Kębłowski Janusz, Dzieje sztuki polskiej. Panorama zjawisk od zarania do współczesności

Rozdział I: Wiek X – XII. Sztuka przedromańska i romańska

• Podział czasów od II poł. X w. do XIII w. na dwa okresy:

  • 966 – 1038 sztuka przedromańska

  • 1038 – XIII w. sztuka romańska;

• Sztuka tego okresu nośnikiem treści ideowych głównie chrześcijańskich, lecz pojawiają się też treści antyczne ( interpretowane w chrześcijanizmie) i pogańskie
  ( głównie odrębne grupy artystyczne);

• Idea Kościoła w architekturze sakralnej ( ciosy kamienne Quadro lapida – symbol chrześcijan, na których zbudowany jest Kościół, na figurach doskonałych ( kwadrat, koło));

• Symbolika środka w palatiach, budynkach sakralnych itp.( wnętrze – kształt, porządek; zewnątrz - chaos, bezkształt) na granicy tych światów panowały demony, widma, złe moce, przedstawiane np. jako lwy portalowe, głowy zwierzęce;

• Chrześcijańska symbolika środka ukazywała struktury hierofanieczne znane z pogaństwa, czyli wprowadzały w tajniki kultu;

• Przekształcanie profanum w sacrum, np. traktowanie władcy jako osoby świeckiej i boskiej zarazem, władza była dana przez Boga – połączenie palatium z kaplicą; przedstawienie Chrystusa, jako sędziego w rzeźbie portalowej;

• Tradycje antyczne były przekazywane przez epokę karolińską ( antyczna willa, bazylika); przedstawianie syren, gryfów itp., którym nadawano treści chrześcijańskie;

• Nachodzenie na siebie nawzajem idei pogańskich i chrześcijańskich: wiara w siły przedmiotów naturalnych ( kamienie, woda itp. ), które w kulturze chrześcijańskiej nabierają innego znaczenia – poganie czcili święte drzewo, a chrześcijanie uznawali Drzewo Życia ( motyw drzewa);

• Epoka sztuki przedromańskiej i romańskiej to okres chrystianizacji:

  • Aspekt historii politycznej i społeczno – gospodarczej 3 etapy:

1.966 – 1038 formowanie się scentralizowanego i monarchicznego państwa Mieszka I i Bolesława Chrobrego; stabilizacja stosunków z Czechami, cesarstwem i Kościołem ( utworzenia arcybiskupstwa w Gnieźnie i biskupstw w Krakowie, Kołobrzegu, Wrocławiu); okres ten kończy śmierć Bolesława Chrobrego w 1025 r., co przyczyniło się do wybuchu wewnętrznej rewolucji, zwanej reakcją pogańską ( chęć powrotu do starego systemu rządów) oraz najazd wojsk czeskich pod wodzą Brzetysława w 1038 r. ( grabież i spustoszenie Wielkopolski i czasowe zajęcie Śląska);

2. 1038 – 1138 odbudowa zniszczonego państwa i rozmyślanie nad koncepcjami poliarchii lub monarchii, ostatecznie utworzono zasadę senioratu na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego w 1138 r.; rozpad królestwa i rozbicie dzielnicowe;

3.1138 – 1320 okres rozbicia dzielnicowego, który skończył się zjednoczeniem państwa przez Władysław Łokietka w 1320 r., który w tym że roku koronował się na króla Polski

• Sztuka przedromańska związana jest z kształtowaniem się państwa i jego chrystianizacją:

  • Pojawianie się prowizorycznych baptysteriów ( Poznań, Wiślica) służą do obrzędu chrztu przez zanurzenie;

  • Rotundy zwykle powiązane z palatiami ( siedziby władców) – Ostrów Lednicki, Giecz, Przemyśl, Kraków, Gniezno ( przypuszczenie);

  • Budowle katedralne – Poznań, Kraków, Gniezno;

  • Budowle zakonne – Trzemeszno;

  • Dzieła architektury monumentalnej pojawiają się w siedzibach rezydencjonalnych książąt ( Gniezno, Kraków, Wiślica) a także na ziemiach anektowanych – Przemyśl;

  • Brak rzeźby figuralnej, lecz wyobrażenia figuralne były obecne w malarstwie książkowym i dziełach rzemiosła artystycznego, np. Psałterz Egberta ( ok. 983 r.) – przywieziony przez Rychezę ( żona Mieszka II);

  • Kronika czeska Kosmasa mówi o złotych płytach ołtarzowych z Gniezna fundacji Ottona III, czy złotym krucyfiksie z nad grobu św. Wojciecha; jednym z elementów ocalonych z najazdu Brzetysława jest czara włocławska, zdobiona scenami z dziejów Gedeona ( czara najprawdopodobniej pochodzi ze Szwabii); dzieła te były importowane;

• Istnieją też budowle pogańskie, m. in. kątyny ( Xi, XII w.) – świątynie Słowian Połabskich z przedstawieniami figuralnymi bóstw: Światowida ( na Wolinie), Trygława;

• Z kręgu wierzeń pogańskich zachowały się drobne figurki koni, koziołków, czy też przedstawienia postaci ludzkich – figury stojących jeźdźców ( być może dzieła pomnikowe);

• Restytucja monarchii wiąże się z odbudową instytucji państwowych ( Kraków stolicą państwa), kościołów katedralnych w technice opus emplectum ( zewnętrzne warstwy regularnych ciosów, wnętrze wypełnione odłamkami kamieni zalanymi zaprawą) w Gnieźnie
  ( 1064), Poznań ( 1058), powstawanie nowe kościoły zakonne: w Tyńcu – benedyktyni, Mogilnie ( 1065 ) – najstarsze sklepienie krzyżowe w krypcie zachodniej; powstanie kościoła kolegiackiego św. Andrzeja w Krakowie ( 1079-1098);

• Wiek XII wzrost budownictwa, głównie klasztornego, które nawiązywały do budownictwa niemieckiego, a niekiedy do włoskiego ( kościół Benedyktynów w Czerwińsku przed 1155); więcej prostych kościołów na planie podłużnym, rzadziej centralnym;

• Architektura romańska trwała jeszcze w XIII wieku ( kościoły cysterskie na Małopolsce, tzw. grupa małopolska;

• Ornamentalna dekoracja architektoniczna, motywy zwierzęce i roślinne ( włączone w rytm ornamentacji) były głównie symbolami ważnych treści teologicznych; fantastyczne zwierzęta ukazują złe moc, np. skrzydlaty smok z krypty św. Leonarda w Krakowie ( ok. 1118); główną rolę w tym procesie odegrały wzorce włoskie, które docierały przez Pragę, czy Nadrenię –najczęściej były one umieszczone na portalach ( licznie zachowane figury lwów z XII i XIII w.);

• Wiek XII wiekiem monumentalnej rzeźby figuralnej w Polsce, które były głównie dziełami obcych warsztatów, np. włoskiego – portal w Tumie ( ok. 1161);

• Samodzielnie ukształtował się tympanon fundacyjny w Strzelnie i we Wrocławiu – przedstawienie osób fundatorów;

• Drzwi romańskie zachowały się w Gnieźnie oraz w Płocku;

• Figuralna dekoracja kolumn kościoła Norbertanek w Strzelnie ( ok. 1190) z przedstawieniami o treści moralizatorskiej – alegoriami cnót i przywar;

• Dzieła figuralne w malarstwie ściennym w bazylice tumskiej w absydzie zachodniej
  ( Maiestas Domini – Deesis w otoczeniu czterech cherubinów), w Czersku malowidła z poł. XIII w. ( sceny z Księgi Rodzaju i NowegoTestamentu);

• Cechą sztuki romańskiej w Polsce jest ogromna rola niemonumentalnej sztuki figuratywnej i ornamentalnej w dekoracji kodeksów i w złotnictwie; początkowo były to dzieła głównie importowane, np. Sakramentarz tyniecki ( ok. 1070) przywieziony z Kolonii, były to tzw. kodeksy purpurowe lub złote ( pisane złotem na purpurze lub złotem bądź srebrem na pergaminie);

• XII w. – popularyzacja rękopisów, co skutkuje uproszczeniem ich dekoracji, powstają też miejscowe skryptoria , w I poł. XIII w. następuje osłabienie napływu iluminowanych kodeksów, natomiast rozwija się produkcja miejscowych dzieł ( skryptorium w Lubiążu – Psalterium nocturnum z Trzebnicy z ok. 1240 r.);

• Liczne relikwiarze związane są z kultem świętych i przeważnie zachowały się z importu, np. wtórny relikwiarz św. Stanisława z XII w. z Sycylii lub Bliskiego Wschodu;

• Sztuka w X w. była głównie kierowana do księcia oraz jego otoczenie, w tym kleru; uformował się odmienny styl życia społecznego oparty na instytucji grodów, podgrodzi i targów:

  • Wyodrębnił się gród właściwy – ośrodek obronny i rezydencjonalny z palatium, kaplicą, zabudowaniami gospodarczymi;

  • Podgrodzie – znajdował się tu kościół lub katedra, domostwa kleru, drużyny, służby i rzemieślników;

  • Ogrodzony plac targowy;

  • Otwarta osada rzemieślnicza;

• Katedry – skupiały najwyższy wysiłek artystyczny, dlatego musiały być one budowlami monumentalnymi budowane w nieznanej technice murowanego kamienia;

• W II poł. X w. prawdopodobnie w Gnieźnie wzniesiono palatium z kaplicą p. w. Panny Marii dla Mieszka I, na planie tetrakonchosu ( czteroliścia), na tym samym miejscu ok. 1000 r. powstała druga katedra Chrobrego;

• Rotunda i palatium na Ostrowie Lednickim z II poł. X w. wieku – centralna kaplica zniesiona została na planie krzyża greckiego, który został wzbogacony obejściem o kolistym zarysie ( zarys czworoliścia);

• W X i XI w. liczne są małe elementy z kultu pogańskiego, w tym różne figurki przedstawiające zwierzęta;

• Katedry, kolegiaty, klasztory. Architektura romańska po odnowieniu państwa polskiego:

  • Proces odnawiania się państwa polskiego wiązało się z natężeniem działalności ideologicznej, która wyrażała się m. in. w fundacjach nowych instytucji kościelnych i koniecznych dla nich budowli:

  • Powołanie nowego biskupstwa w Płocku w 1075 r., a ok. 1124 r. biskupstwa kujawskiego przeniesione z Kruszwicy do Włocławka oraz biskupstwo w Lubuszu
    ( 1124 r.), zachodniopomorskie ( 1138) przeniesione w 1176 r. z Wolina do Kamienia;

  • Odbudowa dwóch katedr: w Gnieźnie ( konfesja św. Wojciecha ), Poznaniu ( groby Dobrawy, Mieszka i Chrobrego):

    • Gniezno – odbudowa w poł. XI w., konsekrowana w 1064 r.; powtórzenie planu bazyliki z X w. – przykrytej drewnianym stropem, bez transeptu, z absydalnym zamknięciem 3 naw ( mogły być rozdzielone arkadami), elewacja zachodnia dwuwieżowa, w elewacjach bocznych mieściły się portale, a południowej elewacji były drzwi brązowe;

    • Poznań – odbudowana w tym samym czasie co katedra gnieźnieńska i prawdopodobnie w tym samym stylu;

• Katedra w Krakowie 0 jej budowę zaczęto przed najazdem Brzetysława , a dokończona w czasie restauracji państwa po przeniesieniu stolicy z Gniezna do Krakowa; wysunięte prezbiterium ( pod nią trójnawowa krypta) zamknięte było apsydą, nawiązuje ona do kościoła św. Michała w Hildesheimie;

• 1076 – 1079 założenie klasztoru benedyktyńskiego w Tyńcu nad Wisłą ( dwuwieżowa bazylika o 3 apsydach wschodnich ze środkową wysuniętą);

• Opactwo benedyktyńskie w Mogilnie było fundowane przez Bolesława Śmiałego w 1065 r. – bazylika z transeptem, trójnawową sklepioną kolebkową ( kiedyś krzyżowo) kryptą wschodnią oraz kryptą zachodnią pod wieżą, nakrytą czterema sklepieniami krzyżowymi , fasada zachodnia jednowieżowa;

• W w. XI powstawały też skromne budowle zgromadzeń kanonickich, np. kościół św. Michała na Wawelu; wyjątkiem jest kościół św. Andrzeja na Okolu w Krakowie fundacji wojewodę Sieciecha

• W XII w. obok drugiej katedry wawelskiej na czoło wysuwa się II katedra płocka konsekrowana w 1144 r., a budowana przez bp Aleksandra z Malonne; bazylika o układzie treflowym z wysuniętym transeptem, ramiona zamknięte apsydami i z jednoprzęsłowym prezbiterium z apsydą;

• 1120 – 1140 kościół św. Piotra w Kruszwicy do r. 1148 siedziby bp kujawskiego – do wschodnich ścian transeptu i prezbiterium przylegają apsydy, dobudowano z obu stron prezbiterium prostokątne kaplice, które powiększono od wschodu apsydami
  ( pięcioapsydialne rozwiązanie partii wschodniej);

• Kolegiacki kościół Panny Marii i św. Aleksego w Tumie pod Łęczycą, konsekrowany w 1161 r. a fundowany przez abp gnieźnieńskiego Janika ( beztranseptowa bazylika);

• Kościół norbertanek św. Trójcy w Strzelnie fundowany przez Piotra Wszeborowica konsekrowany w 1216 r. ( kościół pochodzi najprawdopodobniej z 4 części XII w.);

• Rotunda św. Prokopa w Strzelnie ( 2 poł. XII w.);

• Budynek mieszkalno – reprezentacyjny na Wawelu, tzw. Sala na 24 słupach pochodząca zapewne z XIII w.;

• Sztuka pobożnych fundatorów:

  • Fundator bierze udział w dziele apostolstwa ( szerzenie i umacnianie wiary);

  • Do fundatorów należeli:

    • Książęta;

    • Biskupi;

    • Możni;

• obiekty fundowane przez nich to:

  • obiekty architektury;

  • tympanony;

  • drzwi ( np. w Gnieźnie i Płocku);

  • dzieła złotnicze;

  • Drzwi Płockie:

    • Powstały w Magdeburgu w l. 1152 – 1156;

    • Wykonawcami ich byli m. in. Riquin, Waismuth;

    • Nie wiadomo kto je fundował: czy bp magdeburski Wichman przedstawiony na drzwiach, czy bp płocki Aleksander z Malonne też przedstawiony na drzwiach;

    • Przed 1340 r. drzwi znalazły się w Nowogrodzie ( może były tam już od XII w.);

    • Odlane we fragmentach a potem zespolone na drewnianym podłożu – przedstawienie Chrystusa w otoczeniu Maryi i apostołów oraz Maiestas Domini - Króla Chwały w otoczeniu symboli apostołów ze scenami z życai Chrystusa od Zwiastowania po Zmartwychwstanie ( rozbudowanie wątku pasyjnego od wjazdu do Jerozolimy); 3 sceny ze Starego Testamentu
      ( Stworzenie Ewy, Grzech pierworodny oraz Eliasz na ognistym wozie ) rozumiane są jako zapowiedź Nowego Testamentu;

• Drzwi Gnieźnieńskie:

  • Powstały ok. 1180 r. prawdopodobnie w środowisku nadmozańskim;

  • Fundatorem był miejscowy abp Janik lub Zdziszek;

  • Przedstawiają życie św. Wojciecha – sceny od lewej obejmują dzieciństwo
    ( 1 i 2), lata nauki ( 3 i 4), działalność ( 5 – 8), cuda ( 9), natomiast od prawej wyprawa do Prus ( 1), działalność misyjna ( 2 – 4), śmierć męczeńska ( 5), strzeżenie ciała przez orły ( 6), wykupienie ciała ( 7), transport do Gniezna
    ( 8), pogrzeb ( 9); sceny otaczają bordiura;

  • Płyta w posadzce w kolegiacie w Wiślicy:

    • Wykonana w gipsowej posadzce metodą rytu;

    • Wiąże się ją ze śmiercią Henryka Sandomierskiego przeciwko Prusom w 1166r.;

    • Przedstawienie postaci świeckich na wnętrzu sakralnym;

    • Datowana na 3 część XII w.

