, temat zdrady małżeńskiej wkracza na scenę znacznie później. W utworze tym mechanizm ustawicznej zdrady miłosnej puszczony zostaje w ruch, ażeby odsłonić śmieszne krętactwo intencji, pod którym czai się młoda i prosta chęć miłosnego użycia.

+ Pozostałe komedie Fredry napisane do roku 1830 odsłaniają inne strony jego talentu. Przede wszystkim humor Fredrowski oparty na ustawicznym ruchu scenicznym i na wpleceniu psychiki postaci, jej śmiesznostek i wad, w nieustanne obroty intrygi.

+ Rozwój pisarza do roku 1830 roku odbywał się pod prąd i wbrew głównemu kierunkowi literackiemu okresu, wbrew romantyzmowi. Po 1830 roku, u schyłku pierwszego okresu jego twórczości kontrast ten jeszcze bardziej się pogłębiał. Pokolenie romantyczne w przeważnej większości idzie na emigrację. Fredro natomiast pozostał w kraju.

+ Każda z głównych komedii Fredry powstałych po 1830 roku jest odmienna. „Śluby panieńskie” rozgrywają się w otoczeniu społecznym najbliższym sercu poety, a także w miejscu i latach jego pierwszej młodości: Księstwo Warszawskie, dwór szlachecki owego czasu. Nastąpiła w tej komedii poetycka idealizacja miłości, lecz miłości rozegranej we dworze średnioszlacheckim. Komediopisarz skupia w tym utworze uwagę na jego kwestii psychologicznej. Jest nią budzenie się miłości, pokazane w świetle dwóch stylów obyczajowych tego uczucia. Romantyczno - sentymentalny styl miłości Albina poeta ośmiesza, przeciwstawiając mu męski styl miłości Gustawa. Albin już dwa lata wzdycha do Klary i nic nie wskórał. Gustaw natomiast, mimo błędów i nietaktów popełnionych w domu pani Dobrójskiej, matki Anieli, błyskawicznie zdobywa wzajemność panny. Na pozór „Śluby panieńskie” wymierzone są przeciwko romantycznemu pojmowaniu miłości. Naprawdę zaś są głęboko powiązane z romantycznym dążeniem do wyzwolenia tego uczucia od więzów życiowego interesu, przymuszających do małżeństw dla pieniędzy, majątku i pozycji społecznej, a nie w imię uczucia.

+ Inną komedią Fredry z tego okresu jest „Zemsta”, stanowiąca pożegnanie mijającego świata szlacheckiego. Jej głównymi bohaterami są Cześnik Raptusiewicz oraz Rejent Milczek, dwaj sąsiedzi zamieszkujący to samo podrujnowane zamczysko. Zamczysko to ma swój realny pierwowzór istniejący po dzień dzisiejszy. Znajduje się on w Odrzykoniu koło Krosna, przynależnym do majątku Korczyna, będącego własnością żony pisarza. Spór, który łączy, a zarazem dzieli dwóch sąsiadów, co chwila ociera się o sytuacje trudne do przemiany w konflikt komediowy, trudne do utrzymania w ramach poetyki tego gatunku. Fredro używa przemyślnych zabiegów, ażeby pieniactwo i samowola jego bohaterów nie przekroczyły granic, po których przejściu przestaną być zabawne. Pierwszym z takich zabiegów jest wprowadzenie postaci Papkina, którego obecność informuje widza, by nie obawiał się on żadnych groźnych perypetii. Drugi zabieg to optymistyczna, pełna humoru poprawka do natury ludzkiej. Fredro ukazuje ludzi, których postępki są tak zgodne z normami środowiska, że stają się oni daltonistami, niezdolnymi do jakiejkolwiek autooceny. Sylwetki tych ludzi łagodzi wszakże rysami, w których się objawia prosta, ludzka, a nawet sympatyczna cząstka ich natury.

+ Kolejne komedie Fredry to „Pan Jowialski” i „Dożywocie”. Są one utworami wyraźnie galicyjskimi. Osadzone są w zaborze, w jakim Fredro się urodził i wychował i z którego istnieniem jako faktem zapowiadającym się na długie i nie dające się przewidzieć dziesięciolecia musiał się pogodzić po klęsce powstania listopadowego. Z racji tego, że większość utworów z drugiego okresu jego twórczości będzie również w większości galicyjska, można stwierdzić, że zarówno „Pan Jowialski” jak i „Dożywocie” ten drugi okres zapowiadają.

+ W „Dożywociu” zgodnie ze staropolskim prawem lichwiarz wykupił dożywocie. Stało się to w sytuacji przez niego nie przewidzianej. Osobnik, z którego trwałym zdrowiem i długim życiem ów wykup został związany, o różne rzeczy dba, tylko nie o siebie. Przymusza to lichwiarza do postępków zupełnie sprzecznych z normalnymi właściwościami jego stanu. Łatka staje się czuły i troskliwy.

