Franciszek Zabłocki „Fircyk w zalotach” BN I 176 oprac. Janina Pawłowiczowa
I Autor „Fircyka w zalotach”
Lata 1780- 1781 to okres przełomu w życiu i twórczości Franciszka Zabłockiego. Napisał wtedy 10 komedii, które zostały wystawione na scenie warszawskiego teatru i w tym samym czasie ogłoszone drukiem. Zabłocki
w ciągu jednego niemal roku stał się najwybitniejszym komediopisarzem epoki.
Debiut literacki
Pierwsze swe utwory literackie Zabłocki pisał „pacholczym piórem” (będąc w szkole prawdopodobnie tworzył dla własnej przyjemności). Adresatem jego pierwszej drukowanej ody był Antoni Górski, stolnik ciechanowski. „Oda do Antoniego Górskiego” należy do utworów panegirycznych.
Zabłocki, ur. w 1752r., wykształcony, ale ubogi szlachcic, swą życiową karierę rozpoczynał od służby na dworze szlacheckim. Dobrze władając piórem dziękował swym mecenasom za dobrodziejstwa. Z ciechanowskiego dworu około 1773r. Zabłocki przybył do Warszawy.
Pierwsze kroki w Warszawie.
Pierwsze miesiące pobytu spędził prawdopodobnie pod opieką Adama Naruszewicza, który wydając „Pieśni Horacjusza przekładania różnych” zamieścił kilka przekładów Zabłockiego. Może Naruszewicz polecił Zabłockiego Komisji Edukacji Narodowej. 20 maja 1774r. na posiedzeniu KEN postanowiono mianować Zabłockiego „protokólistą Komisji”. W pierwszych latach urzędniczego życia Zabłocki cierpiał niedostatek, nie posiadał pokaźnych dochodów dlatego musiał sobie szukać mecenasa. Próbował dorabiać piórem, jednak wiersze publikowane na łamach <Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych> nie dawały zbyt wiele dlatego przebywał w kręgu Adama Kazimierza Czartoryskiego, który w latach 1774-1780 był opiekunem żyjących z pióra literatów. Swoją biedną sytuację Zabłocki wyjaśnia w „Odzie do Przyjaciela” Franciszka Dionizego Kniaźnina. Wiersz ten pochodzi z 1775r. i choć napisany dla Kniaźnina jest panegirykiem na cześć Czartoryskiego.
W Komisji Edukacji Narodowej
Czartoryski był jednym z komisarzy Komisji, a więc był zwierzchnikiem Zabłockiego. Zabłocki z Adamem Jakukiewiczem przeprowadził lustrację szkół przejętych przez KEN w woj. wołyńskim, kijowskim, bracławskim (sic!) i podolskim. Prowadził też korespondencję Czartoryskiego. W 1775r. przełożył „Rozmowy Sokratyczne”
i opatrzył dedykacją dla młodszego syna księcia. Zawierały one nauki moralne i zasady dobrego rządzenia przeznaczone dla przyszłych władców. Ok. 1776r. jego stosunki z Czartoryskim rozluźniły się.
Zabłocki odpowiadając na apel Komisji, aby przygotować ,dzieła naukowe, podjął się przekładu rozpraw historycznych Saint Reala. „Dzieła Saint Reala” były pierwszym większym sukcesem Zabłockiego.
Przyjaźń z Kniaźninem
W twórczości tamtych lat dominują utwory o treści filozoficzno-moralnej, nie brak także drobnych wierszy obyczajowych, niekiedy dość swawolnych.
Kniaźnin odsłania przed nami uroki warszawskich rozrywek Zabłockiego w utworze „Ukontentowanie”.
W innym wierszu Kniaźnin opisywał romansowe przygody Zabłockiego.
Małżeństwo
Kniaźnin przekazał nam wiadomości o krótkotrwałym małżeństwie Zabłockiego zakończonym śmiercią młodej żony. Brak w tej sprawie jakichkolwiek dokumentów, wiadomo tylko, że żona Zabłockiego była aktorką warszawskiego teatru i zmarła 2 1779r. w czasie połogu.