  • Tympanon z kościoła św. Prokopa w Strzelnie:

    • Fundowany przez Piotra Wszeborowica z ok. 1170 – 1180;

  • Tympanon z kościoła św. Trójcy w Strzelnie:

    • Fundowany przez Piotra Wszeborowica i Annę z l. 1180 -1190;

    • Na środku obu tympanonów miejsce zajmuje osoba boska lub święta w układzie frontalnym : Chrystus, Maria z Dzieciątkiem, Anna z Marią jako niemowlęciem; po obu stronach rozmieszczone są osoby donatorów zwrócone ku środkowi;

• Znaczenie tympanonów:

  • Prezentacja określonych idei dogmatycznych,

  • Przedstawienie relacji donatora z Bogiem,

  • Miały aspekt rodowy i polityczno - państwowy,

  • Koncepcja tympanonów fundacyjnych wywodziła się z dwóch źródeł:

    • Bizancjum – przejęcie motywu fundatora, jako postaci stojącej i osoby świętej siedzącej na tronie lub też stojącej;

    • Zachodu – postać Chrystusa w mad roli, klęczące postacie fundatorów;

• Kościół św. Trójcy w Strzelnie:

  • Posiadał 2 tympanony w tym jeden prawdopodobnie ze sceną Zwiastowania – penetracja mariologicznej ideologii na ziemiach polskich ;

  • Arkady kolumny południowej przedstawiają personifikację cnót, a północne występków;

  • Tablica wotywna z Marią ( Anną ) w otoczeniu patriarchów i proroków z postacią fundatora u dołu;

• Fundatorzy skupiali się także na przedmiotach złotniczych, które były przeznaczone dla kultu: naczynia liturgiczne, oprawy ksiąg liturgicznych itp.:

  • Bolesław Kędzierzawy z żoną Anną oprawa tzw. Ewangeliarza Anastazji z 3 ćwierci XII w. z Chrystusem na majestacie;

  • I kielich trzemeszeński, tzw. kielich Dąbrówki z pateną ok. 1160 – 1180;

  • II kielich trzemeszeński zwany królewskim, dar Dąbrówki ok. 1160 – koniec XII w. z Gniezna;

  • Patena z Lądu, zwana kaliską z l. 1193 – 1202, dzieło Konrada z Nadrenii, ufundowana przez Mieszka Starego

Rozdział 2: Wiek XIII – XV. Gotyk

• Początek sztuki gotyckiej na ziemiach polskich poł. XIII w., jej rozkwit to wieki XIV i XV, natomiast upadek to pierwsza tercja XVI w., lecz jeszcze jej pokłosie będzie widoczne do końca XVI w.,

• Chrześcijaństwo stało się własnością całego społeczeństwa;

• Pojawianie się pierwszych miast na prawie magdeburskim i jej odmianach w XIII w.: Złotoryja, Legnica, Wrocław, Kraków, Poznań, Środa Śląska i in.;

• • II poł. XIII pojawienie się obrazu, jako odpowiednika rzeczywistości;

• W budowie w gotyku przoduje Śląsk, np. palatium i kaplica w Legnicy, katedra we Wrocławiu ( 1244 – 1272), budowle cysterskie ( Henryków, Trzebnica) franciszkańskie i dominikańskie;

• Dość ciężkie w proporcjach kościoły halowe ( II poł. XIII w.), a także dwunawowe
  ( kościół św. Jana w Toruniu);

• Powstają pierwsze regularne zamki krzyżackie, np. w Malborku;

• Rozwój rzeźby w powiązaniu ze środowiskami głównie z Saksonii i Hesji, np. rzeźby kaplicy trzebnickiej ( połączenie naturalizmu z ekspresyjnym dramatyzmem);

• 1300 – 1370 kształtowanie się miejscowych środowisk artystycznych głównie na Śląsku, w Małopolsce i terenach państwa krzyżackiego:

  • Uformowanie murowanego miasta gotyckiego – budowli komunalnych, handlowych, kościelnych, obronnych, mieszkalnych, zamków królewskicj ( zaplanowane systemy obronne);

  • Powstawanie licznych zamków z inicjatywy króla i na terenie państwa krzyżackiego, np. Malbork ( Zamek Wysoki koniec XIII w.), zamek na Wawelu ( Wieża Łokietkowa po 1306 r.);

  • Powstawanie katedr: Wrocław ( I poł. XIV w.), Kraków ( 1320 – 1346 – 1364), Gniezno (od 1342), Poznań (po 1346 ), Frombork ( 1329 -1388);

  • Kościoły typu halowego fundowane przez Kazimierza Wielkiego: Wiślica
    ( ok. 1350), Sandomierz ( 1360 – 1387) , Lwów (ok. 1370);

  • Powstawanie kościołów jednofilarowych, np. kościół św. Krzyża w Krakowie;

• Na północy typ hali o szerokich nawach i krótkim korpusie – typ podstawowy czterofilarowy, o 3 nawach i przęsłach, bez prezbiterium, np. Brodnica, Chełmża, Chełmno;

• Rozwój rzeźby kamiennej głównie na wspornikach i zwornikach, np. katedra wrocławska lub krakowska, rzadziej na tympanonach – mają one charakter prezentacyjny; pojawiają się też rzeźby statuaryczne przy portalach, np. kościół Marii Magdaleny we Wrocławiu, lub we wnętrzu, np. fara w Chełmnie ok. 1340 r.;

• Programy heraldyczne w Małopolsce, np. Niepołomice, Kamienica Hetmańska w Krakowie;

• W rzeźbie w państwie krzyżackim tematyka rycerska, np. refektarz malborski ok. 1330;

• Rozwój rzeźby kultowej – rozpowszechnienie drewna jako materiału rzeźbiarskiego;

• Rozwój kultu Maryi wyrażał się w większej liczbie figur Madonny;

• Malarstwo:

  • Rozwój malarstwa w iluminacjach kodeksów, które w większości były importowane;

  • Malarstwo ścienne i tablicowe pojawia się w II poł. XIV w.;

  • Malarstwo pełniło funkcje dydaktyczne i liturgiczne;

  • Pojawia się mistyczna interpretacja Pasji;

  • Łączenie się wątków uniwersalnych z historycznymi, mając niekiedy wymowę polityczną, np. malowidła w Lądzie ok. 1360 – 1370;

  • Żywot św. Jadwigi – zespół miniatur związany z Czechami, wątki hagiograficzne, mistyczne, realistyczne obserwowanie życia społecznego;

• 1370 – 1400:

  • Architektura:

    • Nowa koncepcja oparta na integracji, operowaniu iluzyjną przestrzenią i światłem;

    • Położenie nacisku na formę dekoracyjną;

• Rzeźba:

  • 3 nurty: doktrynalny, iluzyjny nurt Madonn na lwie ( szeroko rozumiany dworski nurt parlerowski łączący wartości realistyczne z i monumentalne, piękny – nurt idealizujący realizm;

• Kontynuacja dzieł i koncepcji architektonicznych z poprzedniego okresu;

• Nowa koncepcja w twórczości Henryka z Braniewa ( prezbiterium kościoła św. Jakuba w Szczecinie 1375 – 1387) – wprowadzenie przypór do wnętrza, ozdobienie zewnętrznych lizen bogatą dekoracją z glazurowanej cegły;

• 1391 – 1399 ratusz w Toruniu z dekoracyjną wieżą typu flandryjskiego;

• Lata 60. XIV w. – ukształtowanie się kręgu Madonn na lwach, powstanie pierwszych ołtarzy szafiastych ( główne tematy to Koronacja Marii oraz Madonna w wersji siedzącej bądź stojącej na lwie;

• W państwie zakonnym ok. 1380 r. formuje się typ Madonn szafkowych: Madonna z Dzieciątkiem, Płaszcz Opiekuńczy i Tron Łaski;

• Od ok. 1380 r. Śląsk znajduje się po wpływem nurtu parlerowskiego korzystając z doświadczeń swoich sąsiadów;

• Koniec XIV w. dominacja stylu międzynarodowego ( inaczej piękny, miękki) zwłaszcza na Pomorzu i Śląsku;

  • Pomorze: Piękna Madonna z Torunia, czy klęczący Chrystus z Malborka – bogactwo myśli teologicznej, rozbudowanie treści emocjonalnych,

  • Śląsk: Piękna Madonna wrocławska z kościoła św. Elżbiety i zespół Piet;

• nurt realistyczny m. in. krucyfiks z Pasji w kaplicy 11 Tysięcy Dziewic w kościele Mariackim w Gdańsku;

• XIV/ XV w malarstwie dochodzi do dworskiej interpretacji narracyjnych i prezentacyjnych scen religijnych;

• Kręg fundacji Władysława Jagiełły – enklawa malarstwa bizantyńsko – ruskiego ( upodobania króla), np. malowidła w Krakowie na zamku;

• Wiek XV rozwój malarstwa i rzeźby, przed połową wieku w malarstwie krakowskim rodzi się modus humils, mający swe korzenie w stylu międzynarodowym, opanowany prze schematy i uproszczony do odbioru przez szerszy krąg odbiorców – nurt ten utrzymał się do lat 60. XV w. ;

• Ołtarz Dominikański ok. 1460 r. z Małopolski – przełom w schematach szkoły krakowsko – sądeckiej ;

• Koniec stulecia to dramatyzm ( Ołtarz z Książnic Wielkich z 1491), formuła linearna
  ( Tryptyk Okulski Jana Wielkiego i Stanisława Starego ok. 1485), aranżacja płaszczynowa ( Ołtarz Bodzentyński ok. 1508);

• Zasadnicze zmiany w rzeźbie mają miejsce w II poł. XV w. na Śląsku na czoło wysuwa się tryptyk rzeźbiony;

• Działalność Wita Stwosza, np. Ołtarz Mariacki 1477 – 1489, czy nagrobek Piotra z Bnina;

• Hans Brandt w Toruniu, Gdańsku, Gnieźnie ( nagrobek św. Wojciecha);

• Przebudowa Colelegium Maius w Krakowie w l. 1493 – 1497 – dążenie do integracji;

• Gruntowna rozbudowa ratusza wrocławskiego w l. 1470 – 1504 pod kierunkiem Pawła Preussego;

Budownictwo Cystersów

• Przybyli do Polski w I poł. XII w.;

• Grupa małopolska wiąże się z burgundzkimi Cystersami z Morimondem ( 1115 ): Jędrzejów
  ( 1141 – 1149?), Wąchock ( 1179), Sulejów ( 1176 – 1177), Koprzywnica ( 1185);

• XIII w. powstawanie filie klasztorów cysterskich:

  • Śląsk: Rudy – filia Jędrzejowa, Jemielnica filia Rud;

  • Pomorze: Koronowo (ok. 1288 w miejsce Byszewa z 1254) filia Sulejowa;

  • Wielkopolska: Łekno ( 1143) z filią w Lądzie ( 1175?) i Obrze ( 1240), Paradyż
    ( 1232 – 1235) z filią w Wieluniu ( 1285);

• Przyczyny sprowadzania cystersów:

  • Misyjny;

  • Działalność w sferze gospodarczej;

  • Praca duszpasterska;

• Pierwsze budowle cystersów pochodzą z XIII w.: grupa małopolska – Jędrzejów ( 1210), Koprzywnica, Wąchock, Sulejów ( wszystkie konsekrowane w 1232) – trójnawowe bazyliki o przęsłach na palnie lekko wydłużonego prostokąta;

• Na Śląsku do budowy klasztorów cysterskich użyto niektórych rozwiązań gotyckich: użycie cegły, lekkiego sklepienia krzyżowo – żebrowego, wysmukłych proporcji;

Sztuka w służbie zjednoczenia królestwa

• Sztuka hagiograficzna w służbie zjednoczenia królestwa, głównie św. Stanisława, którego męczeńską śmierć i cudowne zrośnięcie się Jego ciała przyrównano do rozbicia dzielnicowego królestwa i potrzeby ponownego jego zjednoczenia;

• Tympanon kościoła w Starym Zamku przypuszczalnie fundacji bp Tomasza II:

  • Awers tympanonu: Madonna z Dzieciątkiem i bp Stanisław;

  • Rewers tympanonu: scena cudu z ciałem świętego, ukazana w 2 epizodach:

    • Orły strzegą poćwiartowanego ciała

    • Postać świętego po cudownym scaleniu

• Ufundowanie kolegiaty św. Krzyża we Wrocławiu przez Henryka IV Probusa w 1288 r. po zawarciu ugody z bp Tomaszem II, w której ok. roku 1300 stanie pomnik tego księcia w formie płyty – władca ukazany w uroczystym stroju , z mitrą na głowie, w otoczeniu herbów
  ( śląsko – wielkopolska koncepcja zjednoczenia królestwa);

• Dzieła sztuki powstające w okresie jednoczenia królestwa można podzielić na 2 wątki:

  • Charakter retrospektywny – główną jego ideą jest legitymizm przejęcia władzy;

  • Charakter aktualny;

• Nagrobek łokietka – charakter legitymistyczny → zmarły król ukazany w splendorze władzy pod baldachimem, , na bokach tumby przedstawiono orszak pogrzebowy ( biskupi, zakonnicy, zakonnice, płaczki, osoba księcia Kazimierza- następcy króla);

• Nagrobek Bolesława Chrobrego, który ufundował Kazimierz Wielki;

• Znaki herbowe umieszczano na zwornikach w kościołach, które były fundowane przez króla, w zależności jaki herb był umieszczony taką rolę odgrywała dana świątynia, np. kościoły prowincjonalne opatrzone herbami królewskimi były zapewne miejscami odbywania sądów ziemskich;

