Streszczenie krótkie
Polska pod zaborami. W podkrakowskich Bronowicach, w domu Włodzimierza Tetmajera odbywa się wesele krakowskiego poety Lucjana Rydla i chłopki, Jadwigi Mikołajczykówny. Oprócz mieszkańców Bronowic na weselu goszczą krakowianie: pani Rydlowa, poeta Kazimierz Tetmajer, Dziennikarz. Okazuje się, że wciąż trudno jest się porozumieć mieszkańcom wsi i miasta.
Późnym wieczorem do bronowickiej chaty przybywają duchyzaproszone przez państwa młodych dla żartu, za namową Racheli, mającej „poetyczną duszę”. Pierwszy nadchodzi Chochoł i zapowiada przybycie dalszych zjaw. Każdy widzi to, co dla niego jest uosobieniem niezrealizowanych marzeń: Poeta - Rycerza, który uświadamia mu, że jego poezja nie ma mocy oddziaływania na naród; Dziennikarz - Stańczyka (nadwornego błazna Zygmunta Starego), który ze smutkiem stwierdza, że swoimi artykułami Dziennikarz usypia rodaków, zamiast budzić w nich chęć walki o wolność. Ostatni przybywa duch Wernyhory, legendarnego ukraińskiego wieszcza, który zapowiada wyzwolenie Polaków. Gospodarz (Włodzimierz Tetmajer) daje parobkowi Jaśkowi złoty róg, którym ma on wezwać wszystkich chłopów do walki. NiestetyJasiek gubi róg schylając się po krakowską czapkę z pawim piórem.W zakończeniu dramatu wszyscy tańczą chocholi taniec niemocy i słabości.
Wyspiański zmierzył się w swoim dramacie z problemem: czy Polacy mogą odzyskać niepodległość, czy możliwe jest zjednoczenie narodu. Pokazał, że niestety inteligencja i chłopstwo to wciąż dwie odrębne siły. W tej sytuacji na wolność trzeba jeszcze poczekać.
Rozmowy gości weselnych: Dziennikarz lekceważąco odnosi się do politycznych zainteresowań chłopów; Pan Młody zachwyca się żoną; Poeta flirtuje z Maryną; przybywa Żyd, który chce nakłonić Czepca do zwrotu pieniędzy, ponieważ sam ma dług u Księdza.
Przychodzi Rachela: w rozmowie z Panem Młodym zachwyca się uroczystością.
Gospodarz w rozmowie z Poetą mówi o wielkości i godności chłopów.
Dziad przypomina rzeź galicyjską z 1846 r.
Rachela rozmawia z Poetą o sztuce i „żywej” poezji. Panna Młoda za namową Poety zaprasza na wesele całą poezję.
Isi ukazuje się Chochoł, zapowiada przybycie innych zjaw.
Marysi pojawia się Widmo jej zmarłego narzeczonego; Dziennikarzowi Stańczyk, który wyrzuca mu bierność, fałsz i zakłamanie; Poecie - Czarny Rycerz, który potępia postawę cierpienia, dekadentyzmu; Panu Młodemu Hetman, krytykuje zbliżenie panów do chłopów (a raczej demaskuje jego powierzchowność); Dziadowi zjawia się Upiór - znak czasów rabacji galicyjskiej.
Do gospodarza przybywa Wernyhora ze „Słowem-Rozkazem”zorganizowania chłopów i poprowadzenia ich do walki o wolność; zapowiada niezwykłe wypadki i niezwykłych gości.
Gospodarz poleca Jaśkowi zawiadomić chłopów o zbliżającej się walce, daje mu złoty róg otrzymany od Wernyhory, sam znajduje złotą podkowę, którą jego żona skrzętnie chowa do skrzyni.
Gospodarz układa się do snu. Czepcowa i Gospodyni rozmawiają o weselu i gościach z miasta.
Z zewnątrz nadchodzą wieści o poruszeniu wśród chłopów i przygotowaniach do walki.
Panna Młoda i Poeta rozmawiają o Polsce, która jest w sercu każdego Polaka.
