III. PROBLEMY KULTURY MASOWEJ
rozdział XII w „Antropologia kultury”, red. A. Mencwel
Jose Ortega y Gasset – „Bunt Mas” (ur. 09.05.1889, zm. 18.10.1955, filozof i eseista hiszpański)
Obserwujemy obecnie zjawisko powszechne w całej Europie jakim jest przejęcie przez masy pełni władzy społecznej
Przez to, że masy nie mogą ani nie powinny kierować życiem społecznym dochodzi do tego, że Europa przeżywa obecnie najcięższy kryzys jaki może spotkać naród, kulturę i społeczeństwo; w ciągu historii nazwane zostało to „buntem mas”
Nie należy ograniczać tego tylko do sfery polityki, gdyż życie publiczne to również działalność intelektualna, religia, gospodarka, obejmuje wszystkie sfery życia
Zjawisko aglomeracji – krótko mówią wszędzie pełno ludzi, w kawiarniach, u lekarza, w teatrze, na plaży, w hotelach. Kiedyś nie było problemu, aby znaleźć miejsce, obecnie zaczyna go brakować. Zostało to stworzone aby je zapełniać jednak, obecnie obserwujemy przepełnienie. Kiedyś tak nie było, więc obserwujemy nowe zjawisko.
Zjawisko aglomeracji ma swój początek w okresie po I Wojnie Światowej. Autor ma na myśli konkretnie te miejsca, wytwory ludzkiej kultury, które nie były wcześniej dostępne dla wszystkich, tłum stał się nagle widoczny.
Masy to „ludzie przeciętni”, ludzie niczym nie wyróżniający się z tłumu.
Są grupy, które nie są tłumem lub masą, a ich podobieństwo wynika z cech ich łączących, aby powstała mniejszość, trzeba odciąć się od większości.
Definicja masy z punktu psychologicznego – stanowią ją ci wszyscy, którzy nie przypisują sobie jakichś szczególnych wartości (dobrych i złych), czują się tacy sami jak wszyscy
Podział ludzkości na dwa typy: 1. Ci którzy stawiają sobie cele, wymagają od siebie więcej, przyjmują na siebie obowiązki, 2. Ci którzy są bierni, nie stawiają sobie celów i wymagać, żyją takimi jakimi są, brak wysiłku samodoskonalenia się (nawiązanie do dwóch dróg buddyzmu: Hinayana ( „mały wóz”, „mniejsza ścieżka”, łatwiejsza) i Mahayana ( „Wielki wóz”, trudniejsza)
Zjawisko masy nie ma nic wspólnego z podziałem na klasy społeczne, to podział na klasy ludzi
Charakterystyczne dla naszych czasów: panowanie mas w grupach elitarnych (np. pseudointelektualiści, nie trzeba mieć odpowiednich kwalifikacji do wykonywania pewnych zajęć, zawodów, czynności, w przeciwieństwie do dawniejszych czasów)
Hiperdemokracja – masy działają bezpośrednio, nie zważając na reguły prawa, narzucając wszystkim swoje aspiracje i upodobania
Masa miażdży to co indywidualne
Cechy człowieka mas – ułatwienie życia w sferze materialnej, komfort życia (ład i porządek), życie we wszystkich podstawowych aspektach jawi się jako bezproblemowe, poczucie równości wszystkich ludzi, brak podziału na kasty czy klasy (swój początek ma to w rewolucyjnym wieku XIX – zmiana życia społecznego, wywrócenie go do góry nogami, epoka wynalazków, rozwój nauki i techniki), brak jakichkolwiek przeciwności od urodzenia, rozbudzenie coraz to nowych potrzeb; psychologicznie – dwie podstawowe cechy: swobodna ekspansja życiowych żądań i potrzeb ( szczególnie w odniesieniu do własnej osoby) oraz brak poczucia wdzięczności dla tych który takie ,życie umożliwili (porównanie do psychiki rozpuszczonego dziecka)
Dwight Macdonald – „Teoria kultury masowej” (ur. 24.03.1906 zm. W 1982r.- amerykański dziennikarz i pisarz, jeden z pierwszych krytyków i badaczy kultury masowej)