• Fryz w Lądzie przedstawiający herby rodów wielkopolskich ( ukazują one zwolenników króla);

Miasto gotyckie

• Model miasta gotyckiego ukształtował się w Magdeburgu w 1188 r., przewidywał m. in. wprowadzenie czynszu pieniężnego, samorząd organizacyjny, własne sądy;

• Miasta lokowano już na miejscu istniejących osad targów;

• Miasta zakładane na terytorium Polski odznaczają się regularnym układem geometrycznego planu ( regularna szachownica ulic, które utrzymywały zwarte bloki zabudowy, rozmieszczone przy centralnym placu targowym - rynku);

• Na rynku mieściła się waga, która była potrzebna do celów handlowych;

• Przy rynku znajdował się kościół parafialny wraz cmentarzem;

• Zaczątkiem ratusz była siedziba wójta zazwyczaj w kształcie budowli wieżowej ( funkcje: strażnicze, obronne, więzienne);

• Wały ziemne i palisady były zastępowane murami obronnymi, w XIV wieku były niekiedy podwójne z wieżami i bastejami;

• Mury były wyposażone w blanki;

• W XV do murów obronnych dobudowywano barbakany, które wysunięte były przed bramę główną, ale połączone z nią szyją bramną;

• Domy mieszkalne były przede wszystkim drewniane, tylko w niektórych miastach spotyka się domy murowane, np. w Krakowie, Toruniu, Wrocławiu, czy Gdańsku;

• Do XIV w. domy mieszkalne były parterowe, drewniane, szczytem zwrócone do ulicy bądź rynku, mieszczące przejazd, izbę mieszkalną i kuchnię, natomiast od XIV w. domy te rosły w górę ( pokoje mieszkalne na piętrach) i w głąb;

• Dwie fazy formowania się artystycznej kultury miasta:

  • Sztuka miejska – sztuka wyraża ideały uniwersalne lub rozwijane przez zakony, dwór lub rycerstwo;

  • Sztuka mieszczańska – mieszczaństwo nie jest tylko fundatorem dzieł, ale dzieła te są wyrazem specyficznej mieszczańskiej mentalności ( XV w.);

Katedry gotyckie

• Katedry doczekały się realizacji w stylu gotyckim w XIV w.;

• Katedra wrocławska:

  • Chór powstały w l. 1244 – 1272 nawiązywał do architektury cysterskiej;

  • I ćwierć XIV w. podjęto decyzję o budowie korpusu nawowego;

  • Była dziełem biskupim – widoczne ślady biskupów: przedstawienie fundatora w korpusie głównym i kaplicy Mariackiej, czy sklepienna rzeźba przedstawiająca anioła niosącego mitrą biskupią ( władza biskupia otrzymywana wprost od Boga);

• Katedra w Krakowie:

  • Położenie węgla kamiennego pod budowę w 1320 r. – Kraków stolicą królestwa, a katedra miejscem koronacji królów i ich spoczynku;

  • Chór ukończony w 1346, a korpus w 1364 r.;

  • Chór zamknięty prostą ścianą przeprutą dwiema arkadami;

  • Wokół obejścia powstawały kaplice:: środkowa- Mariacka w l. 1382 – 1390
    ( sklepienie przeskokowe);

  • Na zwornikach chóru pojawiły się postacie: Chrystusa, św. Wacława i Stanisława – patronów katedry oraz herb Rawicz należący do fundatora bp. Grota;

  • Herb Kazimierza Wielkiego na zachodniej fasadzie, inicjał królewski „ K” na drzwiach, który był zakończony koroną, pomniki nagrobne ( Łokietka, Wielkiego, Władysława Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka) – część dworska katedry;

Katedra gnieźnieńska:

• Fundowana przez abp Jana Bogorię ze Skotnik, z Małopolski, wznoszona od 1342 r.;

• Wydłużone, trzyprzęsłowe prezbiterium zamknięte siedmiobocznie ( niemal półkoliście), otoczone półkolistym obejściem i wieńcem kaplic;

• Korpus ukończono w XV w.;

• Wystrój rzeźbiarski:

  • Portal południowy: Sąd Ostateczny w formie apokaliptycznej, z postaciami Marii i Jana Chrzciciela w asyście proroków;

  • Archiwolta portalu – motyw cnót walczących z występkami, który pojawia się także m. in. na gzymsach i arkadach międzynawowych;

  • Portal południowy – scena ukrzyżowania

Katedra poznańska

• Budowana w l. 1346 – 1410 i powstała w dwóch fazach:

  • Do 1364 r. wzniesiono korpus;

  • Od końca XIV w. do 1410 budowa chóru;

• Podjęto w niej 2 wątki katedralne:

  • Triforium – funkcja galerii śpiewaczej, które nawiązuje do empor z chórami anielskimi;

  • 3 emporowe kaplice wokół chóru, nawiązanie do dwukondygnacyjnych kaplic – oratoriów przy katedrach francuskich w Reims, czy Laon;

Problemy „ mecenatu”

• Fundatorami w XIV w. są przede wszystkim monarchowie, książęta, biskupi i członkowie ich rodzin, natomiast w XV w. coraz częściej ma miejsce drobna fundacja przez mieszczan;

• Sztuka była społeczna;

• Obok fundatora istnieli promotorzy – zainteresowanie treścią, funkcją i wartościami artystycznymi dzieła;

• Do najważniejszych fundatorów należą: Kazimierz Wielki ( nagrobki Władysława Łokietka i Bolesława Chrobrego. Kolegiata wiślicka, zamki), Jan Długosz ( kościół i klasztor w Kłobucku, Dom Wikariuszy w Wiślicy), książę Ludwik I brzeski ( kolegiata w Brzegu);

• Rada kościoła Mariackiego w Krakowie powierzyła Witowi Stwoszowi wykonanie ołtarza dla tego kościoła;

Sztuka w służbie mistyki

• W XIII w. mistyka ukształtowała się w środowisku franciszkanów;

• Postawa mistyczna – dążenia do bezpośredniego kontaktu Bogiem;

• Ponowne uformowanie się obrazu, który zrywał z abstrakcyjnym stosunkiem do świata, a uwzględniał jego materialność, konkretną i zmysłową egzystencję;

• Nowe tematy ikonograficzne w sztuce i ich popularyzacja: Pieta, Mąż Boleści ( żywy, stojący Chrystus ze znamionami męki krzyżowej), Chrystus Frasobliwy ( siedząca postać Chrystusa, zatopionego w bolesnej zadumie, z głową wspartą na dłoni);

• Utwory z XIV w. Chrystus, jako człowiek zawieszony na krzyżu;

• Krucyfiks z kościoła p. w. Bożego Ciała we Wrocławiu pochodzący z poł. XIV w. najdoskonalszy przykład rzeźby mistycznej;

• Popularny motyw Piety: Jezus Chrystus trzymany na kolanach swej Matki, np. Pieta z Lubiąża ( ok. 1360);

• Piety stają się bardziej popularne na przełomie XIV i XV wieku, lecz są to tzw. piękne piety, które ukazują młodą Marię, która trzyma ciało dorosłego swego syna, np. pieta z kościoła św. Marcina we Wrocławiu;

• Ołtarz szafiasty w postaci tryptyku: zwiększał możliwości obrazowania uzupełniając nieruchome retabulum dwoma skrzydłami, na których można było przedstawić alternatywne sceny do głównej sceny – był on używany na uroczystości niedzielne oraz święta, natomiast w dni powszednie był zamykany; najstarsze ołtarze szafiaste zachowały się na Śląsku: w Pełcznicy (1360-1370), Bąkowie; okres świetności tych ołtarzy to II poł. XV w.;

Sztuka około roku 1400

• Sztukę tego okresu determinowało pojawienie się dynastii na tronie polskim spoza kręgu kultury łacińskiej;

• Zainteresowania Władysława Jagiełły zwracały się ku wschodnim ośrodkom malarstwa ruskiego;

• Procesy jakie zachodziły w sztuce są nazywane stylem dworskim, pięknym, miękkim, międzynarodowym, nurtem parlerowskim:

  • Styl dworski – określenie aspektu społecznego po przez związek ze środowiskiem dworsko – papieskim, cesarskim, królewskim, książęcym;

  • Styl międzynarodowy – odnosi się głównie do genezy procesów i ich egzystencji, jest on wytworem wielu środowisk, który dąży do zatarcia środowiskowych odrębności;

  • Styl miękki – charakter środków artystycznych, oznacza rodzaj form, bieg linii i kształty brył, charakter modelunku;

  • Styl piękny – wiąże się ze stylem miękkim; ukazuje rodzaj piękna przedmiotowego;

  • Nurt parlerowski – w rzeźbie II poł. XIV w., miał charakter międzynarodowy, nie miał jednolitego charakteru stylowego i składał się z trzech faz:

    • Wiedeńska ( przedparlerowska) – dworski charakter, wytworna stylizacja, idealizacja, subtelność w ujęciu postaci;

    • Parlerowska – dążenie do monumentalności, kubiczności form, rzeczowego realizmu;

    • Zmierzała ku założeniom stylu pięknego;

• Styl piękny w połowie XV w. nie tylko ma naśladowców, ale także podlega przekształceniu się w szereg odmian;

• Dworski styl w architekturze ukształtował się w poł. Wieku XIV przez fundacje Kazimierza Wielkiego, lecz w trzeciej ćwierci XIV wieku się unowocześnia ( nowe, iluzyjne, integralne kształtowanie przestrzeni, szczególny rodzaj dekoracyjności), który występował głównie na terenie wielkopolski; największym twórców tego stylu jest Henryk z Braniewa, np. kościół św. Jakuba w Szczecinie wzniesiony w l. 1375 – 1387;

Modus humilis. W malarstwie szkoły krakowsko – sądeckiej:

• W Małopolsce kształtuje się pierwsze środowisko malarskie zwane szkołą sądecką, potem szkołą krakowsko – sądecką, a nawet szkołą około roku 1450;

• W kategoriach stylowych – przejście ze stylu miękkiego do łamanego;

• Włączył się w kościelny front ideologiczny ( powstały po stłumieniu rewolucji husyckiej) – popularyzacja szeroko treści religijnych za pomocą obrazów;

• Konserwatyzm tego malarstwa;

• Wywodzi się ze stylu miękkiego;

• Ruch postaci i gesty, zazwyczaj zbyt przesadzone;

• Najcenniejszym dziełem tego okresu jest Ołtarz z Ptaszkowej ( ok. 1440):

  • Awersy ołtarza – radość Maryi: Zwiastowanie, Pokłon Trzech Króli, Adoracja Dzieciątka, Zaśnięcie;

  • Rewersy ołtarza – cykl pasyjny: Wjazd do Jerozolimy, Ostatnia Wieczerza, Chrystus przed Piłatem, Ecce homo, Chrystus w Ogrójcu, Pocałunek Judasza, Niesienie krzyża, Obnażenie Chrystusa z szat;

• Modus humilis – dostosowanie sztuki do możliwości ubogich duchem;

Realizm, symbol i ekspresja w sztuce schyłku średniowiecz:

• Cele powstającej wówczas sztuki:

  • Realizm przedstawianych treści;

  • Wyrażenie uniwersalnych prawd wiary;

• Realizm mieszczański – polegał na mówieniu o wydarzeniach religijnych, tak jak byłyby one częścią ówczesnego życia społeczeństwa miejskiego; wydaje się byś produktem niejako ubocznym ( wynik wyobrażeń i poglądów mieszczańskiego środowiska na rzeczywistość biblijną i myśl teologiczną);

• 1447 – na Śląsku powstaje Ołtarz św. Barbary;

• Pojawia się realna przestrzeń wnętrza, rozległy pejzaż z osadzonymi w nim zamkami i warownymi miastami, np. Ucieczka do Egiptu w Ołtarzu Dominikańskim w Krakowie;

• Wzbogacenie krajobrazu scenami myśliwskimi, ukazuje się niekiedy epizody pracy na roli;

• Wzmożenie realizmu w architekturze; ukazanie wyposażenia wnętrza, przedmiotów codziennego użytku;

• Realizm – rozszerzenie pola obserwacji w aspekcie socjalnym;

• Rzeźba XV w. – nurt weryzmu → dobitna, bezwzględna charakterystyka przerażającego zła ludzkiego;

• Pojawianie się postaci w strojach orientalnych, bogatych strojach ze wspaniałych tkanin, przybranych drogocenną biżuterią;

• Przedstawianie różnych warstw mieszczańskich oraz właściwego dla danej grupy jej otoczenia;

• Odnoszenie się w dalszym ciągu do religii i jej treści;

• Funkcje symboliczne często pełnią proste przedmioty rodzajowe

Wiek XVI. Późny barok – renesans – manieryzm

- Wiek XVI: różnorodność i dynamika dzieł sztuki, nowożytność w sztuce polskiej już od XV w. w ramach późnego gotyku.
- Renesans jest zjawiskiem węższym, wyróżniającym się klasyczną estetyką i antykizacją. Tak rozumiany renesans występuje w Polsce od XVI w.

- Koncepcja renesansu jest obca, pochodzi z zewnątrz, nie ma nic wspólnego z miejscową tradycją. - Tylko monarcha mógł rozpowszechniać sztukę renesansową. W I poł. XVI w. ren. Jest stylem sztuki bardzo wybitnego, ale i wąskiego grona mecenasów i fundatorów (król, biskupi, magnaci). Ren. Polski tworzyli tylko obcy artyści
- Ren. dla społeczenstwa, szczegolnie dla szlachty nabrał znaczenia w II poł. XVI nie tylko dzieki szerzeniu humanistycznych wartosci, lecz głównie dzieki funkcjom, ktore pelnil jako oficjalny styl dworu krolewskiego.

- Zwiazki z ren. Włoskim dotyczyly architektury swieckiej rezydencjonalnej oraz kaplicy-mauzoleum jako niemal jedynego typu architektury sakralnej, a także rzezby i pomnika.

- Malarstwo włoskie mialo niewielki udzial w ksztaltowaniu sie tego nurtu w Polsce.

- Koncepcje renesansowe w I poł. XVI w. w budowlach rezydencjonalnych dla otoczernia króla: Willa Justusa Ludwika Decjusza na podkrakowskiej Woli ok. 1530, dwór bp. Maciejowskiego w Prądniku.