Czepca ogarnia poruszenie, budzi ze snu Gospodarza, który nie pamięta spotkania z Wernyhorą. Przed chatą gromadzą się uzbrojeni w kosy chłopi.
Wpada podekscytowany Poeta, który opowiada o dziwnych zjawiskach widocznych na niebie. Wszystkich ogarnia podniosły nastrój, oczekują na coś niezwykłego.
Gospodarz ciągle nie może sobie przypomnieć, kto się u niego zjawił nocą. W końcu sobie przypomina. Wszyscy oczekują przybycia Wernyhory z Archaniołem. Nieruchomieją zapatrzeni w dal.
Przybywa Jasiek. Przypomina sobie, że miał zadąć w róg, ale okazuje się, że go zgubił, kiedy podnosił swoją czapkę z piór.
Chochoł każe mu powyjmować chłopom z rąk kosy, a następnie gra melodię, w takt której zgromadzeni tańczą obłędny, monotonny taniec.
Wesele
Akt I Akcja rozgrywa się w wiejskiej chacie w listopadową noc. Jest to dramat opisujący wiejskie wesele. Odbywają się liczne rozmowy gości weselnych. Goście są podzieleni na tych z miasta Krakowa i ze wsi Bronowice. Obie grupy gości nie znajdują ze sobą wspólnych tematów. Do pierwszej rozmowy dochodzi pomiędzy Czepcem, a Dziennikarzem na temat polityki. Dziennikarz unika rozmowy ponieważ nie uznaje chłopa za godnego partnera do rozmowy w takich sprawach. Czepiec orientuje się o co chodzi Dziennikarzowi i mówi mu o znaczeniu chłopów w powstaniu kościuszkowskim. Młode panny Zosia i Haneczka bardzo pragną przebywania z ludźmi dlatego, idą potańczyć. Radczyni w towarzystwie chłopów czuje się lepsza, dumna i wyniosła. Jasiek i Kasper reprezentują silne pokolenie młodych mężczyzn typowe dla prostego ludu. Radczyni nawiązuje rozmowę z Kliminą, wiejską kobietą. Pani z miasta w ogóle nie orientuje się o czynnościach wykonywanych na wsi i o życiu wiejskim. Następnie rozmawiają Pan Młody pochodzący z wyższej warstwy, Ksiądz Panna Młoda, prosta wieśniaczka. W rozmowie Poety i Maryny da się zauważyć zniechęceni Poety do sztuki i poezji. Następnie na wesele przychodzi Żyd, który rozmawia z Panem Młodym. Z ich rozmowy wynika stanowcze różnice pomiędzy warstwą chłopów, a mieszczaństwa. Na weselu pojawia się również Rachel, córka Żyda. Rozmawia z Panem Młodych i dochodzi do wniosku, że jego prawdziwy stosunek do chłopów jest inny. Wcale go nie interesują, jest powierzchowny, a jego moda na ludowość jest tylko chwilowa. Poeta mówi, że ma wielkie plany, projekty, marzenia, ale czuje się niespełniony, zagubiony i nieszczęśliwy, gdyż nie może tych wszystkich marzeń spełnić. Żyd popada w konflikt z Czepcem domagając się od niego zwrotu długu, a także Ksiądz prosi go o to samo. Ta sytuacja pokazuje konflikty pomiędzy grupami społecznymi. Gospodarz opowiada zebranym o rzezi szlachty na chłopach pod dowództwem Jakuba Szeli. Jest to jeden z rysów polskiej wsi, zaś ludowe stroje i chłopomania to odrębny świat, o którym stara się zapomnieć Pan Młody. Za ideą zbratania się warstw jest młodzież, która bez względu na swoje położenie tańczą i bawią się wspólnie (Zosia, Haneczka, Jasiek i Kasper). Pan Młody za namową Poety zaprasza na wesele Chochoła.
