Informacje ogólne

Parlament, najwyższy organ przedstawicielski, sprawujący z reguły funkcję ustawodawczą i kontrolną, wybierany najczęściej w wyborach powszechnych na kilkuletnią kadencję. Podejmuje tworzy ustawy stanowiące system prawny, uchwały w sprawach budżetu, podatków, powołania i kontroli rządu oraz in. naczelnych organów państwowych. Członkowie parlamentu mogą interweniować w każdej sprawie w drodze interpelacji i zapytania.

Nazwa „parlament” wywodzi się z tradycji francuskiej. W średniowiecznej Francji, parlament działał jako sąd, utworzony został po raz pierwszy przez Ludwika IX Świętego dla ograniczenia sądownictwa feudalnego. Poza działalnością sądowniczą, parlament paryski zajmował się rejestracją ordonansów królewskich, wobec których miał uprawnienia zgłaszania zastrzeżeń. Zniesiony przez Wielką Rewolucję Francuską.

W zależności od organizacji ustroju państwowego parlament może się składać z jednej izby (unikameralizm) lub być dwuizbowy (bikameralizm). Większość współczesnych parlamentów składa się z dwóch izb. W systemie dwuizbowym wyróżniamy: izbę niższą i izbę wyższą, w zależności od rozwiązań konstytucyjnych mogą one pozostawać w równowadze lub jedna (zwykle niższa) ma przewagę kompetencji i uprawnień.

Nazewnictwo poszczególnych izb jest zróżnicowane, w poszczególnych państwach jest ono zgodne z tradycją historyczną i ustrojową. We Francji parlament dzieli się na dwie izby – Senat i Zgromadzenie Narodowe, w Niemczech na Bundesrat i Bundestag, w Wielkiej Brytanii na Izbę Lordów i Izbę Gmin, a w Stanach Zjednoczonych Senat i Izbę Reprezentantów. Czasami również cały parlament ma swoją zwyczajową nazwę jak hiszpańskie Kortezy, czy amerykański Kongres.

Najstarszym parlamentem jest istniejący od 930 islandzki Althing. Izby wyższe parlamentów poszczególnych krajów europejskich powstały przeważnie z rad królewskich, natomiast izby niższe ze zgromadzeń stanowych.

1302 król Filip IV Piękny powołał po raz pierwszy Stany Generalne, złożone z przedstawicieli duchowieństwa, rycerstwa i mieszczan. Od tego czasu powoływane regularnie, podejmowały decyzje w sprawach podatkowych.

W ewolucji systemu parlamentarnego największą rolę odegrał parlament angielski.

Parlament angielski

W XIII w. z przekształcenia rady królewskiej powstał parlament angielski, który w XIV w. podzielił się już na dwie izby: Izbę Lordów i Izbę Gmin. Jego początkowym uprawnieniem było prawo do ustalania podatków.

Rozwój i zwiększanie uprawnień parlamentu oznaczały ograniczenie absolutnej władzy monarszej. Przez szereg wieków trwała rywalizacja pomiędzy władcami i parlamentami (szczególnie izbą niższą) poszczególnych państw o zakres sprawowanej władzy. Walka ta przybrała na szczególnej ostrości w Anglii za panowania Henryka VII, kiedy król odmówił parlamentowi prawa do ustalenia podatków.

Do otwartej wojny doszło w czasie rządów Karola I. Król trzykrotnie rozwiązywał nie akceptujący jego polityki parlament, co stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu rewolucji i stracenia Karola I. Po rewolucji w Anglii zaczęła się kształtować parlamentarno-gabinetowa forma rządów, w XVIII w. Izba Gmin, pochodząca z wyboru, zdobyła dominującą pozycją w parlamencie, odsuwając na drugi plan Izbę Lordów, pochodzącą z nominacji królewskiej. Następnie Izba Gmin zdobyła kontrolę nad rządem, co ostatecznie przesadziło o ukształtowaniu się współczesnego parlamentaryzmu.

Problemem pozostawała nadal reprezentatywność tego ciała, gdyż pod koniec XVIII w. prawo wybierania w Anglii miało około 3% dorosłych obywateli. Prawo wyborcze ograniczone było przez szereg cenzusów (majątkowy, pochodzenia, wykształcenia). W miarę rozwoju gospodarczego i społecznego w XIX w. prawo to było stopniowo rozszerzane, by na początku XX w. objąć wszystkich dorosłych i korzystających z pełni praw obywateli. Ostatnim akordem były prawa wyborcze kobiet. W 1918 kobiety uzyskały ograniczone prawo wyborcze, a w 1928 pełne prawo wybierania i wyboru. Przez cały XIX i początek XX w. następował proces rozwoju parlamentaryzmu w całej Europie i Stanach Zjednoczonych. Po II wojnie światowej objął on, z różnym skutkiem, społeczeństwa wyzwalające się z okowów kolonializmu.

Parlament współczesny

Obecnie w krajach demokratycznych (demokracja) parlament jest przedstawicielstwem suwerena - całego narodu, jest wyłaniany w demokratycznych wyborach powszechnych.

Funkcje współczesnego, demokratycznego parlamentu:
- ustrojodawcza, parlament może uchwalać, poprawiać i zmieniać konstytucję państwa,
- ustawodawcza, parlament tworzy i zmienia ustawy, będące podstawą systemu prawnego i polityki państwa,
- kreacyjna, parlament powołuje składy wielu organów państwa, najistotniejszym organem powoływanym przez parlament jest rząd, w niektórych systemach politycznych powołuje również prezydenta,
- kontrolna, sprawuje kontrolę nad polityką rządu, poprzez możliwość jego odwołania w całości lub części, interpelacje i zapytania poselskie.

Sprawny, demokratyczny parlament stanowił przeszkodę w sprawowaniu rządów autorytarnych i totalitarnych. Faszyści włoscy, niemieccy i komuniści dążyli do zminimalizowania roli parlamentu poprzez tworzenie instytucji nadrzędnych (np. Wielkiej Rady Faszystowskiej we Włoszech, zjazdów partii komunistycznych w ZSRR) lub poprzez ubezwłasnowolnienie parlamentu, dokonywane dzięki niedemokratycznym wyborom i obsadzanie mandatów parlamentarnych przez ludzi posłusznych władzy. Parlament w krajach totalitarnych stanowił kamuflaż i tworzył pozory ludowładztwa.

W Polsce od XIV w., w miarę wzrostu znaczenia stanu rycerskiego (szlachty), zaczęły funkcjonować tzw. sejmiki ziemskie, reprezentujące poszczególne ziemie i województwa, oraz sejmiki prowincjonalne dla Małopolski i Wielkopolski. Istniejący od 1493 Sejm składał się z króla, Senatu i Izby Poselskiej. Sejm i sejmiki w sposób istotny ograniczały władzę królewską i doprowadziły do powstania demokracji szlacheckiej.

W Polsce międzywojennej istniał Sejm i Senat, który po referendum 1947 został zastąpiony jednoizbowym Sejmem. W wyniku porozumień Okrągłego Stołu powrócono do parlamentu dwuizbowego i od 1989 w Polsce funkcjonuje parlament dwuizbowy składający się z sejmu i senatu. W skład sejmu wchodzi 460 posłów, w skład senatu - 100 senatorów. Pracami sejmu i senatu kierują właściwi marszałkowie, a parlament obraduje na posiedzeniach. Kadencja sejmu i senatu trwa 4 lata. Połączone izby tworzą Zgromadzenie Narodowe o szczególnych uprawnieniach (np. zmiana konstytucji).