-Bogaty szlachcic budował wtedy drewniany lub murowany dwór-kamienice w formie wiezy. Król wzniosl w Piotrkowie pałac wiezowy-dzielo Benedykta Sandomierzanina (podjal koncepcje ren. Pałacu w Niepołomicach)

- Glowne renesansowe dziela-koncepcje w kregu mecenatu krolewskiego: palac, kaplica-mauzoleum, pomnik nagrobny nie zostały podjęte przez pół wieku przez spolecznosc Rzeczypospolitej szlacheckiej

- pomnik nagrobny:
*Bartłomiej Berecci- posąg krola Zygmunta I, krótko potem podobny do niego pomnik bp Tomickiego, bp Gamrata (ksztalt jak nagrobek Tomickiego na zyczenie fundatorki krolowej Bony)

*Bernardino de Gianotis-tworca serii nagrobkow z warsztatu wawelskiego; nagrobki dla Lasockich i ostatnich ksiazat mazowieckich, nie wzoruje sie na rzymskich wzorcach wykorzystanych na Wawelu, podejmuje formule tradycyjna. Jednemu z pomnikow autor nadal forme stojacych postaci. Dokonuje sie w ten sposob manifestacja nobilitacji spolecznej, artysta nie siegnal po wzor krolewski
- ren.przelomu XV i XVI w. jako sztuka wloska nie byl dominujacym nurtem, nadal trwal gotyk, ren. Tylko na dworze krolewskim i w jego otoczeniu
- kontynuacja dawnych, gotyckich idei chrzzescijanskich w sferze ideowej (pomniki nagrobne i rzezby kaplicy Zygmuntowskiej). W sferze artystycznej symbioza poznego gotyku i renesansu
- na dworze krolewskim w palacu portal Benedykta Sandomierzanina z romanskimi motywami geometrycznymi, a takze gotyckie laskowania, poznogotyckie bazy, wić akantowa i wstegi wokol pretów, antyczne ząbkowania, wole oczy

- kilka nurtow w rzezbie poxnogotyckiej. Artysci pólnocy stosowali formy łamane, powielane; np. Figura św. Erazma w kościele św, Marcina w Warszawie (1500), tryptyk w przedstaewieniu św. Rodziny wBoguszycach. Zachowuje sie dawna strukture dziela i wprowadza ornamenty nasladujace nowe wzory na pocz. XVI w. w Austrii i płd. Niemczech, Ślask, Krakow wraz z bordiurą dodaną do Stoszowskiego pomnika Kallimacha (warsztat Visherów) i ołtarz w Wieniawie z 1544
- ze sztuką włoskiego renesansu przejeto zasady perspektywy matematycznej jako podstawy struktur kompozycyjnej rzezby. Pólnocna, wlasna droga do nowozytnego obrazowania, dbalosc o harmonijna rownowage grup figuralnych Przykład: oltarz św. Jana Chrzciciela z 1518, tryptyk z Pławna 1515, "Madonna z pokłonu Trzech Króli" Mistrza Pawła z Gdanska-pozostałości form poznogotyckich oraz widoczne cechy renesansowe jak podkreslenie bujnej kobiecej urody. Głowy wawelskie Tauerbacha nie maja nic wspolnego z ren. Wloskim-to przyklad nowozytnej rzexby polnocnej
- rzezba kultowa w polichromowym drewnie w ramach nurtu poznogotyckiego

- nagrobek szlachecki wczesnie pojawil sie w sztuce wloskiego ren., np. Oltarz z Zatora, ołtarz głowny w katedrze w Bodzentynie z 1545
- tradycja poznogotycka wplynela na odrodzenie oltarza ok. 1600 r.

- granice stylu wyznaczal dwor krolewski i najwyzsza warstwa koscielna oraz mieszczanstwo i dzeregowe duchowienstwo
- wyzsze sfery: w ich kulturze pojawia sie nowy, humanistyczny swiat wyobrazni i wyksztalcowy na jego gruncie język (kaplica zygmuntowska)
- nowe tendencje byly niezrozumiale dla mas. Wyobrazenia ludnosci miejskiej byly tradycyjne; religijne i tradycyjne formy artystyczne
- koscioly wierne sa wciaz tradycji gotyckiej: gptycka bryła, sredniowieczne uklady swiatyn, renesansowe sa tylko detale, np. Romansko-renesansowa koncepcja katedry w Płocku(przebudowana), kościoły w Dąbrowie Zielonej i Pabianicach, przebudowana kolegiata w Pułtusku – są to już kościoły renesansowe. Takie koscioly wystepuja na Mazowszu, w Malopolsce, Wielkopolsce: fara w Bieczu z 1521, fara w Szamotułach, kościół w Wągrowcu wybudowany przez Piotra z Szamotul, w poł. XVI w. cysterski kościół w Pelplinie

- Malarze włoscy nie mieli duzego znaczenia. Rozwoj malarstwa w XV/XVI w. zwlaszcza w Malopolsce. Malarze włoscy w Polsce: Jan Baptysta Ferro z Padwy, Piotr Venectus "Ukrzyżowanie" w oltzrzu katedry krakowskiej.
Większe znaczenie mieli malarze niemieccy: Michał Lentz z Kitzingen, Antoni z Wrocławia- twórca wawelskich "krańców", Hans Sues z Kulmbachu – upowszechnil malarstwo włoskie ujęte przez pryzmat malarstwa norymberskiego (smukłe postacie, harmonijne sceny, szerokie tła pejzażowe. Rozwój tego malarstwa trwa do l. 30 XVI w.
- Duże znaczenie ma malarstwo miniaturowe pod wpływem Niderlandów tworząe typ nowozytnego obrazu, np. Miniatury "Kodeksu Bohema"- zbior przepisow cechowych zawierajacy barwną panoramę miasta, ukazanie realiow mieszczanskiego zycia codziennego
- malarstwo tablicowe: "św. Jan Jałmużnik" Joachima Libnawa, tworzyl tez Jan Gorejski, Marcin Czarny- tryptyk w Bodzentynie, także anonimowi tworcy: ołtarz w Kobylnie Wielkopolskim, tryptyk z Szamotuł z 1521- niewielkie wplywy malarstwa weneckiego
- Stanisław Samostrzelnik-czolowy malarz, cysters, miniaturzysta, tworzyl malarstwo scienne i tablicowe.Wzorowal sie m.in. Na Durerze. Malowal przede wszystim iluminacje rękopisów o tematyce religijnej i portretowej.
- malarstwo miniaturowe wypiera schematyczna grafika książkowa
- mal. Religijne związane głównie z ołtarzami, jest w zaniku. Przetrwala rzexba przedstawiajaca wyobrazenia dewocyjne
- rozwoj mal,. Portretowego jak i rzexby pomnikowej to najbardziej znaczące zmiany tego okresu
- brak miejscowych warsztatow w XVI wieku mogacych wytwarzac wowczas portrety czy bnagrobki. Swiadczy o tym import płyt brazowych z Norymbergii.
- w XVI w. upowszechnil sie portret i nagrobek, formy te zaczely pojawiac sie coraz czesciej w przeciwienstwie do rzezby i malarstwa kultowego

Renesans włoski na dworze Jagiellonów

- Franciszek Włoch, Florentczyk stworzył renesansową obudowe grobowca Jana Olbrachta i przebudowal zamek wawelski w 1502. Wyprzedzil dziela renesansowe w krajach osciennych . Tworzyl przed pojawieniem sie krolowej Bony Sforzy na dworze krolewskim Zygmunta I od 1518, co zatem uznaje sie nieslusznei za poczatek sztuki renesansowej w Krakowie i Polsce
- Na losy sztuki ren. W Polsce wplynal mecenat krolewski Aleksandra i Zygmunta I. Zygmunt I Starybyl wiekim fundatorem krolewskim: przebudowal zamek wawelski, budowa przy katedrze wawelskiej kaplicy grobowej wraz z umieszczonym w niej pomnikiem krolewskim. Byly to dziela architektow i rzezbiarzy wloskich

ZAMEK WAWELSKI
- kompleks wielopalacowych rezydencji z roznych okresow, podobnie jak w Budzie i na Hradczanach
- ksztalt zamku wawelskiego laczy sie z dziejami jego budowy: w l. 1502-07 powstal palac królowej Elzbiety wzniesiony orzez Franciszka Florentczyka, pomyslany jako samodzielna budowla podluzna bez zewnetrznych kruzgankow; za Zygmunta I wzniesiono pałac północny łączący dom królowej i gotycki pawilon, tzw. Kurza Stopa; w l. 1521- 29 Benedykt Sandomierzaninbuduje pałac wschodni, a Benedykt Berecci dziedziniec wznoszac slepa sciane poludniowa i kruzganek.
- zamek wawelski w Eur. Wsch. To najwczesniejsza , poza Węgrami, nowozytna koncepcja rezydencji wokol rozleglego dziedzinca, stanowiaca otwarte ku niemu wnetrze otoczone trojkondygnacyjnym kruzgankiem
- na wewnetrznych elewacjach dziedzinca renesanowe dekoracje i detale architektoniczne; matematycznie wyliczone proporcje
- Maksymalna regularność zamku, wciąż zachowywal funkcje obronne
- wnetrze o ukladzie niesymetrycznym, wielkosc i uklad pomieszczen o charaakterze funkcjonalnym
- luzny zwiazek miedzy zamkiem wawelskim a palacami florenckimi

- na Wawelu przejeto kruzganek i antyczno-renesansowe detale architektoniczne. Spiętrzenie kolumn złączone ozdobnym węzłem o cechach romanskich
- wysoki, dwuspadowy dach z kolorowymi dachowkami nasuniety na kruzganki oraz sredniowieczne baszty- charakter nierenesansowy
- dekoracja wykonana przez Franciszka z Florencji: plastycznosc motywow arabeskowych, delikatne, symetryczne formy, podobnie jak w przypadku grobowca Jana Olbrachta. Portale wykonane przez Benedykta Sandomierzanina ( artysta z Północy). Trzecia faza- forma strukturalna detalu architektonicznego- twórca: Bartłomiej Berecci z Florencji
- ekspozycja najwazniejszych tresci ideowych. Np.
* Na kruzganku rzezby 15 rzymskich imperatorow, autor Dionizy Stuba (1536);
* w Sali Poselskiej tzw. Kraniec bedacy proba rekonstrukcji starozytnego malowidlaw swiatyni Kronosa fundacji Cebesa Pitagorejczyka, wyraza dojscie do wiedzy przez cnote, ukazuje metafizyczny aspekt zycia uzaleznionego od sil astralnych, wyraza tez dylemat czlowieka-wybor miedzy dobrem a zlem;
* zespół głów w Sali Poselskiej zachowalo się ich 30 z 194, dzieło Sebastiana Tauerbacha z Wrocławia, panorama typów społeczności polskiej, uderza ekspresja, obecna personifikacja planet nie zachowało się zbyt wiele herbów.

KAPLICA ZYGMUNTOWSKA

- wybudowana z inicjatywy Zygmunta I po śmierci jego żony Barbary Zapolyi w 1515; kaplica-mauzoleum
- wykonawca: Bartłomiej Berecci z zespołem rzezbiarzy wloskich
- zjawisko wyjatkowe, przed kapl. Zygm. Kaplica lubiąska z 1311, w odrebnych kaplicach pogrzebano wczesniej K. Jagiellonczyka i J. Olbrachta
- wertykalizm całości bryły, bryła nieharmonijna
- plan krzyża greckiego wbudowany w szescian korpusu wyraza wiare w neoplatonska harmonie swiata
- funkcje ideowe: sepulkralna i kultowa
- Bogactwo form plastycznych, zwlaszcza wewnatrz; rzezby, figury, ornamenty wykonane w roznych barwnych materialach
- kopula-symbol nieba w sensiekosmicznym i religijnym, latarnia symbol nieba nieba
- posągi w niszach: sw. Piotr i Paweł, św. Zygmunt i sw. Jan -patroni Zygmunta I, sw. Florian, sw. Wacław, św. Wojciech , sw. Stanislaw, prorocy: Salomon i Dawid. Salomon ma rysy krola Zygmunta jako wladca madry i sprawiedliwy
- "Zasniecie Marii" obraz w oltarzu, znaczenie eschatologiczne
- wyobrazenie Jowisza i Herkulesa-alegoria antycznas, nawiazanie do walki z luteranizmem w Gdansku
- rzezby postaci Kleopatry i Dafne- odniesienei do pojec moralnych , w pierwszym przypadku odniesienei do grzesznej Ewy przez motyw Venus Pudica, w drugim (Dafne) do sredniowiecznego symbolu czystosci
- nagrobek Zygm. I dzielo Bartlomieja Berecciego z 1529, wówczas dzielo nowatorskie; specyficzna poza ciala spiacego krol, przejeta ze sztuki antycznej; twarz wyraza niepokoj
- koncepcja łączyła neoplatonska koncepcje smierci z chrzescijanska eschatologia

"Renesans północny" w Polsce. Tradycja i kontynuacja

- niewielkie oddzialywanie fundacji królewskich na Wawelu
- I poł. XVI znikome wplywy ren. Włoskiego, dominacja tradycyjnej sztuki miejscowej w srodowiskach pozadworskich, jak i zwiazanych z dworem krolewskim. Sztuka ta miala zwiazek ze sztuka Eur. Srodkowej i w pewien sposob ze sztuka Italii. Sztuka ta cechowala sie tradycyjnosciaa formy i ekspresją religijną oraz szczegolnym rodzajem realizmu. Sztuka nie przejmowala klasycznych kanonow sztuki wloskiej, jednakze nie trwala tez w kanonie poznogotyckim.
- we wczesnych dzielach ren. Wloskiego w Polscezamilowanie do ornamentyki. Ren. Formy dekoracyjne łączone sa z poznogotyckimi, badz sa ich przetworzeniem w duchu włoskim. W nurcie pólnocnym ornament pojawia sie niemal kazdym punkcie kompozycji.

- koniec XV w -zapotrzebowanie na pomniki nagrobne zaspokajal import plyt brazowych z Norymbergii. Sprowadzano je m.in. Do Wielkopolski.
- uzywano 2 podstawowych poznogotyckich schematow nagrobkowych
- Przykłady: płyta A. Szamotulskiego, Piotra Kmity i Mikołaja Tomickiego z 1524 (postac umieszczona w niekatedralnej , renesansowej architekturzeze sgraffitową rustyką na cokole i antycznym porządkiem w obramieniu z dekoracją groteskową

- Malarstwo portretowe: wzorowano się na malarstwie Durera, także w przypadku nagrobków, np. W wielkopolskich nagrobkach kamiennych (Mikołaja Tomickiego w Tomicach. Pozniejsze nagrobki nasladowaly dziela slaskie. W XVI w. Slask byl centrumtego typu nagrobkow. Innym typem nagrobkow sa pomniki kanonikow, np. Jana Grota w Gnieznie z 1532.. Nowy typ pomnika -pomnik Barbary z Rożnowa Tarnowskiej-polaczenie motywow poznogotyckich i renesansowych

- rzezba ołtarzowa Duze znaczenie miala tu tradycja. Np.:

*Tryptyk z Pławna 1517 Hans Sues z Klumbachu, utrzymany w nurcie sztuki północnej; brak motywow ren. I perspektywy geometrycznej
* ołtarz Jana Chrzciciela 1518 w kościele św. Floriana w Krakowie- przestrzen perspektywiczna, precyzyjne rozmieszczenie przedmiotow i ludzi, realizm, dokładne odtworzenie postaci i twarzy
* ołtarz z kapl. Zygmuntowskiej, z Norymbergii, aut. Peter Flotner; podzial na kwatery, dominacja renesansu, renesansowa perspektywa i predstawienie postaci
* ołtarz z Zatora w Krakowie, obecnie w Bodzentynie, aut. Jan Cini. Realizm, poznogotyckie formowanie figur, pejzazowe tla ze zloceniami, renesansowe motywy dekoracyjne, ktore przejely funkcje maswerkow
* poliptyk Wieniawski z 1544 nawiazuje do tradycji poznogotyckich
- Malarstwo: wiele przemian. Brak dziel znaczacej dzialalnosci malarzy wloskich. Miejscowe warsztaty zasilane głównie przez tworczosc malarzy niemieckich, glownie dziela miniatorskie: "Kodeks Bohema, Graduał Jana Olbrachta, Pontyfikał Erazma Ciołka
* Miniaturę tworzył Stanisław Samostrzelnik, cysters( dziela: modlitewniki Zygm. I, Krzysztofa Szydłowieckiego, królowej Bony, Żywoty biskupow gnieznienskich). Korzystal ze wzorow graficznych, m.in. Durera. Podejmowal tematyke religijną, stosowal spozniony mistycyzm, zwlaszcza w odniesieniu do kultu ciala Chrystusa zwiazanego z ideą eucharystii. Obrazy, jak w sztuce ok. 1500 cechowal realizm, cielesnosc, nawet brutalnosc, dynamiczny ekspresjonizm.