Akt II Zaproszony Chochoł pokazuje się Isi za szybą i mówi jej, aby zawołała rodziców. Dziewczynka go jednak przegania. Marysia i Wojtek rozmawiają o swoim małżeństwie i o tym co ich gnębi. Marysi ukazuje się Widmo, duch nieżyjącego jej kochanka. Chce się do niej przytulić i zatańczy. Jednak przerażona wizją kobieta odpędza go i szuka ukojenia i spokoju w ramionach męża. Następnie ukazuje się Dziennikarzowi Stańczyk, błazen Jagiellonów, reprezentant konserwatyzmu. Przypomina Dziennikarzowi o trwającej niewoli narodu i braku sił na jej przezwyciężenie. Przestrzega go przed szarganiem narodowych świętości. Poecie pokazuje się Rycerz, jest nim Zawisza Czarny, nazywający siebie Mocą. Wzywa Poetę do czynu. Na wesele przychodzi Hetman - Branicki, zdrajca narodu dręczony wyrzutami. Dziadowi ukazuje się splamiony krwią Upiór -duch Jakuba Szeli biorącego udział w galicyjskiej rzezi. Młodzież zaś bawi się i flirtuje ze sobą, a bez-nauki.pl – ściągi, opracowania, testy 1 państwo młodzi planują wspólną przyszłość. Rachela przeczuwa zbliżające się niesamowite zdarzenie. Do Gospodarza przybywa Wernyhora - starzec z lirą i złotym rogiem, który daje Gospodarzowi, aby wezwał nim lud do powstania. Gospodarz po ciężkim dniu jest tak zmęczony, że daną mu misję powierza Jaśkowi, a sam idzie spać. Staszek przynosi Gospodarzowi złotą podkowę, którą znalazł . Jest ona znakiem prawdziwości wieczornego zdarzenia i przybycia Wernyhora.
Akt III Po pewnym czasie na trwające do rana wesele powraca Kuba i wyjaśnia Czepcowi o zbliżającym się, ważnym wydarzeniu. Próbują dowiedzieć się czegoś od Gospodarza, ale nie potrafią go obudzić. Panna Młoda opowiada Poecie o swoim śni, w którym była wieziona do Polski, ale nie wiedziała gdzie to jest. Czepiec zbiera uzbrojonych chłopów do szykowanego powstania. Przebudziwszy się, Gospodarz nie pamięta zdarzeń, które miały miejsce nocą. Przypomina sobie wszystko gdy Poeta mówi mu o wizycie Rycerza. Wszyscy nasłuchują umówionego znaku, trzeciego piania koguta. Po powrocie, Jasiek uświadamia sobie, że zgubił złoty róg, w który miał zadąć. Wszyscy zastygają w czekaniu na znak, a on na próżno próbuje ich obudzić. Przybywa Chochoł. Nakazuje on Jaśkowi wyjęcie z rąk chłopów kosy i schowanie ich. Chochoł zaś gra i śpiewa, a zebrani ludzie tańczą w rytm muzyki. Śpiew Chochoła uświadamia Jaśkowi powagę i tragizm sytuacji. Próbuje on pobudzić uśpionych ludzi, ale na próżno. Rozlega się trzecie pianie koguta i szyderczy śmiech Chochoła.
Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer, malarz, mieszkaniec Bronowic, żonaty z chłopką, Anną Mikołajczykówną (siostra Panny Młodej). To właśnie do niego przybywa Wernyhora, aby przekazać “Rozkaz-Słowo” i “pomówić o Przymierzu” (zespoleniu chłopów i inteligencji w walce o niepodległość). Wyspiański przedstawia Gospodarza jako człowieka ogólnie znanego i cieszącego się autorytetem, akcentuje jego prostotę - postać ta nie wyróżnia się spośród chłopów swoim“miejskim” pochodzeniem. Do tych cech dołącza się jednakniezdecydowanie i brak konsekwencji w działaniu. Gospodarz nie nadaje się na przywódcę, sam zapomina o słowach Wernyhory, a do wypełnienia misji zgromadzenia uzbrojonych chłopów wybiera nieodpowiedzialnego Jaśka. Wyspiański podkreśla jeszcze jeden, zabawny, ale nie pasujący do bronowickiego gospodarza, rys charakteru: Gospodarz jest całkowicie podporządkowany Gospodyni. Bez niej czuje się bardzo niepewnie, co wyraźnie widać w trakcie spotkania z Wernyhorą, kiedy bez przerwy wspomina o żonie, która jest “w alkierzu”, a słowa “żona stroi się w alkierzu”powtarzają się w trakcie ich rozmowy jak refren. Bez sprzeciwu akceptuje także wolę Gospodyni, aby ukryć złotą podkowę, którą zgubił Wernyhora. Gospodarz wie, że symbolizuje ona szczęście i że należałoby pokazać ją zgromadzeniu, ale słowa żony: “tego z ręki się nie zbywa, / w tajemnicy się ukrywa, / światom się nie pokazuje” są dla niego wyrocznią, więc nie oponuje, kiedy ta chowa złotą podkowę do skrzyni.