Rozdział na podwójną kulturę – „kulturę masową” i „kulturę wysoką”
Początek dzięki demokracji politycznej i powszechnej oświacie
Zaspokajanie potrzeb kulturalnych mas jako źródło dochodów (produkcje masowe – książki, meble, komiksy, muzyka, pisma)
Kultura masowa jako pasożytnicza narośl na kulturze wysokiej
Clement Greenberg – „Niezbędnym warunkiem istnienia kiczu jest dostęp do wyższej, w pełni dojrzałej kulturalnej tradycji, której odkrycia, osiągnięcia i samowiedzę kicz potrafi wykorzystać do swoich celów” ( związek pasożytniczy na zasadzie gąsienicy i liścia a nie liścia i gałęzi)
Kultura masowa jako pewna kontynuacja kultury ludowej (ale są znaczące różnice – kultura ludowa wyrastała od dołu, od ludzi; kultura masowa jest narzucana odgórnie –biznes); kultura ludowa miała swoją wartość, kultura masowa jako wulgarne odbicie kultury wysokiej – musi z nią współzawodniczyć, albo zlać się w jedno
Prawo Grashama w kulturze – zła moneta wypycha dobrą bo złą łatwiej zrozumieć i więcej z niej przyjemności
Kultura masowa jako ułatwienie dla ludzi, aby nie wysilali się nad własną interpretacją, tylko wszystko z góry wiadome, jak interpretować, jak odbierać
Kultura homogenizowana – k. masowa wozbełtuje wszystko, burzy przegrody klasy, tradycji smaku, zaciera odrębności (porównanie do procesu homogenizacji który prowadzi do równomiernego rozprowadzenia drobin śmietany w mleku – w życiu nie sądziłam, że będę się uczyć o homogenizacji na tych studiach :D); nie ma miejsca na dyskryminację czegokolwiek, wszystko wpada w jej „młyn” i wychodzi z niego gładko starte ( jako przykład magazyn „Life” – gdzie obok artykułu o teorii atomowej znajdziemy ten o życiu Rity Hayworth; znajdziemy go i u bogaczy i u biedaków – typowo masowy nakład i masowy środek)
Akademizm – kicz dla elit, podrobiona wyższa kultura,
Awangardyzm – wycofanie się ze współzawodnictwa z akademizmem, odrzucał kulturę masową, podejmował wysiłek walki o
Kultura middlebrow –nie wymagająca szczególnego wysiłku intelektualnego
Podział pracy w kulturze masowej – osoba odpowiedzialna za daną rzecz nie robi tego sama tylko ma pełen sztab ludzi do pomocy i tak na przykład powstają „ fabryki” oper mydlanych czy jałowatość artykułów gazet takich jak np. Newsweek – zbieranina danych, która jest okrajana edytorsko i w rzeczywistości nie ma jednego autora czy reżyserowie filmów, którzy czasami nie zajmują się nawet tym bo mają od tego ludzi
Zacieranie się granic wieku - udoroślone dzieci i udziecinnieni dorośli – dorośli czytają komiksy, filmy – westerny o tematyce raczej dziecięcej, z drugiej strony dzieci mają dostęp do „dorosłych” rozrywek, film telewizja, radio; to wszystko powoduje zdziecinnienie dorosłych i zbyt szybkie dojrzewanie dzieci
Nowi idole – większe zainteresowanie osobami dostarczającymi rozrywki –kiedyś śpiewacy operowi, później aktorzy, piosenkarze czy gwiazdy baseballu, niż poważnymi biznesmenami czy politykami
Upodlenie nauki – sprowadzenie jej do elementu występującego we wszystkim co ma związek z science fiction i horrorów
Ratunek – odbudowanie murów klasowych i poddanie masy kontroli przez arystokrację
Edgar Morin – „Teoria czasu wolnego” (ur. 08.07.1921 r, francuski filozof, socjolog i politolog żydowskiego pochodzenia, badacz kultury popularnej)
