Kryzys zadłużeniowy i jego przyczyny.
Analiza stanu zadłużenia i niewypłacalności
Sposoby rozwiązania zadłużenia
Rola międzynarodowych instytucji finansowych
Zadłużenie jako problem globalny
Kryzys zadłużeniowy i jego przyczyny
Kryzys zadłużeniowy jest jednym z głównych problemów współczesnych stosunków międzynarodowych. Polega na niemożności spłacenia wcześniej zaciągniętych pożyczek oraz rat kapitałowych czy odsetek przez państwa rozwijające się. Jest to zjawisko globalne, przyczynia się do ograniczenia możliwości rozwojowych wielu krajów i zakłóca funkcjonowanie międzynarodowego rynku finansowego. „Ilustruje to dobrze znane powiedzenie, według którego pożyczony 1 dolar jest problemem dłużnika, 1 milion dolarów jest problemem również dla wierzyciela. Wynika to z logiki światowego systemu finansowego. Według wyliczeń, niespłacanie przez zadłużone państwo na czas 1 dolara pociąga za sobą pięciokrotnie większy spadek płynności światowego systemu finansowego. Łatwo sobie wyobrazić, co stać się może w światowym systemie finansowym, gdy kilku największych dłużników nie jest w stanie spłacić przypadających w danym momencie rat kapitałowych i odsetek.”
Bezpośrednią przyczyną powstania globalnego zadłużenia był wzrost wymiany handlowej pomiędzy krajami najwyżej rozwiniętymi a krajami uznawanymi za rozwijające się. W dużym stopniu zjawisko to nastąpiło w wyniku pożyczek udzielanych przez państwa bogatsze państwom słabiej rozwiniętym. Inicjującym zdarzeniem był kryzys paliwowy w latach 70-tych. Wtedy w krótkim okresie cena ropy naftowej wzrosła czterokrotnie . Ogromny transfer zasobów pieniężnych sfinansował wiele inwestycji oraz doprowadził do zwiększenia popytu na dobra importowane w krajach rozwijających się. Z kolei w krajach silnie uprzemysłowionych pozwolił on podtrzymać korzystną koniunkturę gospodarczą. Jak z tego wynika, mimo różnych przesłanek, zarówno kraje dłużnicze jak i kraje wierzycielskie były zainteresowane przepływem środków finansowych z krajów rozwiniętych pod względem gospodarczym do krajów rozwijających się, co w rezultacie zapoczątkowało narastanie globalnego kryzysu zadłużeniowego. Sytuacja każdego dłużniczego państwa posiada specyficzny charakter. Jednak mimo wielu różnic można wyodrębnić typowe przyczyny powstania zadłużenia zagranicznego, które są charakterystyczne dla większości krajów rozwijających się. Dokonując najogólniejszej klasyfikacji należy wyodrębnić wewnętrzne i zewnętrzne źródła zadłużenia zagranicznego. Do wewnętrznych przyczyn powstania zadłużenia zagranicznego krajów rozwijających się można zaliczyć:
politykę inwestycyjną i liberalizm eksportowy (wskutek niskiego poziomu rozwoju gospodarczego wiele krajów nie było w stanie w stosunkowo krótkim czasie zaabsorbować dużego przypływu kapitałów z zagranicy. Nie posiadały one bowiem odpowiednio wykwalifikowanej siły roboczej oraz odpowiedniej infrastruktury technicznej, dzięki czemu wydłużał się okres budowy obiektów przemysłowych. Poza tym część inwestycji okazała się nierentowna);
polityka finansowo-budżetowa (słaby i mało efektywny rynek pieniężny nieodpowiednie operowanie stopą procentową, nieskuteczna polityka stymulowaniagromadzenia oszczędności);
ucieczka kapitału krajowego za granicę w obawie przed dewaluacją waluty krajowej (zjawisko to nasilało się wówczas, gdy oczekiwane dochody z lokat zagranicznych były wyższe niż z krajowych)
Z kolei w grupie zewnętrznych przyczyn powstania kryzysu zadłużeniowegoznalazły się następujące czynniki:
niekorzystne kształtowanie się terms of trade (w okresie powojennym ceny wyrobów
przemysłowych produkowanych przez kraje rozwinięte rosły szybciej niż ceny
surowców i artykułów rolnych eksportowanych przez kraje rozwijające się)
polityka protekcjonistyczna krajów rozwiniętych (stosowanie ograniczeń celnych i
pozacelnych w dostępie do ich rynków);
stopy procentowe (relatywnie niskie stopy procentowe w okresie, gdy zaciągano
kredyty stymulowały pożyczki. Wzrost stóp w latach osiemdziesiątych, związany z
podwyższeniem cen ropy naftowej, stworzył niekorzystne warunki spłaty);
zmiany w warunkach kredytowania i malejący dopływ środków pieniężnych na
początku lat osiemdziesiątych (na początku lat siedemdziesiątych 2/3 kredytów
pochodziło ze źródeł publicznych, a 1/3 z prywatnych.