* Malowany tryptyk w Kobylinie S. Samostrzelnika, odpowiednik Tryptyku z Pławna. Próba przetworzenia dawnych schematów ikonograficznych zgodnie z istniejaca rzeczywistoscia

- w malarstwie importy z Niemiec :
Hansa Suessa z Kulmbachu
* malowane skrzydła tryptyku z Pławna
* poliptyk św. Katzryny

Sztuka wyzwolona ze schematow poznogotyckich, blizsza dzielom manieryzmu niz renesansu.

- malarstwo portretowe pojawia sie kiedy zanika mal. Tradycyjne
* partie ołtarza z Wieniawy – przykład żywiołowego, brutalnego stylu w dobie renesansu, powstałe na podstawie graficznych wzorów Durera i Cranacha

- malarstwo na drewnianych stropach koscielnych, np. W Kozach, Libuszy, Grębieniu
geneza romanska i gotycka,

- kwaterowy, a nastepnie kasetonowy typ dekoracji, a po poł XVI dekoracje o wzbogaconych podziałach geometrycznych , np. W Modlnicy

Dwór-kaplica-nagrobek

ZAMEK

- warownia o funkcjach obronnych, np. Arcybiskupi zamek w Uniejowie, w Oporowie, w Dzrzewicy

- zamek w Drzewicy
* wzniesiony dla abp M. Drzewieckiego
* wybudowany wokol kwadratowego dziedzinca zamknietego poteznym murem z wiezami
* szczyty dekorowane saskim motywem półkola

-zamek w Ogrodzieńcu
* wzniesiony dla Bonerów
* składał sie z 2 palacow polaczonych dziedzincem wykutym w skale

- zamek w Niepołomicach
* rezydencja Zygmunta Augusta
* ukształtowany wg klasycznych regul osiowosci i symetrii
* renesansowa koncepcja Francesca di Giorgio martiniego


DWÓR

- główny temat renesansowej architektury rezydencjonalnej w Polsce
- wznoszone przede wszystkim w drewnie, choc zdarzaly sie tez dwory murowane, bedace symbolem zamoznosci
- budowane takze przez najbogatszych: biskupow, a nawet krola

- 3 typy dworów: "wieżowy"- najbardziej popularny, zwiazany z nim typ"kamienicy" i typ "kasztelowy". Dwór wiezowy łączył funkcje mieszkalne, obronne i reprezentacyjne jako symbioza 3 członów feudlnego zamku: domu mieszkalnego, wiezy obronnej i sali recepcyjnej
- przeksztalcenia dworow w kierunku nadania pietrom odmiennych funkcji
- od poł XVI w. pojawiaja sie w obrebie dworow motywy dekoracji renesansowej.
- funkcje mieszkalne ustepowaly na dalszy plan wobec reprezentacyjnych i obronnych

-pałac wieżowy w Piotrkowie
* pałac wiezowy zbudowany przez Benedykta Sandomierzanina za Zygmunta I Starego
* był wyrazem nadrzednej pozycji monarchy wobec zbierajacego sie w Piotrkowie sejmu Rzeczypospolitej szlacheckiej

* na rzucie kwadratu, cztery kondygnacje, podzial kazdje kondygnacji na 3 wnetrza
* dla dziejów wiezowego dworu palac w Piotrkowie mial znaczenie wzorca odradzajacego sie dawnego modelu, potwierdzajacego jego praktyczna uzytecznosc i sens ideowy

- wieża przybramna w Szamotułach
*reprezerntacyjne wnetrze z widokowym wykuszem
*nie pełniła funkcji domostwa

- wieża w Wojciechowie
* skromny, uproszczony program mieszkalny

- dwór w Gołuchowie
*na planie prostokąta, 4 kondygnacje
* 4 baszty narozne
*bogactwo programu architektonicznego i detalu dekoracyjnego

-kamienica, np. Jeżów

- kasztel, np. W Pabianicahch


KAPLICA-MAUZOLEUM

- apogeum w XVI i XVII, trwa po w. XVIII i XIX
- przechodzi wiele zmian – funkcji, programu artystyczno-ideowego, typu architektury, stylu i wystroju, proporcje wnetrza ulegaja zmienie w kierunku wiekszej smuklosci
- niezwykle trwaly wzór stanowila kapl. Zygmuntowska-złozony program i jezyk artystyczny
- 6 kaplic przed r. 1590 ufundowanych przez biskupow m.in. bp Tomicki i Maciejowski, 3 sa dzielami, 3 sa dzielami Jana Michałowicza z Urzędowa, a 2 to kaplica Zygmuntowska i miechowska
- trzy cechy: monumentalnosc, zdolnosc laczenia programu pomnikowo-sepulkralnego z liturgicznym oraz akcentowanie indywidualnosci fundatora
- od pocz. XVII przedstawienia religijne decyduja o programie kaplic, bez wzgledu na spoleczna pozycje fundatora

- kaplica Grobu św. W Miechowie
- kaplica przy katedrze gnieznienskiej
*fundowana przez prymasa Łaskiego
* na kolistym planie z trzema półkolistymi aneksami

- kaplica Boimów we Lwowie
* klasyczne proporcje
* we wnetrzu kopula wsparta na pendentywach
*smukła przestrzen kaplicy, wyraznie zauwazalna dematerializacja kopuly-nieba

- para kaplic w Małogoszczy

- kaplica Kampianów we Lwowie
na czoło wysuwa sie tu program sepulkralny. Swiadczy o tym obecnosc dwu wielkich epitafiow oraz umieszczenie na zewnetrznych elewacjach wybranych scen z cyklu pasyjnego i chwały Chrystusa po Pasji

- kaplica Kościeleckich w Kościelcu
* renesansowy charakter
* na rzucie prostokata
*pokryta sklepieniem lunetowym z attyka wienczaca elewacje

NAGROBEK-POMNIK SEPULKRALNY

- typy pomnikow sepulkralnych: nagrobek z ostacia stojaca, z postacia lezaca, siedzaca, typ popiersiowy i medalionowy, nagrobek z postacia kleczaca i epitafium ze scena religijna
- nagrobek z lezaca postacia: nagrobki bp Konarskiego i Lubranskiego w katedrze wawelskiej
-nagrobek z postacia stojaca: w Polsce odmiana zanikajaca, zwiazana z tradycja gotycka. W XVI w postaci plyt brazowych, w rzezbie kamiennej wystepuje w Wielkopolsce
- nagrobek z postacia siedzaca: zjawisko wyjatkowe, przykład: pomniki Kryskich w Drobiniu. Powstał pod wplywem florenckich grobowcow Medyceuszy Michała Anioła; charakter alegoryczny
- grupa nagrbków kamiennych z Wielkopolski: M . Tomickiego w Tomicach, A. Pampowskiego w Sr. Wlkp. I J. Batorzynskiego w Lądzie. Artysci korystali z dawnej tradycji norymberskiej, jak i z doswiadczen malarstwa portrertowego.

W XVI w. brak wspólnoty stylowej, zwlaszcza, ze w dobie kulminacji roznych odmian manieryzmu, czy tzw. Nurtow rodzimych, odrodzenia gotyku w architekturze i rzezbie ok. r. 1600 pojawia sie sztuka baroku o zupelnie odmiennym programie ideowym i artystycznym, nowa , zwarta architektura, nowe ksztaltowanie formy plastycznej kolorystyki i przestrzeni, nowe typy budowli sakralnych i rzezby pomnikowej. To sztuka przystosowana do pelnienia funkcji liturgicznych i wyrazania tresci kontrreformacyjnych. Ok. Roku 1600 barok nie byl jeszcze nurtem wiodacym.
Złożoność sytuacji powiekszalo pojawienie sie z jednej strony kierunku niderlandzkiego, z drugiej zroznicowanie nurtu italskiego, teraz takze wenecko-lombardzkiego.

Wizerunek Sarmaty

- Zindywidualizowany wizerunek konkretnego człowieka wystepowal jako czesc takich dziel jak nagrobek, obraz wotywny, epitafium
- Pierwsze, samodzielne renesansowe portrety w Polsce przedstawialy krola Zygmunta I, m.in. Z Głogowa, Gripsholmu czy z Pawłowic reprezentuja jeden typ przedstwawienia: lekki zwrot w trzech czwartych, plytkie wnetrze, neutralne tło.
- Głównymi elementami obrazu sa przede wszytkim twarz oraz rece, zwykle niczym nie zajete, ulozone w potocznym gescie.
- ok. r. 1600 nowa era w dziejach pols. Portretu-zyskuje na znaczeniu okreslony typ osobowosci, brak indywidualizmu

- przedstwaienia opatow mogilenskich i portrety rodziny Szydłowieckich
* dzieło Stanislawa Samostrzelnika
* ukazanie całych postaci

- na dworze Zygm. I portret humanistyczny, kładacy nacisk na ukazanie osobowosci, reprezentacyjny-połączenie idei humanistycznych z wymaganiami króla

- portrety biskupów krakowskich
* znajduja sie w kruzgankach klasztoru franciszkanskiego w Krakowie
* forma nawiazuje do plyt nagrobkowych
* obramowanie nasladuje formy grafiki ksiazkowej
*ujecie postaci, wyrazista charakterystyka utrzymane jest w tradycji poznego gotyku
* dzieło wyjatkowe, poza nim nie spotykamy w Polsce portretów duchowienstwa

-portret mieszczanski
*rozwinal sie w koncu XVI w. w wielkich miastach
*dzieło b. Rzadkie
*np. Portret Grzegorza i Katarzyny Przybyłów

* nie rozwinal sie w Polsce portret humanistow, bliski pod wzgledem typu portretowi mieszczanskiemu
* wyjatkowy przyklad: wizerunek Benedykta z Koźmina

- portret szlachecki
*od II poł XVI, w tym także królewski
* nie tworzy odrebnego typu w popiersiu lub w półfigurze

-portret Andrzeja Firleja, kasztelana lubelskiego
* widoczna jest orientalnosc, kontakty Sarmaty z Bliskim Wschodem


Architektura miast

- na przełomie XVI i XVII Krakow utrwalil swa pozycje, powiazany z dworem krolewskim, inwestycje prywatne, rozbudowa miasta.
- Przebudowa Sukiennic-glownej budowli handlowej, reprezentacyjne wnetrze Sukiennic.
* zastosowano pograzony dach i zaslonieto go scinami attykowymi zwienczonymi grzebieniem
*dzieło mistrza Pankratiusza
*Krakow przyczynil sie do uformowania attyki, także na ratuszu w Tarnowie i w Sandomierzu

- przebudowa gotyckiego ratusza w Poznaniu
*zakonczona w 1555
*dzieło Giovani Battista Quadro
*powstala nowa fasada z trojkondygnacyjna loggią ze zdwojona liczba arkad wspierajaca wysoka attyke zwiazanej z trzema wiezyczkami
*reprezentacyjna sien
*palmetowy grzebien attyki

-przebudowa gotyckiej siedziby rady miejskiej w Chełmnie
* charakterystyczne w kompozycji fasady jest narastanie jej walorow plastycznych ku gorze

- włoski model kamienic w Krakowie, np. Prałacówka (dzieło Marcina Litwinkowicza) oraz kamienica Bonerów z II poł XVI z maszkaronami pełniącymi funkcje kariatyd czy atlantow na scianie attykowej i z grzebieniem

- typ kaminicy-dworu,
*budynek niczym maly palac miejski;
*np. Dziekanka przy ul. Kanonicznej
*niesymetryczny układ okien,
*elewacja zdobiona sgraffitowym boniowaniem,
*wazny element stanowi dziedziniec otoczony pietrowym kruzgankiem

- kamienice w Kazimierzu Dolnym
*nurt rodzimej architektury
*podcieniowane domy z attyką
*wysokie attyki sa tu wyzsze niz kondygnacje pietra
* detale architektoniczne, narozne pilastry przetworzone w formy dekoracyjne

- Czarna Kamienica we Lwowie
*obok motywów włoskich i niderlandzkich motywy gotyckie i przejete ze sztuki islamu
*elewacja z drobna, manierystyczna rustyką

- Zamość
*renesansowa teoria urbanistyczna podkreslajaca znaczenie w pelni regularnej, jednorodnej przestrzeni, operowanie kwadratem, katem prostymi zasada symetrii, (zastosowano to wczesniej w Głogowie)
*hetman wielki koronny Jan Zamoyski podjal zadanie wzniesienia od podstaw nowego miasta rezydencjonalnego, ktore spelnialoby wszelkie funkcje uzytkowe, reprezentacyjne i ideowe, odpowiadajace zasadom kompozycji urbanistycznej
*zadania podjął sie Bernardo Morando z Wenecji
*Moradno i Zamoyski dazyli do polaczenia palacu i miasta, ktore mialo pelnic funkcje centrum miedzynarodowego handlu tranzytowego
*rezydencja na planie prostokata zostala osiowo zwiazana z miastem
*kwadratowy rynek o wym 100m x 100 m z ulicami wychodzacymi na przedluzeniou pierzei równoleżnikowych

- Gdańsk
*nie rozbudowywano budowli sakralnych
*rozbudowa ratusza głównego Miasta-wzniesiono hełm l. 60. XVI
*wzniesienie nowego Ratusza Starego Miasta przez Obergheena

* przebudowa Dworu Artusa
*na przeł XVI i XVII Gdansk nabral oryginalnego oblicza, aprobowanego przez jego mieszkancow