Czas wolny jako produkt biurokratycznej i przemysłowej organizacji pracy
Skrócenie czasu pracy o prawie połowę ( działalność związków zawodowych) umożliwia poświęcanie większej ilości wolnego czasu na konsumpcję szeroko pojętą
Kiedyś – czas świąteczny właściwy danemu stylowi życia, a wiązały się z tym określone rytuału, czas zjednoczenia zbiorowości, z czasem ustąpiło to miejsca nowemu podziałowi na wakacje i weekendy,
Kultura masowa wypełnia strefę z której usunęła się praca, święto i rodzina
Szeroki dostęp do dóbr konsumpcyjnych pozwala na nowe formy spędzania wolnego czasu
Większe poświęcenie dla dobrobytu ogniska domowego niż dla utrzymania spoistości rodziny
Kultura masowa jako gigantyczny system etyczny czasu wolnego; kultura masowa wypełnia czas wolny, nasyca czas wolny treściami kulturowymi do tego stopnia, że staje się on stylem życia
Rozrywka staje się wartością samą w sobie – zabijanie czasu rozrywkami jako ucieczka od samotności czy problemów
Turystyczne formy spędzania wolnego czasu jako zabawa – ludzie bawią się w górali, rybaków, mieszkańców lasu – bawiąc się, pływając itp.
( ten podrozdział jest tak jałowy, że naprawdę nie wiem jak go Wam ładnie streścić, przepraszam )
Organizacja zagranicznych wycieczek - czas wypełniony co do minuty różnymi animacjami, zwiedzaniem i rozrywkami, poznawanie kultur danego kraju z perspektywy „widza” – niby doświadcza, poznaje i uczestniczy w kulturze danego kraju, ale to powierzchowne i służy głównie rozrywce
Chcemy być tacy jak Ci których kultura masowa pokazuje nam bez przerwy, jak „gwiazdy”
George Ritzer – „Makdonaldyzacja społeczeństwa” ( ur. 1940 r. – twórca teorii makdonaldyzacji)
Zasady działania baru szybkiej obsługi zaczynają przenikać wszelkie aspekty życia społecznego
McDonald jako instytucja, symbol, otwieranie kolejnych restauracji np. w małych miejscowościach może zyskać rangę ważnego społecznego wydarzenia,
Centra handlowe jako współczesne „świątynie konsumpcji”
Bobmbardowanie ludzi reklamami – wielkie łuki Maka przy drogach, wiecznie uśmiechnięci pracownicy, dobre jedzenie, dostosowanie oferty do klienta, a nawet działalność charytatywna
Bicie kolejnych rekordów – największe restauracje, najliczniejszy personel – McDonald ma zdominować i zapanować nad rynkiem barów szybkiej obsługi i na ugruntować pozycję w społeczeństwie – obecność na kampusach uniwersyteckich a nawet w liniach lotniczych
Nadawanie przezwisk różnym firmom np. „McDentyści” czy „McDoktorzy” (tyczy się to wszystkich działalności, które, tak jak McDonald, oferują szybkie usługi)
Wpływ na prasę – zrobienie gazety „szwedzkiego stołu” – podzielenie informacji i podawanie w małych komunikatach – lekkie wiadomości, kolorowa grafika
Przenika także sferę seksualności – (film Woody’ego Allena „Śpioch”) – bezcielesne i bezkontaktowe
Sprawność - sprawne i szybkie wydawanie dań ułatwia życie i pozwala szybko zaspokoić głód, w restauracjach pracuje sprawny personel nadzorowany przez sprawnych kierowników, model ten zaczyna funkcjonować w innych firmach np. szybkie i sprawne naprawianie samochodów
Wymierność – liczy się ilość ( jak największa sprzedaż), wprowadzanie promocji typu 2 w cenie 1 itd., ludzie przywyczajają się do kalkulacji wszystkiego i wszędzie („Aaaa, bardziej opłaca się jechać do Maka niż gotować w domu” itp.), przejmują to również inne firmy np. Domino’s Pizza oferuje dowóz w pół godziny, jeśli się spóźnią, pizza za darmo – oszczędność czasu oraz liczy się ilość nie jakość