Pod koniec dekady sytuacja odwróciła się, a jak wiadomo kredyt prywatny jest zawsze droższy od publicznego. Na początku lat osiemdziesiątych, w związku z ujawnieniem kryzysu zadłużeniowego, znacznie spadł napływ środków zewnętrznych do krajów rozwijających się. W wielu przypadkach po raz pierwszy przypływ kapitału był mniejszy od odpływu)
Analiza stanu zadłużenia i niewypłacalności
Kwestia uniknięcia niewypłacalności była obejmującą współpracę rządów wierzycielskich i dłużniczych, MFW oraz największych banków prywatnych kredytujących pożyczki dla Ameryki Łacińskiej. Działając razem instytucje te wypracowały formy restrukturyzacji pożyczek które dzięki temu jak dotąd, uniknęły generalnej niewypłacalności .
Większość pożyczek była zaciągana, albo gwarantowana przez kraje rozwijające się.Ta cecha pożyczek sprawia, że decyzja danego kraju w sprawie niewypłacalności stanowi w istocie decyzje rządu, nie zaś indywidualnego obywatela zaciągającego pożyczkę. Decyzja rządu w sprawie niewypłacalności w stosunku do zobowiązań nazywana jest niewypłacalnością państwa suwerennego, ponieważ odmawiający zapłaty rząd nie podlega dochodzeniu prawnemu, które miało by miejsce w normalnym przypadku niewywiązywania się ze zobowiązań przez osobę prywatną. Decyzja ta nie jest łatwa do podjęcia, gdyż rząd musi brać pod uwagę ograniczenia jakie pożyczkodawca może na niego nanieść. Są to m.in.
Konfiskata aktywów
Wierzyciele suwerennego bankruta mogą przekonać swój rząd o celowości konfiskaty aktywów dłużnika (jeśli takowe istnieją), które znajdują się w jurysdykcji rządu. Mogą to być rezerwy zagraniczne banku centralnego niewypłacalnego kraju , aktywa zagraniczne stanowiące własność prywatną obywateli zadłużonego państwa lub nawet dobra w handlu międzynarodowym, stanowiące własność dłużnika ,o ile przekroczyły granicę kraju wierzyciela.
Przekreślenie możliwości brania pożyczek w przyszłości
Kraj który odmówił by płatności, zostałby by usunięty z międzynarodowego rynku kapitałowego co najmniej na kilka lat. Jeśli dany kraj zawiesił by płatności dawnych długów, to ewentualni wierzyciele nie dawali by wiary obietnicom, że przy nowych kontraktach pożyczkowych, będzie dotrzymywał umowy. Znacząco by to wpłynęło (negatywnie) na przyszły rozwój gospodarki danego kraju.
Zmniejszenie korzyści wynikających z wymiany międzynarodowej
Wynika to z 2 powyższych kar jakie mogły by być naniesione. Kraj „bankrut” miałby bardzo małe możliwości manewru na arenie międzynarodowego handlu, gdyż dobra które by opuszczały teren wierzyciela mogły by być konfiskowane . Brak możliwości zaciągania kredytów handlowych, oraz otwierania kont w zagranicznych bankach też było by niemożliwe. Kraj taki zmuszony by był do trudnej do sfinalizowania wymiany barterowej.
Sposoby rozwiązania zadłużenia
Na przestrzeni lat powstało wiele metod rozwiązywania problemu zadłużenia. Do najbardziej znanych należą :
Plan Bakera
Plan zakładał zwiększenie finansowania dla 15 najbardziej zadłużonych państw przez instytucje międzynarodowe oraz banki komercyjne państw uprzemysłowionych - Bank Światowy i Międzyamerykański Bank Rozwoju (IADB) miały wyasygnować 9 miliardów dolarów, a banki prywatne - 20 miliardów dolarów w ciągu 3 lat. W zamian zadłużone państwa miały kontynuować procesy reform gospodarczych w duchu wolnorynkowym: prywatyzację, deregulację gospodarki, usuwanie barier dla handlu i inwestycji, promocję oszczędności wewnętrznych.
Plan Bradley’a
Plan ten zakładał aby w ciągu 3 lat dokonać redukcji rat kredytowych o 3% i obniżyć oprocentowanie przypadające na ten okres odsetek o 3%. Uwzględniał on dużą liczbę krajów dłużniczych. Ważnym elementem było także położenie nacisku na powiązania między sytuacją ekonomiczną krajów dłużniczych a możliwościami amerykańskiego eksportu na ich rynki. W zamian za pomoc wymagane było od rządów zadłużonych zwiększenie wysiłku w celu uporządkowania gospodarek, a zwłaszcza wyeliminowania ucieczki kapitału.