Jednocześnie Gospodarz, dzięki autentycznemu zbliżeniu się do ludu i akceptacji jego praw i moralności, w pełni rozumie wielkość i godność polskiego chłopa. To właśnie on wygłasza apologię (uznanie, zachwyt) tej warstwy społecznej: “A bo chłop i ma coś z Piasta, / coś z tych królów Piastów - wiele!”.
Gospodyni - Anna z Mikołajczyków Tetmajerowa, siostra Panny Młodej. Wzorowa gospodyni, zajmuje się nie tylko domem i gospodarstwem, ale wraz z mężem podejmuje wszystkie ważniejsze decyzje. Rozumuje jak kobieta, dla której najważniejsze jest szczęście rodzinne, dobro męża i dzieci. W pierwszym rzędzie myśli o nich, dlatego skrzętnie ukrywa złotą podkowę i nie zamierza się nią z nikim dzielić. Troskliwie opiekuje się mężem, a w końcu odważnie przeciwstawia się jego walecznym zapędom: “Niech broni Bóg!!! / Cóz wy chcecie, co wy chcecie!? / Cózeście sie kosów jeni”.
Pan Młody - Lucjan Rydel, poeta; jego wesele z chłopką, Jadwigą Mikołajczykówną, można traktować jako kolejny przykład młodopolskiej ludomanii (chłopomanii). Pan Młody zachwyca się żoną “jak lalką dobytą z pudełek / w Sukiennicach”, żyje poezją, marzeniami, postrzega wieś przez pryzmat własnych o niej wyobrażeń, które daleko odbiegają od rzeczywistości. Nie rozumie praw i obyczajów panujących na wsi. Już Panna Młoda zarzuca mu: “Cięgiem ino rad byś godać, / jakie to kochanie bedzie”. Pan Młody popada w sztuczną egzaltację, jego żona obawia się, czy mąż jest szczery w swoim zachwycie wsią. Pustosłowie i afektację zarzuca mu także Radczyni, która jego natchniony monolog o urokach wsi i wyjątkowości weselnego nastroju replikuje krótkim:“Ach, pan gada, gada, gada”. Wyspiański pokazuje naiwność w pojmowaniu istoty wsi i charakteru chłopów, powierzchowność i brak zrozumienia w stosunkach inteligencji z ludem, ujawnia fałszywe tony w wielkiej “akcji” bratania się panów z chłopami. Uosobieniem tych wszystkich wad wydaje się być właśnie postać Pana Młodego, któremu pokazuje się widmo Hetmana (Branickiego) stwierdzające: “Czepiłeś się chamskej dziewki?!”.