Wiek XVII. Manieryzm i barok


Wiadomosci ogolne:
- sztuka roznorodna ideowo, rozne kierunki artystyczne
- od ok. 1590 nasila sie tworczosc zwiazana z potrydenckim Kosciolem katolickim
- rozbudowany mecanat krolewski i moznych rodow. Mecenasi: Zygmunt III, Władyslaw IV Waza, Jan III, za ktorego powstal koscioł sw. Piotra i Pawła w Krakowie
- szerokie oddzialywanie mecenatu magnackiego ( marszalek Mikolaj Wolski)
- nurty stylistyczne: manieryzm, rownoczesnie rozwijajacy sie klasyczny barok i tzw. Nurt rodzimy
- odrodzenie dawnych stylow – modus gotycki
- rozkwit nagrobka z kleczaca postacia; upowszechnieniei marmurow pińczowskich i dębnickich, kolorystyka na ogol czarno-biala
- powstaje wowczas najwiecej kaplic-mauzoleow z pogranicza manieryzmu i baroku
- barokowy plan eliptyczny
- obok czystych stylowych dzie wystepuje nurt rodzimy ze sklonnoscia do przeladowania dekoracją stiukową
- nowy typ kosciola jezuickiego, a takze nowy typ rezydencji
- powrot oltarza gotyckiego; gotyk w rzexbie figuralnej i malarstwie
- dla Zygmunta III Wazy dzialal architekt Jan Baptysta Trevano, malarz Tomasz Dolabella, rzezbiarz Antoni Meazzi i in.; na zlecenie krola powstaje kosciol jezuicki w Kr., odbudowa zamku wawelskiego, przebudowa zamku warszawskieo - styl"wazowski"
- koscioly jezuickei wzorowane na rzymskim Il Gesu; mniejsze znaczenie klasztorow bernardynskich czy kamedulskich

POMNIK NAGROBNY
- rozpowszechnia sie typ kleczacy I poł. XVII
- np. Ostrogskich w Tarnowie
- wzor: nagrobek rzymski
- nagrobek manierystyczny: bogato zdobiony, wielobarwne tworzywo;
nagrobek kontreformacyjno-barokowy: nacisk na akt adoracji, ograniczenie dekoracji i akcentowaniestruktury architektonicznej, kolorystyka czarno-biala
- obydwa wzorce w warsztacie Willema van den Blocke: np. Nagrobki Kosów w Oliwie, Piotra Tarnowskiego w Łowiczu, abp Baranowskieg w Gnieznie
- w nurcie barokowym: tworczosc Sebastiana Sali, nagrobki Opalimskiego w Sierakowie, Gembickiego w Gnieznie
-renesansowy nagrobek popiersiowy (nagr. Krak. Patrycjusz Cellarich i Montelupich) zastapiony przez nagrobek z portretowym z portretowym rzezbiarskim biustem zmarlego, np. Nagr. Bpa Szyszkowskiego w katedrze wawelskiej

RZEŹBA
- rozwoj figuralnej rzezby stiukowej na pograniczu mnieryzmu i baroku; dzieła Jana Chrzciciela Falconiego z Mediolanu
* kolumna Zygmunta z 1644, aut. Tencalla, Molli, Tym; pierwszy w Polsce pomnik w otwartej przestrzeni urbanistycznej
* zespol posągów Jagiellonow w wilenskiej kaplicy-mauzoleum, fundacja Władyslawa IV, nawiazaniei do sztuki wloskiej i polskich tradycji gotyckich

- rzezba drewniana-odrodzenie formy oltarza, wiele typow, odwolanie do wzorow gotyckich badz do nowoczesnej archit.

MALARSTWO

mal. swieckie
- w kregu mecenatu krolewskiego powstaja portrety adolfa Boya i Bartlomieja Strobla, a takze mal. Historyczno-batalistyczne
*nurt sarmacki-samodzielny wytwor kultury polskiej. W jego obrebie portret trumienny wystepuje wsrod magnaterii i zamoznej szlachty
*nurt dworski-uksztaltowany w oparciu o normy i zwyczaje europejskich dworow. Portret dworski okreslal pozycje spoleczna, poglady itp.

Mal. Religijne
- tworzono w sluzbie kontrreformacji
- czesto stosowano tematy zwiazane ze sw. Stanislawem i przedstawienia maryjne oraz mistyczne tematy gotyckie
- cechy: dramatycznosc, ekstatycznosc, przenoszenie wydarzen biblijnych w realia polskie
- Krakow waznym srodowiskiem malarakim, tworczosc Tomasza Dolabelli – np. Cykl historycznyu z dziejow Kaz. Odnowiciela u benedyktynek w Saniątkach; Jakub Mertens z Antwerpii-kierunek niderlandzki "Zwiastowanie"
- Lwów: bractwo malarskie zalozone w 1595 r. Mal. Religijne reprezentowal Jan Szolc Wolsztowicz, a swieckie Szymon Boguszewicz
- w Wlkp. Nurt neobizantynizmu – malarz Krzysztof Boguszewski


- manieryzm
*rozwijal sie na pocz. XVII
*roznorodne koncepcje architektoniczne, fantastyczne plany budowli
*plastyczne wartosci architektury
*obecnosc swiatlocienia
*np. Kaplice Kalwarii Zebrzydowskiej, kosciol w Grodzisku i Sierakowie w Wlkp.
* niewielki zespol dziel, a jednoczesnie dziela te realizowaly zroznicowane rozwiazania


*palace manierystyczne, wzorowane na palacu z Ujazdowa; palace z dziedzincami: Kruszyn, Łancut, Rydzyna; bez dziedzinca: Biała Podlaska, Kielce; palac-willa w Czemiernikach, palazzo in forteca w Podhorcach, rezydencja Krzyztopor w Ujezdzie
* rzezba przeł XVI i XVII poczatkowo rozwija sie na gruncie wloskim(Santi Gucci) oraz niderlandzkim, zwiazana glownie z architektura, zarowno swiecka jak koscielna, np. W wyposazeniu kaplic-mauzoleow jak kapl. Firlejow w Bejscach

- nurt rodzimy
* typ lubeski i kaliski w architekturze
*zwartosc typologiczna i stylistyczna
* przyklad:kolegiata zamojska, fara w Kazimierzu Dolnym, koscioly na Lubelszczyxnie
*odzywaja tradycje gotyckie, np. Operowanei szkarpami, glownie w Wlkp., gdzie powstaje wiele kosciolow z wyodrebnionym wielobocznym prezbiterium i wieza od zachodu
*nowoscia sa arkady przy wewnetrznej elewacji i nakrycie calosci stropem lub kolebka z lunetami (kolegium Nowodworskiego w Krakowie, 1643)

- barok
* w poł XVII koniec roznorodnosci stylowej, zanik manieryzmu, oslabienie nurtu rodzimego, zwyciestwo baroku. Wiaza sie z tym wydarzenia historyczne, jak zakonczenei wojen szwedzkich i okresu tolerancji religijnej.. Sztuka roznorodna, lecz istnieje wspolna postawa ideowo-artst.
*integracja wszystkich sztuk: architektury, rzezby i malarstwa sztalugowego sciennego, razem tworzacych programy ideowe

* Tylman z Gameren: nurt klasyczny i monumentalny, np. Willa-pałac w Puławach, pałac Krasinskich w Warszawie, kosc. św. Anny w Krakowie
* Augustyn Locci na sluzbie krola Jana III, tworca architektury Wilanowa

* bazylikalna kolegiata w Łowiczu Tomasz i Andrzej Poncino; reralizacja unikalnych koncepcji przestrzennych i plastycznych
* kosciol karmelitow w Poznaniu -spozniony manieryzm
* kosciol bernardynow w Kr.; zastosowano plan Il Gesu

MALARSTWO
*Piotr Strobel – nadal tworzy dziela religijne
*Daniel Schultz - tworca portretow psychologicznych, wplyw Rembrandta
*Andrzej Stech- poza mal. religijnym maluje takze obrazy historyczne

- mal. Religijne
*Franciszek Lekszycki-bernardyn tworzy glownie dla swego zakonu
*Micał Anioł Palloni-mal. Scienne,, dzialal w Pozajsciu u kamedułów i w kapl. sw. Kazimierza w Wilnie

- w Wilanowie pracownia malarska zał przez krola Jana III z J. Szymonowiczem Siemiginowskim, tworca malowidel w Wilanowie i portretow mitologicznych lub dworsko-sarmackich o cechach antycznych

RZEZBA
- silnie laczy sie z architektura
- orientacja włoska – przybysze z Italii Piotr Pelti i Jan Gali-tworcy wystroju wilenskiego kosc.sw. Piotra i Pawła na Antokolu, bogaty wystroj tego kosciola
-orientacja francuska -Gdanszczanin Andrzej Schluter, kaplica krolewska w Gdansku, dekoracja palacu Krasinskich w Warszawie (klasyczna harmonia, ekspresja, realizm)
-orientacja północna

Typ "lubelski" i "kaliski" w architekturze polskiej XVII w.Problem rodzimości sztuki polskiej w manieryzmie i wczesnym baroku

- sztuka zastosowana do celów propagandy wiary, miała objąć szerokie kregi
- obok fundacji koscielnych zwiazanych glownie z zakonem jezuickim, a takze z zakonem bernardynskim przejawiajacym najwczesniej dzialalnosc kontrreformacyjną(zwlaszcza w Wlkp.) powstaje wiele budowli parafialnych fundowanych na ogol przez moznowladcow.
Budowle te ujawniaja istnienie wielu nurtow artystycznych, wyrastajacych z roznych zrodel, a rownoczesnie powiazanych ze soba zalozeniami ideowo-artystycznymi

wybitne dzieła manierystyczne
- kolegiata w Zamosciu
*wybudowana przez Bernarda Morando na planie bazyliki;
*z nawai oswietlonymi rzedowymi kaplicami-kontrastowe operowanie swiatlem;
*klasyczne belkowanie (wsparte na korynckich pilastrach nawy głównej);
*doryckie pilastry w nawach bocznych i kaplicach, zas z drugiej strony nieklasyczne dekoracyjne sklepienie;
*szczyt fasady glownej o cechach niderlandzkich

- zespół Kalwarii Zebrzydowskiej
*wybud. Dla bernardynów na zlecenie Mikołaja Zebrzydowskiego;
*pałacowy typ architektury klasztoru;
*wzbogacony w XVII w. o zespół kilkunastu kaplic Drogi Krzyzowej rozrzuconych po zalesionej górze, projekt: Pawła Baudartha

- kościol w Grodzisku
*autor Krzysztof Bonadura , używał czysto architektonicznych srodkow
*kosc. Jest przykladem operowania zlozona kompozycją swiatla i przestrzeni: jednonawowe od strony zachodniej wnetrze zamkniete filarami z poteznymi pilastrami

- kosciol-mauzoleum Ossolinckich w Sierakowie
* autor Krzysztof Bonadura
*założony na planie krzyza z kopula


-w ruchu budowlanym na przeł XVI i XVII brak zywej tradycji budowlanej, brakowalo wyksztalconej kadry budowniczych (projektantow i wykonawcow), co stalo sie przyczyna problemow budownictwa jezuickiego.
- Powstala zatem architektura cechowa o ograniczonych horyzontach. Geneza tej archit. Jest zlozona. Glowne znaczenie mialy dwa komponenty:
*tradycja gotycka, podsuwajaca jako wzor uklad jednonawowego kosciola z wieza od zachodu z mniejszym prezbiterium od wschodu, w kosciolach grupy kaliskiej zamknietym wieobocznie. Poslugiwano sie uskokową skarpą osłoniętą filarami badz pilastrami, a takze wprowadzono siatke podzialowa na sklepienia. Z gotyku czerpanopewne ogolne zasady kompozycji, m.in. Wertykalizm proporcji calej bryly budowli.
*drugim komponentem byly wzory nielicznych kosciolow renesansowych:porzadkii klasyczne, kolebkowe sklepienia.
Cecha tej archit. Jest przy prostocie ukladu orzestrzennego, dekoracyjnosc wnetrza i elewacji zewnetrznych. Ornament pokrywa plaszczyzny, obramienia otworow okiennych i drzwiowych, sylwetki szczytow i attyk wienczacych elewacje kamienic. Ornamentyka wykorzystuje porzadki klasyczne i ich motywy, lecz czasem je lamie wprowadzajac wlasny porzadek
- wspoldzialanie stylistyki wloskiej, niderlandzkiej i miejscowej (cechowej)-najbardziej tradycjonalna

- przebudowa kośc. Bernardynow w Lublinie w l. 1603-1608 przez Jakuba Balina
* bazylikowy przejety z kolegiaty zamojskiej uklad z wysoka nawą i niskim ciemnym prezbiterium
*rozczlonkowanie naw opartych na korynckich pilastrach, ktorych kapitele przecinaja arkadowy fryz
*dekoracja sklepien: podstawowa jej forme stenowi wałekc ozdobiony motywami wolich oczu, perel i akantow. Tego typu dekoracja rozpowszechnila sie w kosciolach Lubelszczyzny, Mazowsza (kosc. św. Anny w Bolimowie) i Wlkp. W kosciolach odmiany kaliskiej charakteryzujacej sie wielobocznym poznogotyckim zamknieciem prezbiterium

- fara w Kazimierzu Dolnym
*autorzy: Piotr Durie i Jakub Balin ich tworczosc miala decydujace znaczenie dla wyksztalcenia sie nurtu"rodzimego"
*budynek na planie jednonawowym, z nizszym i wezszym prezbiterium zamknietym półkoliscie

- dwór w Poddębicach
*swobodnie formowana bryla z dostawiona klatka schodowa, poprzedzona wiezą z loggią w scianie szczytowej
Sztuka w dobie kontrreformacji

- na pocz XVII reformacja slabnie, zwycieza kontrreformacja. Uchwaly soboru trydenckiego i zwiazane z nimi odnowienie kosc, katolickiego laczylo sie z ozywieniem fundacji koscielnych, dotyczacych budowli sakralnych i ich wyposazenia, w tym w szczególnosci zapomnianych od dawna oltarzy
- charakterystyczna roznorodnosc stylowa dziel dająca sie ując zarowno w kategorie artystyczne jak i instytucjonalne
- koscioly jezuitów stanowily w Polsce jednolite zjawisko art., choc nie zawsze odnosily sie do wzorca rzymskiego Il Gesu. Jezuici pojawili sie w Polsce wczesniej niz w innych krajach europejskich(Braniewo, Pułtusk, Wilno, Poznan, Jarosław, Lublin, Lwów, Kraków, Nieśwież, Kalisz
- plany jezuickich kosciolow zatwierdzane byly kazdorazowo przez Rzym, lecz projektantami i wykonawcami byli prawie zawsze jezuici
- w Polsce dziela architektury jezuickiej byly zroznicowane (elementy manierystyczne i gotyckie), nie odpowiadaly ustalonemu typowi koscioła rzymskiego Il Gesu (dzieło Vignoli z fasada wykonana przez Giacomo della Porta)
- polskiei koscioly jezuickie zwykle sa redukcja typu rzymskiego, ale czasem o ich ksztalcie decyduje tradycja miejscowa
-