II Komedia Zabłockiego „Fircyk w zalotach”
Fircyk jest jedynym utworem Zabłockiego i jednym z niewielu utworów teatru polskiego oświecenia, które skutecznie oparły się działaniu czasu i niezależnie od mody literackiej cieszą się powodzeniem. Premiera komedii odbyła się 16-06-1781r. w tetrze warszawskim (Andrzej Mierzyński w roli tytułowej). W tym czasie
w oficynie Groella ukazało się pierwsze wydanie utworu opatrzone odą do króla. Zabłocki nie należał do najbliższego otoczenia Stanisława Augusta, ale zapewne król znał go z posiedzeń KEN. Zabłocki zwracał się do króla za pośrednictwem osób trzecich. Król przesłał mu w 1780r. (przez A. Naruszewicza) medal Merentibus.
W 1780r. Zablocki wydał 3 komedie „Dwojakie głupstwo” , „Balik gospodarski”, „Ojciec dobry”, czwartą miał gotową w rękopisie ( „Zabobonnik”), do pracy nad Fircykiem przystąpił jesienią tegoż roku. W następnym roku powstało kolejne 5 komedii. Nasuwa się przypuszczenie, że pisał na zamówienie. W 1781r. król nagrodził
go ofiarując mu 100 dukatów.
Opinie współczesnych o komedii Zabłockiego
Zachowała się jedynie opinia Wojciecha Bogusławskiego, który uważał Fircyka za komedię oryginalną. Wybrał ją również na otwarcie sceny w Wilnie. Komedia nie znalazła uznania wśród uczonych mężów. Franciszek Ksawery Dmochowski, Filip Neriusz Golański, Wojciech Turski nie wspomnieli ani słowem o Fircyku.
Recepcja Fircyka w XIX w.
Na początku XIX w. Fircyk ponownie pojawił się na scenie warszawskiej. Przyjęty został dość kwaśno (sic!) przez recenzenta <Gazety Warszawskiej>. Tragiczne i burzliwe lata historii XIX w. nie bardzo sprzyjały karierze tej komedii.
Utwór oryginalny czy podróbka?
Ludwik Bernacki dowodził, że Fircyk został przerobiony z komedyjki Romagesiego „Le Petit- maitre amoureux”. Bernacki miał talent do tropienia zapożyczeń, ale nie potrafił wyjść poza lakoniczne stwierdzenia.
Różne interpretacje komedii
Zdania na temat interpretacji komedii są podzielone. Podręczniki literatury podkreślają jej pogodny i swobodny ton i jej walory poetyckie. Nowsze opracowania próbują interpretować ją w kategoriach twórczości satyrycznej
i dydaktycznej, łącząc ją z nurtem dydaktycznego oświecenia.. Juliusz Saloni z kolei twierdzi, że jest rehabilitacją postaci Fircyka. W tekście komedii istnieją przesłanki do każdej z tych interpretacji, ale nikt nie próbował rozpatrywać ich jednocześnie.
Oprócz powyższych stwierdzeń jest to utwór wyjątkowy zwarty i jednolity, jest komedią bardzo sceniczną.
III. Fircyk a „Petit – maitre” Romagnesiego
Wiadomo, że Zabłocki posłużył się tekstem zapomnianego pisarza franc. Jean Antoine Romagnesiego.
Roagnesi i jego petit – maitre
Franc. pisarz ur. w 1690r., zmarł w 1742. Od 1725 był członkiem trupy włoskiej w Paryżu i z tym teatrem wiąże się jego twórczość dramatyczna. Podtrzymywał repertuar Komedii Włoskiej rywalizującej ze sceną fanc. Parodiowano utwory wystawiane prze franc. aktorów. Możliwe, że Petit to również parodia jakiegoś utworu. Damon (Fircyk) należy do najbardziej schematycznych postaci petit – maitre’a w teatrze franc. pierwszej połowy XVIIIw.
