Franciszek Zabłocki
Fircyk w zalotach
oprac. Janina Pawłowiczowa
FRANCISZEK ZABŁOCKI
Urodził się 2 stycznia 1752 roku, jako syn Stanisława Zabłockiego i Barbary z Pruszyńskich. Nie udało się ustalić ani miejsca urodzenia, ani dzielnicy RP, z której wywodziła się rodzina komediopisarza. Powodem jest fakt, że nazwisko to było bardzo rozpowszechnione w Polsce. Około 1758 roku Barbara Zabłocka wyszła ponownie za mąż za Chmielewskiego. Starali się oni zabezpieczyć los swoich dzieci. Franciszek ukończyła najpierw szkołę jezuicką, a następnie kształcił się w sławnym kolegium pijarskim w Międzyrzeczu Koreckim, skąd trafił na dwór urzędnika ziemskiego w Ciechanowie, stolnika Antoniego Górskiego. W ziemi ciechanowskiej na Mazowszu przebywał kilka lat, o czym pisze w Odzie do Antoniego Górskiego. Na dworze podjął pierwsze próby poetyckie. Działo się to około 1770, czyli w w okresie wojny barskiej. Wiosną 1773 przybył do Warszawy i znalazł się w środowisku uczonych i literatów, którym patronował znakomity poeta Adam Naruszewicz. Przyjęto go przychylnie - Naruszewicz przygotowując zbiorowe wydanie Pieśni Horacjusza, obok przekładów poetów już znanych zamieścił także przekłady Zabłockiego. Od tego czasu datuje się jego wieloletnia przyjaźń z Franciszkiem Dionizym Kniaźninem, utrwalona w poetyckich wypowiedziach obydwu.
W 1773 roku powstała w Warszawie Komisja Edukacji Narodowej, której celem było zreformowanie systemu nauczania i wychowania młodzieży. W czerwcu 1774 roku Zabłocki został przyjęty na stanowisko protokolisty i odtąd przez prawie 20 lat związany był z KENem, biorąc czynny udział w jej pracach. Kasa Komisji była jednak pusta, pensje wypłacano rzadko więc Zabłocki pracował dorywczo jako sekretearz ks. Adama Czartoryskiego, pisywał ody na cześć możnego protektora i jego rodziny, publikował drobne wiersze na łamach pisma „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, wreszcie z namowy księcia tłumaczył z francuskiego uczone dzieła i traktaty moralne.
Wiadomości o Zabłockim czerpiemy z wierszy Kniaźnina, opisuje go jako człowieka towarzyskiego, przyjacielskiego, o zmiennym, ale życzliwym usposobieniu, dużej wrażliwości, żywym zainteresowaniu światem, rozmiłowanego w literaturze i muzyce. Dzięki Kniaźninowi poznajemy tez tragiczny finał małżeństwa Zabłockiego - jego żona była podobno aktorką. Małżeństwo trwało krótko, młoda żona zmarła po roku. Rozpacz Franciszka po śmierci żony opisał Kniaźnin w utworze Żale Orfeusza nad Eurydyką.
Debiutował mając 28 lat wydaniem komedioopery pt. Balik gospodarski (1780) - debiut wydawniczy, debiutem teatralnym była premiera komedii Zabobonnik wystawionej 4 kwietnia 1781 roku. Tekst Zabobonnika czytany był wcześniej na Obiedzie Czwartkowym na Zamku Królewskim. Utwór zdobył uznanie grona uczonego i Zabłocki otrzymał od króla medal Marentibus oraz 100 dukatów nagrody. Powodowany chęcią podziękowania królowi za wyróżnienie, napisał Fircyka w zalotach, którego premiera odbyła się 16 czerwca 1781 roku w obecności monarchy i całego dworu. Utwór ten ugruntował literacką pozycję Zabłockiego. Powodzenie komedii sprawiło, że poświęcił się twórczości dramatycznej i w ciągu kilkunastu lat napisał przeszło 50 dram, komedii i oper. Obok Zabobonnika i Fircyka wymienić można: Amfitriona (1783), Sarmatyzm (1785), Arlekina Mahometa (1785), Doktora lubelskiego (1781), Mężów poprawionych (1785), Wesele Figara (1786), Pasterza szalonego.
W 1783 roku zostaje powołany na członka Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, ważnej agendy Komisji . Zajmuje się redagowaniem tekstów, sprawdzaniem tłumaczeń prac pisanych najpierw po niemiecku i francusku, tłumaczeniem podręczników fizyki, ustalaniem terminologii polskiej w dziedzinie botaniki, zoologii, mechaniki. W 1788 został sekretarzem Towarzystwa i funkcję tę pełnił aż do likwidacji Towarzystwa w 1792 roku.
W latach Sejmu Wielkiego należał do klubu Jakobinów, najbardziej postępowego zrzeszenia politycznego lat 90. Kiedy po uchwaleniu konstytucji 3 maja zniesiono Radę Nieustająca i utworzno nowy rząd tzw. Straż Praw, Zabłocki został mianowany regentem w departamencie edukacji. Reakcja targowicka pozbawiła go wszelkich funkcji i środków do życia. Chcąc uchronić siebie i brata przed represjami podpisał akces do Targowicy. Kiedy wybuchło powstanie w 1794 roku, obydwaj bracia przystąpili do insurekcji. Obydwaj wybrani zostali do władz powstańczych. Ostatnie dni powstania Franciszek spędził w wojsku, uczestnicząc w walkach na Pradze.