- kościoł w Lublinie
*architekt M. Christiani
*rezygnacja z transeptu

- kosciol w Kaliszu
*architekt: Giovani Maria Bernardoni
*odlegly od wzoru rzymskiego typ bazyliki z emporami

- kosciol św. Piotra i Pawła w Krakowie
*ufundowany przez krola Zygmunta III Waze
*projekt G. Rossis, wykonawca: Józef Bricco i Jan Baptysta Trevano
*sztukaterie Jana Falconiego
*zrezygnowanie z kopulowych kaplic przy skrzyzowaniu, powtarzajac wiernie typ fasady i trzymajac sie klasycznych proporcji i porzadkow

- kosciol w Rytwianach
*kosciol kamedułów
*budowany od r. 1625
*budowla manierystyczna z bogata dekoracja wnetrza

- kosciol pod Krakowem
*dzielo Andrzeja Spezzo
*budowla o cechach wczesnobarokowym
*kierunkowosc i osiowosc
*opart na planie Il Gesu
*brak transeptu i kopuly
*fasada z szeroko rozstawionymi wiezami

-kosciol w Wisniczu Nowym
*kosc. Karmelitow bosych, sprowadzeni z Hiszpanii
*dzielo Macieja Trapoli
*schemat kosc. Jezuickiego
* duze znaczenie ma tutaj dekoracja

- klasztor w Czernej pod Krakowem
*obszerne zalozenie klasztorne na planie kwadratu
*otoczone zabudowaniami, podział na 4 dziedzince z wpisanym w centrum kosciolem na planie krzyza greckiego

- kosciol parafialny w Koniecpolu
*szeroko rozlozona horyzontalnie kompozycja
*zbudow. Na planie Il Gesu

Styl Wazów:
- charakter elitarny zwiazany scisle z dworem krola Zygmunta III Wazy
- jeden z nurtow wczesnego baroku, ktory wiele zachowal z manieryzmu, z jego odmiany charakteryzujacej sie spokojem, powsciagliwoscia, klasycyzmem, naciskiem na strukture architektoniczna a nie na dekoracje i jej bujną fantastyke

- tworzywem byl głownie marmur wydobywany w Chęcinach o barwie rozbielonego brązu oraz w Dębniku o barwie czarnej. W tym materiale wykonywano oltarze, nagrobki, portale, kominki. Klasycznie poprawne, plaskie i linearne, urozmaicoen profile, wzbogacone ślimacznicami czy obeliskami.

- styl Wazów zastosowano przy odbudowie spalonego w 1595 polnocnego skrzydla zamku wawelskiego: w Sali pod Ptakami, w prywatnej kaplicy krolewskiej i w gabinecie krola
W czarnym marmurze wykonano kaplice grobową Waazów przy katedrze wawelskiej ukonczona w 1676
- kaplica Zbaraskich
*przy kosciele dominikanów w Krakowie
*wzniesiona przez Andree i Antonia Castellich
*nakryta eliptyczną kopułą
*wewnatrz dominuje czern porzadkow architektonicznych z bialymi akcentami kapiteli

- klasztor oo. Paulinów na Jasnej Górze
* w XVII w. stal sie nowoczesna, czterobastionowa twierdza, ktora oparla sie szwedzkiemu najazdowi
* przebudowa w XVII: kaplica Denhoffów , zadbano o kapl. P. Marii z cudownym obrazem
w r. 1609 powstaly freski Tomasza Debelli na gotyckim sklepieniu
*obrazy: cykl w Sali Rycerskiej II poł XVII poswiecony dziejom Jasnej Góry, także sceny z udzialem Jana III Sobieskiego (wyprawa wiedenska)

Ołtarze:
- Wzrost produkcji ołtarzy w okresie kontrreformacji na terenie Malopolski w I poł XVII az kilkaset nowych oltarzy
-fundacje ołtarzy byly dowodem wzrostu religijnosci
- ołtarze nie sluzyly upamietnieniu osoby fundatora
- malowane lub rzezbione przedstawienia figuralne, w malop. przewaga malarstwa, w wlkp. Przewaga rzezby
- do poznogotyckich tryptykow nawiazuje oltarz św. Barbary w Wierzbnie (woj. Kieleckie)
- we wszystkich typach ołarzy pojawiaja sie kolumny lub pilastry jako podstawowa forma architektury, z poznorenesansowa lub manierystyczna dekoracją
- 2. typ oltarza najbardziej popularny, oparty na łuku triumfalnym

Dekoracja
- w detalu architektonicznym i motywach dekoracyjnych oddziaływanie wzorcow niderlandzkich: Cornelis Floris, Jan Vredeman de Vries

Malarstwo
- odrodzenie tradycji gotyckiej
- rzezbione czy malowane epitafia wykladami teologicznymi-wyrazano wiernosc kosciolowi rzymskiemu
- dawne schematy ikonograficzne, np."Sacra Convesazione" z Lublina z ok. 1610: ukazanie Marii depczacej weza na półksiezycu
- obrazy Hermana Hana z Gdanska: "Koronacja Marii" kompozycje schematyczne, wypelnione tresciami teologicznymi, w duchu potrydenckim
- przedstawienie św. Pawła jako apostola narodow
- "Bitwa pod Lepanto" jeden z najbardziej interesujacych obrazow


Rezydencje moznowladcow w dobie manieryzmu i baroku

- w koncu XVI w. upowszechniaja sie palace. Wzrasta wtedy znaczenie magnaterii dorownujacej potega finansowa krolowi, a stopniowo i polityczna.
- wytwarza sie nowy typ mentalnosci magnackiej, dazacej do tworzenia sztuki potwierdzajacej jej status. Fundacje staja sie celem magnaterii, nie tylko wzorem do nasladowania
- liczni fundatorzy rezydencji, bedacych nasladowanie rezydencji krolewskich i majacych im dorownac
- pałac stanowi expose ideowe fundatora i tworcy

- w tym okresie funkconuja rozne typy siedzib, oscylują miedzy palacem, willą, zamkiem i twierdzą. Działalnosc ówczesnych mecenasów miala czesto wiekszy zakres-obejmowała budowle sakralne, w tym zwłaszcza klasztorne

- pałac Myszkowskich w Pińczowie
* dzieło Santi Gucciego
*zespół architektoniczno-ogrodowy

- pałac bp Piotra Myszkowskiego w Książu Wielkim, zwany Mirowem
* realizacja nowego typu rezydencji i pałacu
*konsekwentna kompozycja, ścieśle symetryczny plan pałacu
* trojstopniowa, ryzalitowa gradacja
*zwartej bryle pałacu przeciwstawiono lekkie, azurowe loggie

- przebudowa zamku warszawskiego przez Jana Trevano, dawnej siedziby ksiazat mazowieckich do 1526
* zamek łączyl odtad cechy dawnego zamku i nowoczesnego palacu o funkcjach reprezentacyjnych
*nieregularny rozklad osi okiennych
*nadbudowane male wiezyczki zwienczone hełmami i z wiezą zegarową na osi srodkowej jako plaski ryzalit

- pałac króla w Ujazdowie
*wzniosł go Trevano lub Castelli

*niewielkie rozmiary
*na planie czworoboku, z wewnetrznym dziedzincem
*szescioboczne wieze stykajace sie z narożami korpusu
*nowosc: piecioosiowy ryzalit w fasadzie wschodniej z trojosiową loggią

- osobnym zjawiskiem byly pałace bedace wynikiem korzystania z wzorow architektury francuskiej,(operowano w nich ryzalitami naroznymi z pawilonami) np.pałac w Podhorcach St. Koniecpolskiego

- zamek Krzyżtopór w Ujeździe
*forteca wzniesiona dla K. Ossolińskiego w l. 1627-1644
*autor Wawrzyniec Senes
*dzieło niezwykle, pomyslowe, wspaniałe wyposazenie, dobrze zaplanowane, bogactwo zastosowanych w nim materialow
* wystepowanie skomplikowanych tresci ideowych
*zastosowanie tresci astrologicznych

- przebudowa dworu w Wilanowie na zlecenie krola Jana III Sobieskiego, wykonawca: architekt Augustyn Locci
* nadbudowa pietra, galerii
*dostawienie kolumnowego portyku
*przemiany funkcji rezydencji-rozlegle zalozenie palacowe o charakt prywatnym, zachowujace char. Willowy

- pałac w Starym Otwocku
* dziesiec malowidel ktorych teresc opiera sie na piesniach Horacego, program etyczny o charakt. Stoickim.

- pałac Krasińskich w Warszawie
*czolowe dzieło Tylmana z Gameren
*rzezby w tympanonach wyk. Przez Andrzeja Schluchtera


Portret polski w dobie baroku

- mal.portretowe rozumiano jako "slaby wywód szlachectwa"
- barokowe malarstwo w Polsce nie reprezentowalo wszystkich podstawowych gatunkow mimo zwiazkow ze srodowiskiem holenderskim i flamandzkim
-rozwoj glownie mal. Religijnego, lecz poza tym takze mal. Portretowe
- przedstawienia osob przenikaja tez do mal. Religijnego
- portret zbiorowy uzyskuje forme mitologiczna
-nowy rodzaj portretu pelniacy funkcje religijne:portret trumienny, wystepujacy niemal wylacznie w Polsce
- w baroku opozycja wizerunku sarmackiego i prób europeizacji tego gatunku, bedacy,wyrazem dazen do zmiany mentalnosci szlachcica
- Różnorodność ujęć przetrwa czasy stanislawowskie, orzy czym szlachecki portret polski także póżniej pelnic bedzie szczegolna role ideową, nabierając nowych znaczen w okresie rozbiorów i upadku Rzeczypospolitej

- w I poł XVII"Portret królewicza Wladyslawa Wazy" czy portret St. Tęczyńskiego
- dziela malarzy obcych łączą elementy portretu flamandzkiego czy polnocnowloskiego z tradycja polska
- Peter Danckers-holenderska koncepcja portretu. Holenderskie przedstawieni postaci: postac stojaca obok nakrytego dywanem stolu, kraajobrazowe tło

-dworsko-holenderski charakter portretów Bartłomieja Strobla, np. Wizerunek modego szlachcica W. Ostrogskiego, poza otyłego mlodzienca polacona z dobra charakterystyką psychofizyczna twarzy

- najwybitniejszym portrecista II poł XVII w, był Daniel Schultz; umiejetnie dostosowal wlasciwe koncepcje portretu do osoby, portrecista Jana Kazimierz, Michała Korybuta Wisniowieckiego i Jana III. Wyrazal sarmacki charakter osoby

- portrety mal. Holenderskich, np. Jana Kazimierza i Ludniki Gonzagi; postacie ujete w popiersiu na neutralnym tle; realistyczne przedstawienie postaci

- za Jana III Sobieskeigo tworzy portrecista Jan Tricius. W 1667 maluje reprezentacyjny portret Jana III wg reguł portretu sarmackiego

- "portret Marii Kazimiery z dziecmi"
*dzielo Szymonowicza-Sieminigowskiego
*alegoryczny charakter

- myslenie alegoryczne w wystroju palacu wilanowskiego takze w polaczeniu z wizerunkami rodziny króla. Przykladem jest plafon z przedstawieniem Jutrzenki autorstwa Claude Calota, w ktorym bogini ma rysy twarzy krolowej

- dla dworu powstawaly tez zbiorowe przedstwawienia rodziny krolewskiej oraz portrety konne(wizerunek krola Jana III w zbroi rzymskiej na koniu na tle bitwy pod Wiedniem- dzielo Sieminigowskiego. Jest to typowy dla epoki, oficjalny portret konny wodza-zwyciezcy.

- wizerunki osób w dzielach o temat. Relig, np, Mistyczne zaslubiny św. Katarzyny. Glowna postac ma tu rysy twary krolowej Ludwiki Marii

- włosko-barokowy portret reprezentuje Michał Anioł Palloni, np. Wizerunki Jana KrasinskiegoŁączy monumentalna aranzacje otoczenia z dostojenstwem pozy i gestu,.bogactwo materialu i kolorystyki.

- Na przeł XVII i XVIII za panowania Sasów formuła sarmacka ponownie sie odradza, w portretach en pied, np. Wizerunek Janusza Radziwiłła, jak i w ujeciu do pasa (cenne dzieła w tej formule:portrety Mikolaja i Teresy Woronieckich, także portrety malowane przez H. Olesińskiego przedstawiajace mlodego szlachcica kresowego oraz jego wersja rycerska:"portret Boreyki"

- "Portret Wacława Rzewuskiego
*wybitnie sarmacki portret z barokowa scenerią
* apoteoza szlachcica, wodza i magnata
* stoi obok orężą w stroju Orła Białego na tle namiotów obozowych

- "Portret Hieronima Radziwiłłła"
*malarz: Jakub Wessel
*przykład portretu dworskiego

Wiek XVIII. Barok – rokoko- Oświecenie

W aspekcie dziejów politycznych wiek XVIII składa się z okresu ponowania w Polsce Sasów (1697-1763) oraz ponowania Stanisława Augusta Poniatowskiego ( 1764-1795). Czasy saskie to epoka wzorów ze środowiska drezdeńskiego, czeskiego, austriackiego i rzymskiego. Natomiast czasu Augusta to okres Oświecenia pod każdym względem. Poniatowski był największym mecenatem sztuki w dziejach Polski. Napływanie artystów drezdeńskich i ich projektów dotyczą zwłaszcza stołecznych budowli. Przedsięwzięciom królewskim dorównywała mecenowska działalność magnatów, zwłaszcza kresowych.

Funkcje tej sztuki:

1. Na terenie stolicy sztuka służyła do pokazania swojego bogactwa

2. Na kresach Rzeczypospolitej –stanowiła wyraz potęgi państwowej, ideologiczna walka Kościoła Zachodniego z Kościołem Wschodnim.

Architektura

1. Kształtowanie złożonych koncepcji planów eliptycznych

2. Wzajemne przenikanie różnokierunkowych przestrzeni

3. Układ dynamicznie piętrzonych brył

4. Wklęsło – wypukłe płaszczyzny elewacji

5. Wzbogacona plastycznymi formami detalu architektonicznego

Artyści środowisk architektonicznych:

1. Wielkopolska

- Pampo Ferari- Rzym; działał głownie dla Leszczyńskich

Leszno – przebudowa kaplicy- mauzoleum, ratusz w Lesznie ( 1704)

- Radzyń (1694-1790

- Przebudowa kościoła w Lądzie ( 1728-1733)

b) Kraków

Kacper Bażanka ( szkoła rzymska)

- przebudował kościół Misjonarzy ( 1719-1729), kościół Pijarów (1724-1727)

Franciszek Placidi- szkoła rzymska

- przebudowa kruchty Kościoła Mariackiego, Kościoła Bonifratrów( monumentalne wyraziste formy jednowieżowej fasady)

c) Warszawa

- Mateusz Daniel Poppelmann( Austria) - przebudował rezydencje Morsztynów na Pałac Saski, urządził ogród w typie Le Notre – na wzór francuski

-Karol Bay –spolszczony Włoch – przebudowa pałaców: Sieniawskich, Branickich, Miniszchów, w typie założeń francuskich na planie trójramienym( pałac między dziedzińcem a ogrodem), Kościół Wizytek- przebudwa fasady.

