NARCYZA ŻMICHOWSKA ,,POGANKA”
I Chwila
Narcyza miała 12 lat gdy wybuchło powstanie listopadowe. Była wówczas na pensji pani Wilczyńskiej. Wraz z koleżanką postanowiły uciec z pensji, aby wziąć udział w powstaniu. Dla przekonania się, czy podołają, dziewczynki poddają się próbom : morzą się głodem, sypiają na gołej podłodze, dźwigają wielkie kamienie. Rezultat – choroba. Pod tym znakiem zaczęło się życie przyszłej pisarki. Gdy nasi wielcy poeci stwarzają sobie sztuczną ojczyznę na emigracji, ona pozostała na miejscu, żyła – co było wówczas najtrudniejsze – dla kraju, w kraju. W dobie upadku ducha, ona grzała swym sercem, świeciła myślą. Klęska powstania z 1831r. i jej następstwa były straszliwym skrwawieniem się społeczeństwa, ciężkim zwłaszcza ubytkiem sił męskich. Dużą lukę uczyniły więzienia, zsyłki na Sybir i emigracja. Ubywają najlepsi, rośnie liczebna przewaga kobiet (wzmożenie samodzielności). Ta naturalna emancypacja kobiet spotyka się z prądami, idącymi do nas z Zachodu, zwłaszcza z Francji. Wielka rewolucja francuska zawaliła dawny porządek społeczny. Gdy Polska tuż po upadku powstania jest w żałobie, Paryż rozbrzmiewa hasłami nowej kobiety : George Sand wydaje swoje wyzywające pierwsze powieści, Prosper Enfantin powołuje do życia kościółek saint-simonizm, gdzie w 1831r, na zebraniu ,,Rodziny” padną te słowa : ,,Kobieta jest równą mężczyźni, będzie równą mężczyźnie, dziś jest niewolnicą, jej pan winien ją wyzwolić”. Te idee przenikały do Polski. Jest i u nas walka o prawa czysto kobiece. Czuć dość silny prąd przeciw małżeństwu, przynajmniej przeciw małżeństwu opartemu na kombinacjach rodzinnych i majątkowych, na konwenansie. Są nieśmiałe zakusy ,,wolnej miłości”. Są i zewnętrzne rysy, nieraz ośmieszone: z męska stylizowane stroje, obcinanie włosów, palenie cygar. Młode Polki nauczą się o wszystkim mówić, o wszystkim sądzić , śmiało zabierać głos. Nasza ówczesna ,,emancypantka” zdobywa prawo do nauki, do myśli, zagarnia teren męskich obowiązków. Kobieta urasta, mężczyzna kurczy się, maleje. Gdy obywatelski synek poluje, pije i gra w karty, siostra jego czyta, myśli i sądzi. Mając do wyboru tak lichy materiał, kobiety zaczynają się niechętnie odnosić do małżeństwa; niejedna woli się go wyrzec ,,niż zniżyć się do kompromisu z ideałem”. W otoczeniu Narcyzy widzimy piękne i bogate panny, które nie chcą iść za mąż.
II Emancypantki i entuzjastki
Kobiety zaczynają się pojawiać na ,,rynku” literackim. Wchodzą w literaturę, która cała prawie w męskich swych reprezentantach wyemigrowała za granicę. Zakładają własne pismo ,,Pierwiosnek”, w którym po raz pierwszy w Polsce występuje aż dwadzieścia dwie kobiety. Eleonora Ziemięcka jest pierwszą polską filozofką.
,,Poganka „ Żmichowskiej, która ukazała się w r. 1846 przerasta o głowę wszystko, co w owym czasie powstało w kraju: jest to, po dziełach naszych wielkich tułaczów, najwybitniejszy utwór epoki.