+ W 1835 roku w krakowskim „Pamiętniku Nauk i Umiejętności” ukazuje się rozprawa Seweryna Goszczyńskiego pt. „Nowa epoka poezji polskiej”, uważana dziś za główną przyczynę zamilknięcia Fredry, które nastąpiło około roku 1840. Od tego roku przez kolejną dekadę będzie spisywał swój nie ukończony pamiętnik, odwołujący się do lat napoleońskich - „Trzy po trzy”. Jest on pełen liryzmu, uroku i humoru, utrzymany w luźnej i kapryśnej narracji.

+ W czasie Wiosny Ludów Fredro zgodził się zostać dowódcą kompanii lwowskiej Gwardii Narodowej. Szybko się jednak zniechęcił i ze wszystkiego wycofał w domowe zacisze. W roku 1849 kiedy wybuchło powstanie węgierskie, podążył do niego jedyny syn, Jan Aleksander. Po rychłej klęsce zmuszony był pójść na emigrację do Francji i dopiero w roku 1857 mógł powrócić do Galicji. Bardzo przywiązani do jedynaka ojciec z matką podążyli za nim do Paryża z początkiem roku 1850. Odtąd przez kilka lat dzielić będzie Fredro swój czas między stolicę Francji, a prowincję Galicyjską. W takich to właśnie okolicznościach nastąpił powrót Fredry do scenicznego pisarstwa. Ponadto, podobnie jak w 1814 roku, Fredro zetknął się z żywą sceną paryską, co również zadecydowało o decyzji powrotu.

+ Drugi okres twórczości Fredry przypada na lata 1852 - 1867, jednak komediopisarz tworzył jedynie „do szuflady”. Pochodzące z tego okresu sztuki Fredry ujawniają odmienny charakter artystyczny, całkiem inną wizję rzeczywistości i odmienny wobec niej stosunek ideowy niż w latach 1818 - 1835. Szczególnie dwa tytuły z drugiego okresu wyróżniają się. Chodzi tu o komedie „Rewolwer” i „Wychowanka”.

+ „Rewolwer” dotyczy okresu politycznej wszechwładzy biurokracji austriackiej bezpośrednio po 1848 roku. Fredro ma na myśli Galicję, przeniósł jednak wydarzenia w komedii do księstwa Parmy, w wewnętrzne stosunki małego państewka rządzonego przez śmiesznego księcia - tyrana. Tym sposobem Fredro uzyskuje jeszcze dokładniejsze akcenty groteski. Centralnym rekwizytem komedii staje się tytułowy rewolwer. Podrzucany, gubiony, znajdywany, wracający niespodziewanie do rąk postaci utworu, budzi postrach wśród ludzi osaczonych lękiem i terrorem, a ostatecznie okazuje się jedynie urządzeniem do obcinania i zapalania cygar. Z rekwizytem tym związana jest postać głuchoniemego, który zawsze zjawia się nie w porę, co ułatwia rewolwerowi krążenie między bohaterami.

+ „Rewolwer” stanowi przede wszystkim groteskową kpinę ze stosunków policyjnych i politycznych po klęsce Wiosny Ludów. Czołowym oportunistą utworu jest wielki bankier i bogacz, baron Mortara. To on najbardziej drży przed cieniem rewolweru jako oznaki nieprawomyślności politycznej. Również i książę Parmy okazuje się naciągaczem i hochsztaplerem. Tępi on opozycję i rewolucjonistów, aby zagarnąć ich majątki.

+ Bohaterem „Wychowanki” jest właściciel dworu, pan Morderski, który rzekomo wąchał prochu za powstania listopadowego, a naprawdę zawsze dbał tylko o swoją kiesę. W jego otoczeniu pojawia się młoda dziewczyna, tytułowa wychowanka, uchodząca za córkę Morderskiego. Ostatecznie nie okaże się ona ani córką dziedzica, ani chłopa Hryńka Bajduły. Państwo Morderscy są bezdzietni. Grozi to, że „wychowanka” może zostać dziedziczką sporego majątku. Szczep Morderskich poprzez oszustwa, podstęp, kłamstwo i szantaż, aby do tego nie dopuścić.

+ Kiedy komedie drugiego okresu twórczości Fredry zaczęły po jego śmierci wchodzić na deski teatralne, ówczesna widownia i krytyka niewiele z nich rozumiały. Oglądane na tle pierwszego okresu twórczości Fredry szokowały, raziły, nawet gorszyły. Dopiero perspektywa dalszego rozwoju polskiej komedii obyczajowej otwiera dla nich tło właściwe.

+ W 1861 roku Fredro zostaje wybrany posłem do pierwszego galicyjskiego Sejmu Krajowego, rychło jednak wycofał się w zacisze domowe w sposób ostateczny.

+ W ostatnim etapie swojego życia, kiedy Fredro jest już schorowany, spisuje swoisty testament pisarski zatytułowany „Zapiski starucha”. Z kolei ostatnią komedią Fredry jest utwór pt. „Ostatnia wola”, pochodząca z 1867 roku.

+ Fredro umiera we Lwowie 15 lipca 1876 roku, cztery miesiące po zgonie Seweryna Goszczyńskiego. Zwłoki komediopisarza zostają złożone w grobach rodzinnych w kościele parafialnym w Rudkach.

---