Charakterystyka petit - maitre’a
W tym terminie skupia się zespół pewien cech zewnętrzynych – wytworny strój, gładkie maniery, nonszalańca wobec otoczenia. Jest to typ pozy przyjętej przez młodzież, pozy, która ma demonstrować jakiś stosunek do otaczającego świata. Stosunek ten jest wyraźnie krytyczny. Krytyka kończy się, gdy fircyk znajduje sobie ciepłe miejsce w świecie, z którego kpił. Ta niedojrzałość fircyka nie pozwoliła mu stać się prawdziwym bohaterem literackim. Historia uczyniła go postacią bezkonfliktową. W historii literatury i słownikach petit – maitre charakteryzowany bywa złośliwą definicją Woltera „te wasze i nasze fircyki to najbardziej komiczny gatunek człowieka, jaki czołga się pop ziemi”.
„Petit - maitre” Romagnesiego nie jest nawet tak bardzo komiczny – jest płaski. Przyjeżdża do domu swego przyjaciela, aby zdobyć serce upartej dewotki Araminty, a gdy ona nie bierze sięna grzeczne słówka, postanawia ożenić się z nią.
Związki z uworem Romagnesiego
Zabłocki wziął 40% tekstu z utworu franc. pisarza. Fircyk Zabłockiego ma 500 wierszy więcej, niektóre partie tekstu franc. zostały usunięte inne przerobione. Niektóre elementy pozostały wspólne. Struktura akcji – identyczny podział na akty i sceny, identyczna intryga – i takie same role poszczególnych postaci. Spolszczone imiona Damon – Fircyk, Lisimon – Aryst, Araminte – Podstolina, Celimene – Klarysa, Arlequin – Pustak, L’Olive – Świstak. Akcja nie dzieje się pod Paryżem tylko pod Warszawą.
Porównanie tekstu obu komedii
Scena 11 aktu II została gruntownie zmieniona przez Zabłockiego. U Romagnesiego po burzliwej dyskusji między Klarysą (Celimeną), Fircykiem (Damonem) i Arystem (Lisimonem) Celimena wybiega, na scenie zostają obaj panowie, przy czym Lisimoin jest mocno zirytowany i rozmawia ironicznie z Damonem. Na to wchodzi Arlequin i oznajmia, że przyjechał ojciec i pragnie go zobaczyć (ojciec Lisimona). Na to odpowiada Damon, że jako uczciwy syn powinien ojca powitać. Lisimon mówi na stronie „złość mnie bierze”, a Arlequin informuje, że ojciec czuje się dobrze. Lisimon odpowiada Arequinowi, aby nie zawracał mu głowy, służący powiada, że należy się troszczyć o zdrowie rodziców, a wtedy Lisimon częstuje go siarczystym policzkiem. Zabłocki podnosi tonację całej sceny, ale i ciekawie rozwiązuję ją psychologicznie. Każe Fircykowi wyjść za Klarysą, co doprowadza Arysta do wybuchu gniewu. Chce biec za Fircykiem, na to wchodzi Pustak i oznajmia, że przyjechali goście. Aryst jest zaskoczony, zahamowany gniew znów w nim rośnie. Pustak czuje co się świeci, ale zamiast wynieść się od razu, próbuje perswadować panu, że musi się zobaczyć z proboszczem. Złość Arysta kieruje się teraz przeciw Pustakowi. Aryst „daje mu policzek z obojej strony”. Efekt końcowy jest ten sam, jednak prawdziwsza jest scenka Zabłockiego.
Inne zmiany w stosunku do tekstu francuskiego mają charakter literacki. Np. w scenie 1 aktu II w rozmowie Arysta i Fircyka odnajdujemy zabawną grę słów. Fircyk powiada, że starożytni mędrcy nie grali przecież w faraona i mariaża i, nawiązując do franc. znaczenia słowa mariaże (małżeństwo), oświadcza, że ma zamiar się ożenić. U Romagnesiego nie ma takiej gry słów.