Panna Młoda - Jadwiga Mikołajczykówna, młoda, piękna, dostojna i pełna wdzięku w stroju panny młodej, “kolorowa bajecznie”. Jest rezolutna i pełna dystansu do tego, co się dzieje wokół. Zamierza być gospodynią w pełnym tego słowa znaczeniu, jak jej siostra, Anna. Już w trakcie wesela dyryguje mężem, strofuje go za gadatliwość, szybko ucina jego rozmarzone, poetyckie monologi, krótkimi, dosadnymi stwierdzeniami, np.: “Ano chciałeś, masz wesele”, “Mos wesele! - Pódź do tońca!”. Wbrew temu, czego można by się było spodziewać, Panna Młoda nie popada w euforię z powodu ślubu z panem “z miasta”, wie, że jest inny niż mieszkańcy Bronowic, nie rozumie czym mąż się tak zachwyca, ślub, wesele to dla niej ważne wydarzenia, ale przeżywa wszystko mocniej, może głębiej, razi ją powierzchowność męża. Czasem wydaje się zmęczona i zniecierpliwiona nienaturalnym zachwytem Pana Młodego: “Twoja, jak trza, juści twoja, / bo cóż cie to znów tak dumi?”. Jej twarde “Trza być w butach na weselu” w odpowiedzi na radę męża, aby zdjęła ciasne trzewiki, wyraźnie odzwierciedlają różnice między sposobem myślenia i odbierania świata obojga małżonków.
Poeta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer, brat Gospodarza,młodopolski poeta, w jego wierszach dominuje dekadentyzm - nastroje pesymistyczne, związane z końcem wieku, poczuciem bezsensu istnienia, przeczuciem nieszczęścia, katastrofy. W trakcie wesela poeta flirtuje z Maryną, ale bardziej interesuje go Rachela - uosobienie poezji, kobieta tajemnicza, mocno odczuwająca obecność pierwiastków nadnaturalnych w świecie. Poeta traktuje jednak Rachelę jako kolejną zdobycz, swój podbój miłosny. Rachela to czuje, dlatego między nią a Poetą, choć obydwoje są związani z poezją, porozumienie nie jest możliwe.
Podstawową wadą Poety jest jego sztuczność i bierność.Pogrążając się w smutku, starając się doznać tragizmu, który jest według niego podstawowym pierwiastkiem świata, Poeta zatracił szczerość uczuć, prawdziwość, autentyczność przeżyć. On, który miał być wieszczem, przewodnikiem, ukazywać moc narodu, opisywać jego ducha, być “Zwiastunem” (określenie Rycerza, który ukazuje się Poecie), stał się “skrzydlatym ptakiem, / nędzarzem” - bezużytecznym artystą, którego poezja jest martwa i pozbawiona autentycznego znaczenia.
Dziennikarz - Rudolf Starzewski, redaktor konserwatywnego krakowskiego pisma “Czas”. Ma pobłażliwy stosunek do chłopów, nie traktuje ich jako potężnej narodowej siły. Słowa Czepca o zainteresowaniu chłopów polityką i sprawami narodowymiDziennikarz kwituje krótkim “A po co - ?”, aby za chwilę dosadnie stwierdzić: “Ja myślę, że na waszej parafii / świat dla was aż dosyć szeroki”.
Podobnie drwiący stosunek ma Dziennikarz do kobiet, co ujawnia się w jego rozmowie z Zosią. Traktuje ją jak nieświadome, głupiutkie dziecko, które można obłaskawić kilkoma pięknymi słówkami. Krótka dosadna odpowiedź Zosi: “...my dla siebie nie będziem, / i po cóż tyle śpiewności?” jest wyrazem jej stosunku do wątpliwej wartości adoratora i zakończeniem rozmowy.
Podobnie jak Poeta Dziennikarz udaje, ubrał maskę, która pozwala mu nie ujawniać swego prawdziwego stosunku do rzeczywistości. Wysila się na aktorskie pozy: “wiążą mnie konwenansowe sztangi:(...), a ja gardzę, ja gardzę, ja plwam / na to wszystko”, tymczasem w rzeczywistości Dziennikarz akceptuje sytuację. Uważa się za męczennika, skarży się Stańczykowi, który mu się ukazuje, na beznadziejność sytuacji. Dziennikarz jest bezkrytyczny,dobrowolnie zrzekł się roli sumiennego, obiektywnego świadka wydarzeń, nie potrafi właściwie oceniać. Jest bierny, a jego uczucia rozpaczy, smutku, tragicznego patriotyzmu są sztuczne, udane. Stańczyk powie: “Acan się zalewa łzami, (...) ale znać z Acana mowy, / że jest - tak - przeciętnie zdrowy”. Królewski błazen próbuje obudzić w Dziennikarzu wstyd, poczucie bezwartościowości jego pozy, nazywa go “puszczykiem”, który głosi upadek, nieszczęście, zamiast poszukiwać dróg ratunku. Dziennikarz ma się za poważnego, cieszącego się autorytetem człowieka, a tymczasem jest zwyczajnym błaznem, który “oślep gna we własne próchno” - dąży do samozagłady, samozniszczenia.