Plan Mitteranda
Plan ten zakładał restrukturyzację zadłużenia poprzez umorzenie 1/3 długu, rozłożenie pozostałej części na 14 lub 25 lat z oprocentowaniem niższym od rynkowego. Zgodnie z nim Klub Paryski ustalił zasady restrukturyzacji długu najbiedniejszych krajów afrykańskich. Wynikiem tego były ulgi dla około 20 krajów afrykańskich o łącznej wysokości 15 mln USD.
Plan Fishera
Plan ten polegał na stworzeniu systemu redukcji wielkości obsługi zadłużonych państw pod warunkiem przyjęcia przez nie programów dostosowawczych zalecanych przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy. Wielkość obniżek miała sięgać nawet 65% należnych płatności.
Oprócz wyżej wymienionych planów istniały także rynkowe techniki redukcji zadłużenia:
- konwersja dotychczasowego długu na udziały kapitałowe (inwestycje bezpośrednie lub portfelowe) w kraju dłużniczym
- zamiana dotychczasowego długu na obligacje emitowane przez kraj dłużniczy
- wykup za gotówkę własnych długów przez kraj dłużniczy - zamiana długu na wpływy z eksportu
- zamiana długu na inwestycje związane z ochroną środowiska
- zamiana długu na walutę krajową (debt for local currency swaps)
Stosowane dotychczas metody, mimo pewnych sukcesów, nie rozwiązały problemu zadłużenia zagranicznego krajów rozwijających się, a jedynie łagodziły część negatywnych skutków kryzysu zadłużeniowego i pomagały go przetrwać. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych coraz ostrzej krytykowana była polityka Międzynarodowego Funduszu Walutowego, odpowiedzialnego w dużej mierze za istniejącą sytuację. Nadal jednak MFW gotowy jest podtrzymywać często czysto teoretyczną wypłacalność krajów w celu niedopuszczenia do groźby kryzysu finansowego w skali ogólnoświatowej. W związku z tym szukanie nowych rozwiązań w dziedzinie redukcji zadłużenia pozostaje nadal jednym z najistotniejszych tematów finansowych w skali międzynarodowej. O powadze problemu długów zagranicznych świadczy również zajęcie stanowiska w kwestii zadłużenia przez Kościół katolicki.( W służbie na rzecz wspólnoty ludzkiej: etyczne podejście do kwestii zadłużenia międzynarodowego 27 XII 1986)
Rola międzynarodowych instytucji finansowych
Głównymi instytucjami które odegrały i nadal odgrywają rolę w problemi zadłużenia międzynarodowego są:
Międzynarodowy Fundusz Walutowy
niezależna międzynarodowa organizacja w ramach ONZ, zajmująca się kwestiami stabilizacji ekonomicznej na świecie. Powołana 1-22 lipca 1944 roku, na United Nations Monetary and Financial Conference (konferencji w Bretton Woods, New Hampshire) w USA. Działalność rozpoczęła dwa lata później, pierwszych operacji finansowych dokonała w marcu 1947. Dostarcza pomocy finansowej zadłużonym krajom członkowskim, które w zamian są zobowiązane do dokonywania reform ekonomicznych i innych działań stabilizujących. Obecnie zrzesza 186 państw.
W celu realizacji wymienionych zadań MFW pełni cztery istotne funkcje:
regulacyjną – polegającą na ustanawianiu norm i wzorców działania w sferze międzynarodowych stosunków finansowych
kredytową – przez dostarczenie krajom członkowskim dodatkowych źródeł finansowania w postaci różnych kredytów;
konsultacyjną – przez usługi konsultacyjne i współpracę krajów członkowskich oraz jako forum wymiany doświadczeń między krajami w radzeniu sobie z problemami natury gospodarczej, m.in. plan Balcerowicza był konsultowany z ekspertem MFW, prof. Jeffrey'em Sachsem.
kontrolną – polegającą na nadzorowaniu przez MFW uzgodnionych programów dostosowawczych i weryfikacji celów, na jakie przeznaczane są środki kredytowe
Klub Paryski
nieformalna grupa wysokich urzędników do spraw finansów z 19 najbogatszych krajów świata, która zajmuje się usługami finansowymi, jak restrukturyzacja i umarzanie długów krajów. Dłużnicy są zwykle rekomendowani przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy, gdy zawiodą inne metody oddłużania.