Przewidywalność – w każdym McDonaldzie dostaniemy to samo jedzeni (nie ważne czy to na dworcu w Gdańsku Głównym czy na Champs Elysees w Paryżu), ludzie przyzwyczajeni do tego, że wszędzie jest tak samo przestali lubić niespodzianki; przewidywalność tyczy się także pracowników restauracji – łatwo przewidzieć co zrobią lub powiedzą ( formułki obowiązujące w całej sieci typu „ Witamy w McDonalds”)
Sterowanie – wszystko w restauracjach działa tak aby ludzie szybko jedli i szybko wychodzili robią miejsca dla kolejnych klientów, nie ma miejsca na przypadek, wszystko jest zaplanowane; zastępowanie ludzi maszynami (człowiek może nawalić, np. zapomnieć nalać sosu do hamburgera, maszyna raz zaprogramowana błędu nie popełni, czy kasy liczące za kasjerów)
Makdonaldyzacja ma pozytywne skutki – działalność charytatywna ( aktywizacja osób starszych, szkolenia dla młodzieży, domy dla chorych dzieci, zatrudnianie niepełnosprawnych), większa ilość ludzi ma dostęp do większej ilości towarów i usług, ludzie częściej mogą spodziewać się równego traktowania, ujednolicenie jakości towarów i usług ( poprzez duży rynek konkurencji), najpopularniejsze produkty jednej kultury łatwej przenikają do innych,
Ma też swoje wady – szkodliwość dla środowiska ( np. konieczność uprawiania jednego gatunku ziemniaków na frytki), napędzanie i rozpędzanie szybkości życia ( „kiedyś było lepiej”)
Makdonaldyzacja jest wszechobecna, jest ważnym procesem który formuje społeczeństwo, działa na zasadzie „wszystko albo nic”, istnieją różne stopnie zmakdonaldyzowania ( np. bar szybkiej obsługi będzie bardziej poddany temu procesowi niż mały sklep spożywczy), aczkolwiek makdonaldyzacji uległa już znaczna część świata.
T. Adorno, Podsumowanie rozważań na temat przemysłu kulturowego
Adorno jest przedstawiciel frankfurckiej szkoły, która prezentuje pesymistyczne podejście do kultury popularnej.
- przemysł kulturalny narzuca swoje wytwory masom, ale masy te nie mają świadomości tego faktu.
- Adorno podkreśla pustkę i konformizm, który przemysł masowy sobą reprezentuje. Reprezentuje sobą fałszywą ideologię oraz manipuluje odbiorcami.
- Masy są całkowicie bezbronne w odniesieniu do wytworów przemysłu kulturalnego.
- Wytwory przemysłu kulturalnego zachęcają masy do bezwolnego i bezmyślnego podążania za tym co sztuka masowa proponuje. Bezkrytyczność mas ustanawia nowe autorytety i zapewnia stabilność systemowi kapitalistycznemu.
- Adorno uważa, że zdolność przemysłu kulturalnego do zmiany w świadomości mas w pełen konformizm jest pełna i nieunikniona.
- Przemysł kulturalny ma charakter dominujący, a jego wytwory są do siebie podobne, niemal identyczne. Przemysł ten uprzedmiatawia świadomość i redukuje człowieka do roli konsumenta.
- Przez to niemożliwe jest kształtowanie autonomicznych jednostek, które będą podejmowały samodzielne decyzje.
- Muzyka popularna wg Adorno przechodzi przez dwa etapy: standaryzację i pseudoindywidualizację. Idea jest taka, że wszystkie piosenki brzmią niemal identycznie, różnią się tylko drobnymi szczegółami, które kreowane są na indywidualne wytwory.
- Przez film i muzykę oraz całą ich otoczkę ludzie nie myślą samodzielnie i nie są w stanie dostrzec wad kapitalizmu.