Literatura jest tylko cząstką działalności tych najlepszych kobiet. Działają wszędzie : praca społeczna, oświata, polepszenie doli ludu. Po roku 1848 więzienia zapełniają się ,,entuzjastkami”. Takie miano – dane im przez Żmichowską – przybrał najszlachetniejszy odłam tych wyzwolonych kobiet, Uboższą ich odmianą będą tzw. ,,emancypantki”, węższe zakreślające sobie koło ideałów, lub lwice, światowe panie i panny, zdobywające sobie prawo swobodnego używania życia. Ale emancypacja entuzjastek ma swoje odrębne piękno, coś, co różni ówczesny ruch emancypacyjny od pokrewnych prądów na Zachodzie. Te kobiety będą walczyły nie tyle o swoje prawo do szczęścia, ile o prawo do poświęcenia się do cierpienia. Wszystkie te prądy mieszają się ze sobą. Entuzjastki to nie był żaden związek, żadna organizacja. To były po prostu pokrewne dusze, związane wspólnością ideału i poniekąd działania. Wspólność uczuć i myśli, prac i ideałów, a nawet wzgard i nienawiści, wszystko to sprawiało, że węzły przyjaźni łączące z sobą entuzjastki były bardzo silne.
III Gabrielle
Narcyza Żmichowska (pseudonim Gabriella) urodziła się 4 marca 1819r. w skromnym dworku szlacheckim na Podlasiu. Pierwszą młodość spędziła u stryjenki, w starym dworku wiejskim, następnie na pensji u Pani Wilczyńskiej. Skończywszy pensję, Narcyza przechodzi do Instytutu Guwernantek i w wieku szesnastu lat kończy tę najwyższą w Polsce uczelnię kobiecą. Jak bardzo to czego nauczyła się na pensji, było mizerne, o tym przekonała się Narcyza dopiero, kształcąc się sama. Toteż przez całe życie będzie walczyła, piórem przeciw powierzchownemu wykształceniu kobiet, z o otwarcie im dróg do prawdziwej wiedzy.
Jako dziewiętnastolatka wyjeżdża do Paryża (nauczycielka w domu Zamoyskich), gdzie zastaje brata, który wyemigrował po r. 1831. Wspierana jego radami, pracuje na sobą, przesiaduje na wykładach i w bibliotekach. Po trzech latach wraca do Kraju i jako nauczycielka pracuje w domu ziemiańskim w Łomżyńskiem. W r. 1844 przybywa z rodziną swoich chlebodawców do Warszawy. Pisze już od kilku lat. W r. 1839 pojawia się w ,,Pierwiosnku” pierwszy jej wiersz. Drugim z kolei utworem był wiersz ,,Szczęście poety”. W czasie pobyt w W-wie zbliża się do kółka ,,Przeglądu Naukowego”. Były to w życiu Narcyzy najlepsze chwile młodości, działania, nadziei – pełnia sił twórczych i zapału. Potrzeba było jej tej atmosfery – gdyż najpierw umiera jej brat, a następnie odrzuca propozycję małżeństwa Jana Baranowskiego, astronoma, mimo uznania jego zalet – nie chce małżeństwa bez prawdziwej miłości.
W Poznaniu wydaje swe poezje zebrane pod tytułem ,,Wolne chwile Gabrielli”. W r. 1846 - ,,Poganka”, która daje jej miejsce pośród pierwszych w literaturze. 1847 - ,,Książka pamiątek”.
Żmichowska, choć później przeciwna będzie spiskom, jako niezgodnym, jej zdaniem, ,,charakterem Polaka”, wówczas bierze w nich czynny udział.
Pomiędzy rokiem 1846 a 1849 zaczyna się w Królestwie nowy okres represji, aresztowań i rewizji.
W r. 1849 policja rosyjska przechwytuje korespondencję Narcyzy z Pauliną Zbyszewską. Obie panny zostają aresztowane. Po wyjściu z więzienia aby żyć, zostaje znów nauczycielką. Autorka ,,Poganki” drepce po błocie lubelskim za lekcjami. Wreszcie po sześciu latach, w r. 1855 dostaje się do ukochanej Warszawy. W r. 1857 powstaje satyra na otaczające ją społeczeństwo - ,,Adeodet”; w r. 1858 ..Biała różą”. Gdy nadchodzą czasy powstania styczniowego, ona jest przeciwna zbrojnemu ruchowi, uważając wewnętrzne przetworzenie się narodu, pracę jego nad sobą za najpilniejszy nakaz chwili. Gdy wybuchło powstanie, wyjeżdża na wieś i tam już pozostaje.