Pierwsze spotkanie Klubu miało miejsce w 1956 r., gdy negocjacje podjęła Argentyna. Od tej pory uzyskano 383 porozumienia (stan w 2004 r.) dotyczące 79 krajów – od 1983 r. łączna suma negocjowanych umów wyniosła 427 mld USD.[potrzebne źródło]
Klub spotyka się regularnie 10-11 razy w roku w siedzibie francuskiego ministerstwa gospodarki, finansów i przemysłu w Paryżu. W 2004 r. przewodniczącym klubu jest francuski podsekretarz skarbu (w 2004 r. Jean-Pierre Jouyet). Klub jest obsługiwany przez stały sekretariat wyznaczony przez francuskie ministerstwo skarbu.
Klub Londyński
Grupa ok. 500 banków prywatnych, które od lat 60. udzielały wsparcia (kredyty, gwarancje) krajom rozwijającym się i państwom byłego bloku wschodniego. Zasadą działalności Klubu było przedłużanie terminów spłat rat kapitałowych państw-dłużników i bieżące egzekwowanie spłacania odsetek.
W latach 90. w sytuacji całkowitej niewypłacalności części państw podjęto praktykę częściowego umarzania kredytów. Polska była jednym z pierwszych krajów, w którego przypadku odstąpiono od ściągnięcia całości 8-miliardowego długu.
Banki komercyjne
Banki komercyjne były zmuszone do działania, z powodu kontraktów jakie łączyły je z poszczególnymi krajami. W przypadku gdy kraj stawał się niewypłacalny nie mieli oni minimalne szanse do wyegzekwowania należności.
Zadłużenie jako problem globalny
Podstawową przyczyną powstania zadłużenia zagranicznego krajów rozwijających okazało się otwarcie krajów rozwiniętych i ich ekspansja gospodarcza. Kraje słabo rozwinięte nie były w stanie włączyć się w funkcjonowanie rynku kapitałowego na tych samych zasadach co kraje najwyżej rozwinięte. Kredyty zagraniczne, mające za zadanie przyspieszyć rozwój krajów rozwijających się i doprowadzić do zniwelowania znacznych różnic poziomu gospodarczego, stały się w dużej mierze późniejszym hamulcem rozwoju. Kraje słabo rozwinięte pozostały w większości na pozycji "biorców", których nie stać na ekspansję kapitałową, a nawet na terminowe spłacanie kredytów. Źródeł niepowodzenia należy szukać zarówno wewnątrz krajów dłużniczych (nieefektywna polityka inwestycyjna, liberalizm importowy, polityka finansowo - budżetowa) jak i poza nimi (niekorzystne terms of trade, zmiany stóp procentowych, kryzys naftowy, protekcyjna polityka krajów rozwiniętych). Zadłużenie krajów rozwijających się, to nie tylko problem dłużników, ale również wierzycieli. Można mówić o wytworzeniu się swego rodzaju dialogu zadłużeniowego pomiędzy dwoma stronami, wynikającego z zaistniałej współzależności. Wynika ona z faktu, że kiedy dług jest mały, to jest on wyłącznym kłopotem kraju dłużniczego, zaś gdy przyjmuje on ogromne rozmiary, wtedy również wierzyciel jest zainteresowany rozwiązaniem problemu. Niejednokrotnie spłatą długu bardziej przejmuje się wierzyciel niż dłużnik. Banki krajów rozwiniętych tak mocno zaangażowały się w udzielanie kredytów krajom rozwijającym się, że w dobrze pojętym własnym interesie podtrzymują wypłacalność krajów rozwijających się, żeby nie dopuścić do ich bankructwa. Należy sądzić, że w obawie przed zachwianiem stabilności międzynarodowego systemu finansowego wierzyciele będą prawdopodobnie przygotowani pójść w najbliższych latach na kolejne ustępstwa (restrukturyzacje, "rolowania" długów), żeby podtrzymać czysto teoretyczną wypłacalność części krajów rozwijających się. Programy, zmierzające do rozwiązania problemu zadłużenia zagranicznego, mimo pewnych sukcesów, wydają się jedynie pomagać przetrwać najbardziej kryzysowe chwile lub oddalić je w czasie. Gdyby jednak nie one już w latach osiemdziesiątych wiele międzynarodowych banków i organizacji finansowych razem z największymi dłużnikami stałoby się niewypłacalnymi. Wydaje się, że ogłaszając bankructwo suwerenne kraje (zwłaszcza występując w grupie) mają o wiele mniej do stracenia niż wierzyciele. Z tego też powodu sztucznie podtrzymywana jest iluzja o bieżącej obsłudze długów krajów rozwijających się, a programy dostosowawcze pomagają w rzeczywistości nie tylko dłużnikom, ale również wierzycielom. Głównym dylematem dla krajów dłużniczych wydaje się znalezienie odpowiedzi na pytanie, jak wynegocjować z wierzycielami najniższe stopy procentowe.