- Adorno uważa, że niemożliwe jest wyjście z kręgu objętego przez kulturę popularną i jej wytwory. Za każdym razem gdy próbują wyjść z tego obszaru popadają w pseudoaktywność i przyjmują inny schemat, ale nadal funkcjonują w tej kulturze.
- W odniesieniu do nowych form kultury popularnej Adorno uważał, że jej fascynacji sami się ośmieszają. Uważa, że takie osoby są niezdolne do samodzielnego myślenia oraz nie potrafią uzmysłowić sobie wpływu jaki masówka na nich wywiera.
Ch. Baker, Kultura wysoka/kultura niska: estetyka i rozpad granic
Kultura popularna – typ kultury, który pojawił się już w starożytności, ale swój największy rozkwit przeżywał w czasie rewolucji przemysłowej.
- nowe możliwości produkcyjne dawały możliwość rozprzestrzeniania kultury wśród szerokich mas społeczeństwa
- sztuka zmalała do funkcji towaru, który produkowano z racji popytu na niego
-rewolucja burżuazyjna przyniosła hasło „sztuka dla sztuki” oraz utopijną wolę przywództwa intelektualnego wśród myślicieli i artystów, którzy krytykowali sztukę przemysłową
- Goethe krytykował finansowe podejście do sztuki, twierdził, że prowadzi to do powstania niskiego gustu artystycznego wśród odbiorców, a to prowadzi do ujednolicenia sztuki i gloryfikacji przeciętności, co w znacznym stopniu przenosi się na jakość życia
- Goethe krytykował też prasę, której zarzucał karmienie czytelników mało wyszukanymi, nieprzetworzonymi treściami
- kultura popularna narodziła się w Ameryce, pojawił się tam nowy typ społeczeństwa, który dążył przede wszystkim do zapewnienia sobie materialnego bezpieczeństwa. Wszystkie aspekty życia zostały podporządkowane praktycznemu aspektowi. Zanikała estetyczna ambicja, która została zastąpiona masowym gustem, produkowanym na szeroką skalę dla zaspokojenia potrzeb klienta masowego.
- Baker uważa, że aby móc krytykować dzieło trzeba mieć do tego odpowiednie kompetencje oraz włożyć w to pewien wysiłek. Dlatego też opera mydlana, która nie wymaga od swojego odbiorcy wysiłku w jej interpretacji jest formą płytką i niesatysfakcjonującą.
- Aby odróżnić dzieło wysokie od kultury masowej krytycy proponują przyjęcie określonych kryteriów. Dzieło wysokie jest subtelne i złożone, łącząc w ten sposób formę i treść. Sztuka nie jest kopiowaniem świata, ale jego przedstawieniem.
- Sztuka krytyczna nie jest zorientowana na rynek, jest sztuką samą w sobie.
- Analiza szkoły fankfurckiej, do której należał m.in. Adorno pozwala na stwierdzenie, że polityka kulturowa nie jest skuteczna, bo dopuszcza do zanieczyszczenia kultury wysokiej kulturą popularną.