IV Pogrzebana i zapomniana
Uderzający był kontrast jej adoracji u bliskich z coraz głębszą obojętnością społeczeństwa dla tej pisarki. Najpopularniejszym utworem Żmichowskiej była ,,Poganka”, która ukazała się w r. 1846 w ,,Przeglądzie Naukowym”, nie została wydana jako książka . Dopiero po piętnastu latach znalazła się w czterotomowych ,,Dziełach Gabrielli”.
Przez piętnaście lat największej sławy tego utworu mogli go ludzie znać jedynie z pożyczonych egzemplarzy ,,Przeglądu Naukowego”. Kiedy pierwszy raz ukazała się ,,Poganka” w książkowym wydaniu, była już – przeszłością. Ci, co znali pisarkę osobiście, znali ją całą, ci co znali zbyt skąpe jej utwory, znali ją tylko cząstkowo. Tak się złożyło, że ta kobieta nie mogła dać pełnej swej miary. Zapewne, cenzura rosyjska musiała bardzo krępować pisarkę, wciąż poruszającą najważniejsze zagadnienia narodowe i społeczne. Stąd wiele w jej pismach aluzji, niedomówień, szyfrowanego języka, który z czasem musiał być coraz mniej dostępny.
Żmichowska tak wyrastała nad poziom tego, co wówczas było w Królestwie Polskim, że musiała się znaleźć w nieporozumieniu z opinią. Utwory jej zalegały redakcje, ukazywały się nieraz z paroletnim opóźnieniem. Pisarka ta dla ówczesnego poziomu społeczeństwa była zbyt śmiała i zbyt subtelna zarazem.
V Jej fizjonomia
Była kobietą zwłaszcza kobietą wówczas. Wizerunek Żmichowskiej to: starsza pani bez wieku z włosami gładko zaczesanymi, w czepku; w sensie moralnym: stara nauczycielka – moralistka. Narcyza wcześnie przekreśliła swoje osobiste życie. Była nieładna. Tak sama bratu opisuje swój wygląd ,,nos gruby, usta pospolite, wzrost trzy lub cztery stopy, słowem to mały potworek ta twoja Narcyska”. Te utyskiwania, że jest nieładna, niesympatyczna, powtarzają się w jej listach często. Miłość do brata to pierwsze jej namiętne uczucie. Czytając listy do niego, można sądzić, że to pisze kobieta do najdroższego kochanka.
VI Pierwowzór Aspazji
Wydawca listów Żmichowskiej do Tekli Dębskiej (1890) przypuszcza, że modelem na Pogankę była Paulina Zbyszewska. W tym utworze, może być w nakreśleniu postaci zaledwie kilka rysów wziętych z rzeczywistości, a reszta to fikcja poetycka. Z przypuszczeń wynika również, że młody i piękny Beniamin z ,,Poganki” jest poetycką transpozycją samej autorki. Bezpośrednią pobudką tego utworu była namiętna przyjaźń między Narcyzą a drugą kobietą. Paulina Zbyszewska była córką bardzo bogatego ziemianina, utalentowana, wykształcona, muzykalna. Mówiła płynnie kilkoma językami, dobrze znała matematykę i nauki przyrodnicze. Była demokratką z przekonań o zimnej naturze, nie przejmującą się, że może coś istnieć poza jej kaprysem. W jej piękne rączki dostała się młoda nauczycielka – poetka, pod pseudonimem ,,Gabrielli”. Miała wówczas dwadzieścia pięć lat. Przypadły sobie do gustu, wspólnie czytają, myślą i tworzą. Idylla prysła. Co zaszło między dwiema kobietami? Czy Narcyza pokochała za mocno i namiętna jej przyjaźń stała się kapryśnej pannie ciężarem ?
Żmichowska opuściła Kurów z raną w sercu. Było to dla niej cięższe niż śmierć własnego brata. W rok po tych zdarzeniach powstaje ,,Poganka”.
VII ,,Poganka”
W głównej linii powieści, ale i w szczegółach jest wiele charakteru autobiograficznego. Narcyza przeistoczyła się w Beniamina. Ona, której nieraz musiała dokuczać jej kobiecość, stała się młodzieńcem : ona, nieładna obdarzyła się w marzeniu czarującą urodą i spotkała swoją Aspazję.