Rachela - Pepa (Józefa) Singer, córka Hersza Singera - karczmarza z Bronowic; uosobienie poezji, Poeta powie o niej “Pani poezją przesiąkła”. Rachela jako jedyna z postaci postrzega wesele jako przedmiot poezji i temat literacki (a więc tak, jak Wyspiański). Nie tylko chłonie nastrój zabawy, ale przeczuwa niezwykłe,niespodziewane wypadki, jakie wkrótce będą miały miejsce. Jestnadwrażliwa, jej zmysły z niespotykaną ostrością odbierają rzeczywistość - dźwięki, barwy, zapachy, kształty. Rachela jestartystką przeżywania, sama nie tworzy poezji, ale ją czuje“w powietrzu, którą wicher miata / która co dnia świeża wzlata / z wszystkiego fosforyzuje”. Jest indywidualnością i wyróżnia się wśród gości weselnych już choćby przez sam fakt, że przyszła sama, bez zaproszenia, licząc na gościnne przyjęcie. Znalazła się na weselu z wewnętrznej potrzeby, a nie z powodu towarzyskich powiązań. Rachela to także uosobienie kobiecościw stylu młodopolskim: jest piękna, ubrana i uczesana zgodnie z modą modernizmu: “włosy nosi w półkole, (...) A là Botticelli”, jest spowita w zwiewny szal. Rachela odznacza się typowo młodopolską wrażliwością i sposobem przeżywania, charakterystyczne jest także, iż jest zakochana (o czym sama mówi), w końcu stwierdza, że wypowiada się w imię “Miłości”. Posiadając wszystkie omówione przymioty Rachela uosabia typowo młodopolską postać kobiety - bogdanki, artystki, kochanki; wolnej, niezależnej, wyjątkowej.
Żyd - Hersz Singer, karczmarz z Bronowic. Przychodzi na wesele, choć wie, że nie przez wszystkich jest tam mile widziany - większość mieszkańców wsi to jego dłużnicy. Żyd właściwie ocenia nienaturalne zachowanie Pana Młodego i jego zachwyt ludem: “No, pan się narodowo bałamuci”. Jest rzeczowy, konkretny, zawsze pilnuje własnych interesów. Tym bardziej więc zaskakuje jego stosunek do Racheli kocha córkę i umie zrozumieć jej wyjątkowość i indywidualizm.
Żyd nie ma złudzeń co do możliwości zbliżenia się inteligencji i chłopów, wie, że spotkanie na weselu ma charakter okazjonalny i że chłopi ze swoimi obyczajami i mentalnością są uważani przez gościa miasta za postacie niemal egzotyczne, barwne, kolorowe, odmienne, ale dalekie i niezrozumiałe, dlatego Żyd stwierdza: “Taka szopka, / bo to nie kosztuje nic / potańcować sobie raz: / jeden Sas, a drugi w las” w końcu każdy pociągnie w swoją stronę.
Ksiądz - jest partnerem Żyda w interesach, to jemu Żyd płaci czynsz za wynajmowanie karczmy, u niego ma zresztą długi. Właśnie dlatego Ksiądz używa swego autorytetu, aby skłonić Czepca do oddania pieniędzy Żydowi. Ostatecznie obydwaj, Ksiądz i Żyd, są we wsi traktowani jak osoby, które interesują się głównie pieniędzmi, o czym wymownie świadczy głos Czepca: “To któż moich groszy złodzij, / Cy Żyd jucha, cy dobrodzij!?”.