Udało mu się uniknąć aresztowania i represji, ale tragiczne wypadki targowicy i powstania złamały go całkowicie, pogrzebały jego karierę, przyniosły ruinę materialną. Podobno powędrował do Włoch, gdzie w Rzymie przyjął święcenia kapłańskie i wrócił do kraju w 1798 roku na wezwanie starego mecenasa, ks. Czartoryskiego. Dostał probostwo najpierw w Górze, potem w Końskowoli, gdzie spędził 21 lat życia wypełniając obok powinności duszpasterskich także obowiązki nauczyciela. Przez 8 lat opiekował się swym dawnym przyjacielem Kniaźninem, który popadł w obłęd po klęsce 1795 roku. Na rok przed śmiercią opracował teksty 5 znakomitych komedii, które nigdy przedtem nie były drukowane, i oddał je Czartoryskiemu. Zmarł 10 września 18212 roku, mając 69 lat. Jego grób znajduje się w kościele parafialnym w Końskowoli.
FIRCYK W ZALOTACH
Powstał w roku 1781. Popularność utworu porównywana była z Zemstą Aleksandra Fredry.
Fabuły wszystkich utworów Zabłockiego oparte były na wzorach francuskich. Fircyk w zalotach został napisany według schematu błahej komedyjki francuskiej Jana Antoniego Romagnesiego pt. Zakochany fircyk. Francuski pierwowzór był banalny, napisany niedbałym wierszem i nie wyróżniał się niczym spośród setek podobnych komedyjek.
Cechy Fircyka:
bogate polskie tło obyczajowe - plastyczny i wyraźny obraz stosunków panujących nie tylko w domu Arysta, ale także w okolicznych dworach, a nawet samej Warszawie;
szczegółowy opis detali, takich jak strój;
liczne informacje o ówczesnym życiu - doroczne targi we Lwowie i Dubnie, żupy solne w Wieliczce, kopalnie srebra w Olkuszu, stosunki magnackie, pijaństwo prowincjonalnych urzędników, księża jeżdżący po kweście, swawolne damy warszawskie, butni panowie, sprytni służący;
Zwięzła i dowcipna charakterystyka postaci komedii;
mistrzowskie opisy sytuacji;
wyciszenie tonu dydaktycznego;
subtelna ironia;
świat pokazany bez zjadliwości, ale z przymrużeniem oka, niezupełnie serio;
bardzo prosta intryga, ale przeprowadzona konsekwentnie według zasady trzech jedności:
czas- rano fircyk przyjeżdża do domu, wieczorem podpisuje ślubną intercyzę,
miejsce - w zasadzie ograniczone do salony Arysta,
akcja - skupia się wokół zabiegów Fircyka o zdobycie ręki Podstoliny i wszyscy są zręcznie w te zabiegi włączeni. Prostota intrygi wzbogacona jest znakomitym, pogłębionym rysunkiem psychologicznym :osób dramatu”.
W wierszu dedykacyjnym kierowanym do króla Zabłocki podaje jeszcze jedną zasadę która kierował się przy pisaniu dzieła - pisał dla zabawy, dla godziwej rozrywki, nazywa ja nawet dziełem błahym (trochę w tym pisarskiej kokieterii)
szczyt komediopisarskich umiejętności Zabłockiego;
wspaniały język;
częste posługiwanie się porzekadłem, przysłowiem ludowym, ponadto autor sam tworzy zgrabne sentencje.
Postaci.
Fircyk. Beztroski, lekkomyślny, ale jednocześnie inteligentny, dowcipny, ironiczny, a pod postacią modnego kawalera kryje się serce niespokojne i wrażliwe.
Podstolina. Udaje surową, niezdobytą, ale zdradzają ją gesty, spojrzenia, jest w gruncie rzeczy ładną, młoda kobietą, która lubi także zabawę i kocha młodego wietrznika.
Aryst. Chce by go uważano za filozofa, człowieka dostojnego i zrównoważonego, a jest niespokojny, porywczy, zazdrosny i podejrzliwy.
Klarysa. Postać najprostsza. W grzecznej postaci kryje skłonność do intryg, która staje się bezpośrednią przyczyną powikłania akcji i skłócenia Fircyka z Arystem i Podstoliny z Fircykiem.
Pustak. Najzabawniejszy: chytry, gamoniowaty, na nim skupia się złośc gospodarza. W jego usta włożył Zabłocki najostrzejsze słowa krytyki.
Świstak. Służący warszawski, wielkomiejski, obeznany z życiem, sprytniejszy od Pustaka, ale mniej sympatyczny, bardziej poufały z Panem.
Postaci budowane są na zasadzie kontrastu: pogodny fircyk - ponury Aryst, surowa Podstolina - trzpiotowata Klarysa, poczciwy Pustak - bezwzględny Świstak, ale łączy je radosny stosunek do świata, pragnienie zabawy i przyjemności.