Słownictwo Zabłockiego
W zakresie słownictwa Zabłocki był bardzo niezależny. Np. użyte przez Romagnesiego dwukrotnie słowo Butor, które w tekście komedii znaczy „cymbał” albo „prostak” Zabłocki raz tłumaczy przez „przemierzły gawron”, w drugim wypadku „głupi”.
Postać językowa komedii Zabłockiego wykazuje niezależność od obcego tekstu. Zabłocki nie postępuje jak tłumacz, ale z całą swobodą zmienia, przekształca, dopisuje to, co mu nasuwa wyobraźnia.
Charakterystyka postaci obu komedii
Najmniejsze zmiany w dialogu scenicznym mają zasadnicze znaczenie. Zmiana rytmu zdania powoduje zmianę w charakterystyce postaci. Wypowiedzi bohaterów są ważne nie tylko ze względu treści ale i formy.. Zabłocki znacznie ożywił postaci bo ich wypowiedziom nadał znacznie szybsze tempo.
Pustak mówiąc o Klarysie jest zmysłowy, wyliczenia i zdrobnienia wskazują na zachwyt jaki w nim budzi Klarysa. Arlequin jest bardziej lakoniczny. Zabłocki dodając monologi Pustaka ukazał dodatkowo jego dobroduszność, tej cechy nie ma u Romagnesiego.
Świstak Zabłockiego jest znacznie dowcipniejszy od L’Olive’a i bardziej ogładzony. Zabłocki dał mu jeszcze trochę nonszalancji, która wyraźnie wskazuje, że Świstak naśladuje swego pana.
Celimene Romagnesiego jest wścibską, ciekawską kobietą. Klarysa Zabłockiego jest osóbką pełną wdzięku, pogodną, rozumną.
Podstolina przedstawia się inaczej niż Araminta. W pierwszym spotkaniu z Fircykiem Zabłocki zwraca uwagę na to, że Podstolina udaje świętoszkę, wskazując, że uśmiecha się z boku mówiąc na stronie „Co za bałamut z niego! Co za trzpiot!- Lecz luby!”. Brak tych słów u Romagnesiego i Araminta jest w tej scenie bardziej surowa i dzika. Podstolina jest nie tyle dewotką co hipokrytką.
Aryst jest u Zabłockiego bardziej krewki, nerwowy, impetyczny, nawet bardziej zjadliwy. Lisamon jest z kolei flegmatyczny i ponury.
IV Fircyk – typowa postać epoki
Modny kawaler w komedii polskiej XVIII w.
Polski petit-maitre stał się czołową postacią literatury stanisławowskiej. Już u Bohomolca występuje kawaler, który z zagranicy przywozi nonszalanckie maniery i zachwyt nad stylem życia wielkich miast Europy. Młodzian ten równie źle mówi po polsku jaki i po francusku, nazywany jest kawalerem modnym lub paryżaninem polskim. Modny kawaler jest irytujący dlatego literatura dydaktyczno- satyryczna bierze go na cel, stawiając w jednym rzędzie z tępymi sarmatami. Typowa tu jest powieść Krasickiego „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”. Edukację młodego szlachcica rozpoczyna Damon i kieruje go na kręte ścieżki łatwego poszukiwania uciech życiowych. W Warszawie Mikołaj spotyka fircyka, który za pomocą niecnych procederów dorabia się franc. stroju, pieniędzy, mieszkania.
Roi się od fircyków w satyrach Krasickiego i Naruszewicza i w komediach grywanych na scenie warszawskiej.
Fircyk na tle swojej epoki
Literatura dydaktyczna nie dostrzegała faktu, że wychowany w surowej atmosferze sarmacko-dewocyjnej młodzieniec, zetknąwszy się z innym światem doznawał najpierw oszołomienia, a następnie pragnął korzystać z nieoczekiwanej swobody obyczajowej. Zamęt umysłowy często wyzwala się w zwyczajnej pogoni za rozrywką i uciechą. Program edukacji młodzieży nie zawsze dawał rezultaty, zamierzone przez światłych reformatorów. Niepożądanym produktem nowej edukacji był fircyk.