Jak Aspazja tak Paulina znajduje <<dziecię wsi>>, zbolała śmiercią brata, łaknące bezwiednie nowego uczucia; porywa ją do swego pałacu, który musiał się wydać Narcyzie zaczarowanym, dworem zbytku i sztuki, inteligencji i cynizmu, entuzjazmu i chłodu, dowcipu i ironii. I spędzi tam najpiękniejsze chwile swego życia, aż wreszcie przyjdzie moment, że biedny Beniamin – Narcyza, odtrącona równie chłodno jak gorąco ją przygarnięto, nie pieszo wprawdzie, ale na bryczce dojedzie do Warszawy.
,,Poganka”, wysoce oryginalna należy do wielkiej rodziny europejskiego romantyzmu: należy do tych typowo romantycznych spowiedzi, które idą od Wertera i Rene’go, a które w polskiej literaturze znaczą się takim i bohaterami jak Konrad z VI części ,,Dziadów” i ,,Kordian”.
Skromna nauczycielka, która poróżniwszy się z rozgrymaszoną panną, tłucze się, popłakując, na kurowskiej bryczce, ubrała we wspaniały romantyczny płaszcz hrabiego Beniamina, kawalera Złotego Runa, wielkiego polityka, finansisty, artysty. Element fantastyczny, przenikający ,,Pogankę”, gdzie realność tak kapryśnie splata się z bajką wzięta z Francji gdzie był on wówczas modny. Dużo w ówczesnej literaturze postaci pełnych kontrastów, kobiet aniołów z lica, a szatanów z duszy.
,,Poganka”, pisana w r. 1845 jest jednym z ostatnich przebłysków tego romantyzmu. Powieść francuska przechodzi w tym okresie przeobrażenie : od jaskrawych antytez i lirycznych rozlewności do bogato cieniowanego obrazu życia i psychologicznej prawdy.
Gabriela nie byłaby tak do gruntu polską pisarką, gdyby nie odbiły się w jej utworze doczesne warunki naszego polskiego życia. Ta sprawa Polska, ta nuta patriotyczna, męczeńska, daje naszemu romantyzmowi swoisty charakter, ona sprawia, że nasi romantyczni bohaterowie, Konrady i Kordiany, roztapiają się w sprawie Narodu. Beniamin latający po szerokim świecie, zyskujący sławę, majątek i ordery Europy, był ,,odstępną, był zaprzańcem najświętszej sprawy narodu. Gdy on kochał i szalał, bracia jego ginęli, jęczeli w więzieniach, szli na Sybir. Ziemi jego brakło rąk do pracy. I to jest nowe oblicze <<poganki>>. Mogła ona wcale nie być kobietą, mogła być życiem, które kusiło ku sobie. <<Poganka>> – odczytana w tym sensie – mogła być symbolem owej <<zmaterializowanej Europy>>, od której odwracali się z taką wzgardą nasi poeci.
VIII Fikcja a życie
Narcyzie nie groził los Beniamina. Okres gdy wyła z bólu i cisnęła się twarzą do ziemi, był w jej życiu przejściowy. Rysa w sercu została, ale nie przeszkodziła jej stać się artystką i obywatelką. Cierpienie zapłodniło ją : ,,Poganka”, ,,Książka pamiątek”, urodziły się z tego cierpienia. Niebawem pochłonęła ją praca społeczna i zawodowa. Paulina i Narcyza zetknęły się nie tylko na gruncie pieśni, poezji i egzaltowanych uczuć, ale i na gruncie pracy społecznej i narodowej. Zapewne każda pojmowała tę pracę odmiennie : gdy dla Narcyzy była ona jej religią, dla poganki – Pauliny była raczej jedną formą więcej wyżycia się, ryzyka, bodaj zabawy. Wyznawały zasady demokratyczne, brały udział w różnego rodzaju konspiracjach. Trafiły do więzienia. Paulinę wypuszczono, Narcyzę przetrzymywano w celi, w ścisłej samotności przez cztery miesiące. Akta procesu znajdują się do dziś w Warszawie w Archiwum Akt Dawnych (włączone są do nich listy Pauliny do Narcyzy). Rzeczywistość pobudziła poetkę do stworzenia jednego z najpłomienniejszych w naszej literaturze poematu. Zarówno miłość jak i sztuka objawiły się jej jako dwie niszczące siły.