Ksiądz sceptycznie odnosi się do małżeństwa Pana Młodego, obawia się, że jeśli ten nie znajdzie satysfakcji w związku z chłopką, unieszczęśliwi dziewczynę. Ważne jest pochodzenie Księdza - jest synem chłopa, dlatego dobrze rozumie swoich parafian. Jednocześnie ma na uwadze własną karierę, stara się o stanowisko kanonika, wiele uwagi poświęca więc życiu doczesnemu.
Dziad - staruszek pamiętający jeszcze rabację galicyjską z 1846 r.(rzeź szlachty i ziemiaństwa dokonana przez chłopów); nigdy już nie otrząsnął się ze strasznych wspomnień, goście weselni - panowie i chłopi - przypomnieli Dziadowi okrucieństwa przeszłości, rzuca więc ojcu Panny Młodej złowrogie słowa: “będzie pan twój wnuk”. Dziad poważnie się liczy z możliwością powrotu dawnych czasów.
Czepiec - Błażej Czepiec; uosobienie mitu racławickich kos, ma wszystkie cechy idealnego chłopa-kosyniera: interesuje się polityką i wydarzeniami, które się wokół rozgrywają, jest odważny, ale i porywczy, zawzięty, uparty, najpierw działa, później myśli, w każdej chwili gotów jest rozpocząć walkę.
Chochoł - słomiana pałuba, którą przykryto różane krzewy rosnące przed domem weselnym. Wraz z krzewem, ukrytym w środku, Chochoł symbolizuje idee odrodzeńcze, możliwość podźwignięcia się z upadku, zmartwychwstania. Chochoł jest osłoną życia, bytu, a więc ma życiodajną moc. Doskonale oddają te właściwości Chochoła słowa Racheli: “nie przeziębi najgorszy mróz, / jeśli kto ma zapach róż; / owiną go w słomę zbóż, / a na wiosnę go odwiążą / i sam odkwitnie”.
Druga warstwa znaczeniowa tego symbolu jest związana z ideą upadku, marazmu, bierności. To Chochoł gra pesymistyczną, hipnotyczną melodię, do której w ostatniej scenie dramatu tańczą goście weselni.
Stańczyk - nadworny błazen Zygmunta Starego, znany z przenikliwości, niepospolitej mądrości politycznej. Ukazuje się Dziennikarzowi, aby wytknąć mu bierność, zakłamanie, fałsz i skrytykować jego działalność dziennikarską polegającą na usypianiu narodu, utwierdzaniu go w poczuciu beznadziejności, odbieraniu mu nadziei, co prowadzi do biernego pogodzenia się z niewolą. Jest symbolem mądrości politycznej.
Rycerz - Zawisza Czarny; symbol potęgi, męstwa nie tylko fizycznego ale także duchowego. Dlatego ukazuje się Poecie - dekadentowi, o rozchwianej psychice, przeświadczonemu o własnej słabości, biernemu. Rycerz chce porwać go do czynu, ożywić jego twórczość ideą walki w imię wolności i niepodległości.
Hetman (Branicki) - symbol szlacheckiej prywaty, kosmopolityzmu, potępia bratanie się szlachty z ludem, nazywa naród “hołotą”.
Wernyhora - legendarny poeta-wieszcz, który przybywa do Gospodarza z “Rozkazem-Słowem” (co oznacza rozkaz rozpoczęcia powstania). Zjawia się jako dostojny starzec, “Pan-Dziad z lirą”, budzi respekt, a zarazem kojarzy się w wyobraźni Gospodarza z walką i wolnością. Wernyhora daje Gospodarzowi wskazówki co do przygotowania powstania, obejmują one także wiele gestów rytualnych, magicznych (gra na złotym rogu).
Upiór - widmo Jakuba Szeli, symbolizuje zbrodnie z czasów rabacji galicyjskiej, które na zawsze rozdzieliły panów i chłopów i o których należy pamiętać chcąc doprowadzić do przymierza między tymi warstwami.