- Tworzenie muzyki popularnej, filmów i programów oraz kreowanie mody jest w rękach ponadnarodowych korporacji kapitalistycznych
Obywatel Kane – film Orsona Wellsa
Film opowiada historię życia magnata prasowego Charlesa Fostera Kane’a. Po śmierci Kane’a pewien dziennikarz otrzymuje zadanie opisania jego biografii. W tym celu dociera do osób, które były z nim związane i stara się zgromadzić informacje na interesujące go tematy. Podczas tej podróży spróbuje dowiedzieć się, jakim człowiekiem był naprawdę Charles Foster Kane. William Randolph Hearst stał się pierwowzorem postaci Charlesa Fostera Kane’a. Hearst mając 24 lata otrzymał od ojca swoją pierwszą gazetę (San Francisco Examiner). W wieku 76 lat panował już nad większością prasy w Ameryce. Miał własny zamek, a w nim kolekcjonował dzieła sztuki. Posiadał olbrzymią władzę w prasie i radiu. Welles stworzył dzieło świeże, nowatorskie. Było ono odmienne od innych zarówno z punku widzenia narracyjnego jak i technicznego. Już od samego początku filmu napływają do nas pewne informacje. Tytuł "Obywatel Kane" jest utworzony z neonów. Światła te kojarzą się ze sławą i w konsekwencji z pieniędzmi. Można wnioskować zatem, iż czołówka wskazuje na to, że będzie to opowieść o jakimś sławnym i bogatym człowieku. Widzimy ogrodzenie a na nim tabliczkę z napisem "NO TRESPASSING" ("Wstęp wzbroniony"). Film ma strukturę klamrową, ponieważ scena ta pojawi się jeszcze w końcówce. Dalsze fragmenty pokazują posiadłość Kane’a. Zastosowana została tutaj narracja trzecioosobowa. Widz cały czas zbliża się do oświetlonego okna (nie sposób nie zauważyć perfekcyjnego montażu, okno znajduje się zawsze w tym samym miejscu, nawet gdy odbija się od tafli wody). Mamy tutaj do czynienia z perspektywą voyeura, czyli podglądacza imitowanego przez kamerę. Gdy jesteśmy już bardzo blisko okna i mamy zajrzeć do wnętrza, nagle światło w pokoju gaśnie. Po chwili jednak na powrót zostaje włączone. Patrzymy na ostatnie chwile życia Charlesa Fostera Kane’a. Na łożu śmierci wypowiada on jedno słowo: Różyczka. Nikt nie wie, co ono oznacza i dlatego dalsza część fabuły zostanie zdeterminowana, by odkryć znaczenie tegoż słowa. Widz nie wie również, kto był w pokoju razem z umierającym (widzimy, że pielęgniarka wchodzi dopiero po całym zdarzeniu), kto przekazał informacje o jego śmierci prasie wraz z jego ostatnim słowem. W toku opowiadania ta prawda wyjdzie na jaw. Reżysera daje również ukryte sygnały widzowi, by i on próbował rozwikłać zagadkę tajemniczego słowa. Jedną z podpowiedzi jest szklana kula, która wypada z ręki Kane’a i rozbija się, gdy ten umiera.
W kolejnych scenach filmu dziennikarz – Jerry Thompson, który ma zadanie odkrycie prawdy o Kane odwiedza poszczególne osoby, które go znały. Pierwsza jest była żona Kane’a Susan, teraz tancerka w nocnym klubie. Następnie udaje się do Filadelfii, gdzie odnajduje dzienniki Kane’a. Później odwiedza jego współpracownika, a po tym udaje się na spotkanie z przyjacielem Kane’a. Po tym wszystkim znów wraca do jego byłej żony. W rozmowie z nią dziennikarzowi udaje się rozwikłać zagadkę. Różyczką są sanki, które Kane’owi kojarzyły się z dzieciństwem, jedynym okresem w życiu, który był szczęśliwy. Ostatnią osobą, która z nim rozmawiała przy łożu śmierci był majordomus. Film kończy się klamrą narracyjną – ponownie widzimy tabliczkę, na której napisane jest "NO TRESPASSING". Znaczy to, że ta zagadka nie została odkryta przed nikim, tylko przed widzem. "Brak wstępu" oznacza również, że nawet widz nie może zgłębić w pełni tajemnicy głównego bohatera. Życie prywatne nie zostaje "odsłonięte". Nigdy nie można powiedzieć, że poznało się wnętrze człowieka do końca. Dzięki klamrze zostaje również zaakcentowana obecność narratora.
"Obywatel Kane" krytykował mit amerykańskiego snu. Gdy do tej krytyki doda się jeszcze nowatorskie rozwiązania techniczne i narracyjne, można być pewnym, że film nie zostanie entuzjastycznie przyjęty. I rzeczywiście w Ameryce tak się stało. Świadczą o tym również nagrody, jakie obraz otrzymał w tamtym czasie. Będąc nominowany do dziewięciu Oscarów, otrzymał zaledwie jednego i okazał się wielkim przegranym.