Do połowy wieku XVIII w Warszawie wzniesiono ponad 50 nowych rezydencji. Najważniejsze to Pałac pod Blachą- klasyczna fasada rozczłonkowana kolumnami i pilastrami, Pałac Błękitny ( 1726) - reprezentujący typ saskiego rokoka- dzieło: Jaucha, Jana Zygmunta Deybla, Karola Fryderyka Poppelmanna. Poza Warszawą przebudowano Pałac Klemensa Branickiego w Białymstoku( 1730), zajął się tym Zygmunt Deybl.

d ) Radzyń Podlaski – przebudowa rezydencji Potockich przez rodzine Fontanów , Szczególnie Jakub Fontan z Lombardii.

Główni artyści pracujący w czasach saskich to: Włosi, Austriacy, Czesi. Niewiele wiadomo o działalności architektów francuskich, chodz zależność dzieł sztuki wskazuje na ich obecność.

Architekturach wschodnich Kresów Rzeczypospolitej

- najjbardziej monumentalne, śmiałe, ekstremalne dzieła

- najwybitnieszym architektem tych okolic jest Bernard Merderer- twórca wielu obiektów w okolicach Lwowa- Katedra św. Jerzego ( 1744-1764)-najdoskolasze dzieło architektury rokokowej. Monumentalny sobór katedralny stanowi wielki pomnik sztuki swojej epoki. Zachwyca ogromem, dynamizmem śmiało zestawionych brył i ekspresją rzeźb. Stanowi, według niektórych, najdoskonalsze dzieło europejskiego późnego baroku^[5]. Wzniesiony jako świątynia trzynawowa, łączy w bardzo oryginalny sposób sztukę rokokową z planem kościoła wschodniego. Oparty został o plan krzyża greckiego z nieco przedłożonymi ramionami na osi wschód-zachód. Budynek soboru, wywodzący się poprzez środowisko austriackie z tradycji rzymskiej, odznacza się wielką koncentracją przestrzeni pięciokopułowego założenia, dynamicznie przeciwstawionego osi podłużnej. O charakterze bryły budowli decyduje operowanie rytmicznie sfalowaną masą muru, dekorowanego pilastrami i łamanymi gzymsami i zwieńczonego balustradą^[6]. W narożnikami pomiędzy ramionami transeptu a nawa główną zbudowano cztery kaplice, przykryte niewielkimi kopułami, niewidocznymi z zewnątrz. Nad skrzyżowaniem naw, w środkowej części katedry, wznosi się kopuła centralna, założona na masywnym, wysokim, czworobocznym tamburze z zaokrąglonymi narożami, wspartym wewnątrz czterema potężnymi filarami. Kopułę wieńczy latarnia z krzyżem. Po bokach prezbiterium znajdują się dwie zakrystie.

Architektura wieleńska

- swobodna, bardziej dynamiczna, lekka

- dwuwieżowe fasady o motywach włoskich, ale o proporcjach północnych wertykalnych

- Glaubitz – Wileński Kościół św. Katarzyny ( 1741-1743)

Rzeźba- Rozdrobiona forma plastyczna, zyskuje sens, jako malarska całość światłocienia.Dominuje rzeźba związana z architekturą, w tym czasie nie ma pomników urbanistycznych, nie jest znana rzeźba galeryjana. Występują trzy nurty rzeźby:

1. Rokokowy ekspresjonizm

- rozwinął się na terenie całej Rzeczypospolitej

-wpływu rzeźby ze Śląska i import artystów z tego obszaru np. Antoni Frąnckiewicz, wpływy artystów z Drezna

- osiągniecia tego nurtu wiążą się z środowiskiem lwowskim, dzieła wykonane z drewana.

b) nurt klasyczny ( mniej popularny)

- położenie nacisku na formy anatoniczne

-zwarta bryła o smukłych proporcjach

c) nurt umiarkowany

- ukształtowany pod wpływem rzeźby francusko-drezdeńskiej

-większa wytworność form

-dynamizm, ale nie ekspresjonizm

- lekkość, dekoracyjność

- wdzięk postaci i form

Malarswto nie dorównywało znaczeniem rzeźbie, choć właśnie utożsamianie się stylu życia i mentalności społeczeństwa szlacheckiego czasów saskich ze stylem dynamicznego barokumogłoby sprzyjać rozwojowi malarstwa: porterowego, rodzajowego, obok malarstwa religijnego. Malarstwo portretowe- portret sarmacki: pokazywał cechy osobowe modela, związek z kulturą sarmatyzmu, dostojne pozy z bogatymi strojami i akcesoriami, idealizowane twarze. Porttrey malarskie reprezentują: Wornecki, Olesiński. Jakub Wessla np. Wizerunek Henryka Radziwiłła. Częstym zjawiskiem jest portret łączący cechy sarmackie i reprezentacyjne np. anonimowy portret W. Rzewuskiego. W malarstwie religijnym zasadnicze znaczenie miały wzory malarstwa włoskieg, głównie rzymskiego i tradycje rubensowskie. Do twórców z tej dziedziny należą: Szymon Czechowicz, Tedeusz Kuntze obaj wykształceni w Rzymie. Na wielką skalę rozwija się malarstwo śvcienne w dalszym ciągu przemorznym wzorem była Italia.Twórcy: Franciszek Eckstein, Andrzej Radwański, Jerzy Wilhelm Neunherz.

Drugi okres to czasy panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Okres ten umownie nazywany jest epoką oświecenia. Pojawia się również pojęcie stylu Stanisława Poniatowskiego. W tym czasie rozwija się architektura rezydencjonalna ( budowla, wystrój malarski, rzeźbiarski, malarstwo, ogród i park). Głowne projekty architektoniczne to :

- rozbudowa, przebudowa pałacu Ujazdowskiego przez Jakuba Fontanę i Dominika Merliniego ( 1766-1771)

- przebudowa pałacu na wodzie w Łazienkach ( Domiknik Merlini) – (1784-1788)

- przebudowa zamku Królewskiego w Warszawie

a ) nurt klasytystyczny: przedstawiciele to Efraim Szreger ; skrajny klasycyzm reprezentował Wawrzyniec Gucewicz, barokowy klasycyzm reprezentował Gdańszczańin – Ferdynand Nay- twórca pałaców w Nałęczowie i Szczekocinach

b ) Rzeźba służyła wystrojowi architektury, artyści z Austri, Wloch. Rzeźby nie były wyłącznie dekoracyjne, wystepowała rzeźba figularna.

c ) Rozwój malarstwa wiązał się z mecenatem królewskim , utrzymywał się nurt malarstwa sarmackiego( portret). Główni twóry w tym czasie : to Krzysztof Radziłłowski, Konstany Aleksandrowic. Początkowo jest to portret o zabarwieniu rokokowym, poźniej powstają portrety alegoryczne np. St, August z klepsydrą. Drugi rodza stanowij malarstwo historyczne. Główni twórcy to Bacciarelli, Smuglewicz chciał stworzyć cykl ilustracji: Historii narodu polskiego na podstawie twórczości Adama Naruszewicza. O rozwoju tego malarstwa decyduję obecna sytuacja w kraju; rozbiory, konstytucja, utrata państwa. Malarstwo rodzajowe prezentuje przedstawicieli poszczególnych stamów ( obczje , życie codzienne, wygląd, zachowanie) Główni przedstawiciele: Jan Piotr Norblin- Francja, Aleksander Orłowski.

Rokoko w architekturze kresów dawnej Rzeczypospolitej Polskiej ( Lwów, Wilno)

-rokoko kierunek architektury póznego baroku

-rozwój monumentalnej architektury na kresach wiązał się z bogactwem tamtejszej magnaterii

-wiązał się z konfrontacją Kościoła Katolickiego i prawosławnego

- rozkwit rokoka w latach ( 1740- 1770)

Lwów związki z architekturą krajów habsurskich: Czech, Austria, południowe Niemcy, północne Włochy. Wilno związki architektoniczne z Rosją.Lwów – wspomiana już ktedra św. Jura ( to samo co kościół św Jerzego który nazawał się tak na początku powstania). Ponadto można wymienić Kościół Dominikanów we Lwowie – twłórca Jan de Witte, porownanie z wiedeńskim kościołem Karola Boromeusza. Środowisko wileńskie skupiło się na fasadzie typu dwuwieżowego np. Kościół Misjonarzy w Wilnie. Wieże nieco szerzej rozstawione, analogia do dzieł powstałych na terenie cesarskiej Rosji. Ponadto warto jeszcze wymienić Cerkiew Bazylianów w Berezweczu. Fasada berezewecka stanowiła najbardziej konskwentną realizację rokokowej zasady architektury. W Wilnie i Lwowie świątynie były bydowane na tle drewnanej zabudowy.

Sztuka w kręgu mecenatu króla Stanisława Augusta.

Najwybitniejszy mecenat sztuki w dziejach Królestwa. Charakter sztuki stanisławoskiej łączył się z powszechną ideologią klasycyzmu z przekonaniem o piekniej proporcji i mary. Kult starożytności, jako wzoru piękna. Dla ukształtowania sztuki stanisławoskiej podstawowe znaczenie miały kontakty z Paryżem z stamtąd sprowadzano artystów. Ponadto podróże doWłoch, Francji, Angli, gdzie poznawał tamtejsze style artystyczne. Racjonalizm, znaczenie nauki i jej promocja, naród, cnota, wolność to głowne cechy obecne w sztuce St. Augusta.

Artyści i ich koncepcje architektoniczne na dworze St. A. P

1. Jakub Fontana – przebudowa zamku warszawaskiego. Zaprojektował między innymi owalną salę senatu.

2. Projekty Victora Louisa, nowa koncepcja sali poselskiej, senackiej, teatralne. Miał pomysł utworzenia przed fasadą główną eeliptycznego pałacu na wzór monumentalnych rozwiązań barokowych. Stworzył cykl królewski historyczno –polityczny program ( niezrealizowany) znalazł kontynacje w obrazach historycznych o tematyce antycznej „ Wstrzemiężliwość Scypiona”, „Cezar pod posągiem Aleksandra Wielkiego”

3. Projekt Efraim Szreger, Plac Zamkowy na planie trapezu. W centrum miał stać konny posąg St. Augusta Poniatowskiego

4. Dominik Merlini 6 projektów przebudowy zamku, żaden nie został zrealizowany z wyjątkiem skrzydła południowego.

5. Projekt i realizaccja przebudowy i wyposarżenia wnętrz reprezentacyjnych i prywatnych. (Zamek Królewski)

- sala audiencyjna- były tam obrazy Bacciarellego

- sala rycerska- prostota i powaga dekoracji, miała charakter historyczny, poświęcona wybitnym mężom narodu polskiego( Kromer, Kopernik), uczeni, poeci, wodzowie, biskupi. Na ścianach Sali słynny cykl królewsk: stosunkiz państwami zaborczymi, wiktoria wiedeńska itp.

- sala balowa podwójna kolumada, lustra

Przebudowa Zamku Ujazdowskiego i Zwierzyńca ( Łazienki)

Pałac został rozbudowany na życzenie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w (1772-1793) na bazie Łazienki Lubomirskiego. Pałac na wyspie główny kompleks architektoniczny w parku łazienkowski. Zbudowany według projektu Dominika Merliniego i Jana Chrystiana Kamsetzera. Zespół pałacowy połączony z lądem dwoma mostami zwieńczącymi klastystycznymi kolumnami. Przy jeziorze znajduję się teatr na wyspie. Przed budową pałacu w 1767 roku utworzono ogród francuski. Autorami dekoracji malarskiej i rzeźbiarskiej byli m.in. Marcello Bacciarelli i Jan Bogumił Plersch. Odbywały się tam słynne obiady czwartkowe; letnia rezydencja St. Audusta Poniatowskiego.

Obiekty architektoniczne na terenie Łazienek królewskich:

- Biały domek, pałac myśliwski, wodozbiór,teatr na wyspie, Stara Pomarańczarnia, nowa kordegarda wszystkie te obiekty projektowane przez Dominika Merliniego, Pałac Łazienkowski projektowany przez tego samego gościa z Janem Kazsetzerem, Moszyńskim.

Malarstwo: barokowy portet dworski, malarstwo historyczne

Na czele zmiennego zespołu malarskiego stał Marceli Bacciarelli; podstawowym zadaniem było malowanie portretów króla np. Portret koronacyjny Stanisława Augusta Poniatowskiego - barokowy portret dworski. Malował zbiorowe portrety rodziny królewskiej. Jan Chrzciciel Lampi ( Włochy ) , wprowadził do tła krajobraz np. Szczęsny Potocki. Józef Grassi ( Wiedeń), motywy krajobrazowe wzór angielski np. Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko.

Malarstwo historyczne

- cykle malarstwa historycznego stworzył Bacciarelli i rodzajowego i malarstwo poświęcone historii współczesnej, czyli malarstwo wydarzeń. Te nowe rodzaje malarstwa rozwijały się w Polsce w końcu wieku XVIII i były to zjawiska nowe. Malarstwo wydarzeń było różne malarstwa historii dawnej, stanowiło przeciwieństwo do malarstwa rodzajowego, zajmowało się wydarzeniem jednorazowym politycznym o szczególnej wadze. Canaletto (Włoch) rozwinął nowy- charakter malarstwa nadwornego przedstawienie życia dworskiego a także starał się przedstawiać życie ulicy obok dworu.

Powstanie nowego modelu siedziby wiejskiej

Połowa XVIII wieku ;typ siedziby szlacheckiej mały dwór drewniany czasem murowany z ogrodem. Bogate rezydencje to pałac porzedzony dziedzińcem złączony z ogrodem typu francuskiego. Wspaniałe rezydencją występowały w Wielkopolsce : Rogalin, Pawłowice.

Rogalin; data powstania pałacu to 1768 dla Kazimierza Raczyńskiego według planu Jana Fryderyka Knóbla ( Drezno). Barokowa bryła korpusu ze środkowym ryzalitem i dwiema ryzalitami bocznymi z osobno stojącymi oficynami. 1784 przebudowa rezydencji według stylu klasyczno –antycznego założona także park krajobrazowy.

Pałac w Pawłowicach dla Mielżynskiego – barokowy model przekształcony w duchu architektury angielskiej. Pałac w Siernikach dla Katarzyny z Raczyńskich, proba ukształtowania angielskiego parku krajobrazowego.

Założenia ogrodowe

Ogrody zakładane prz monumentalnych rezydencjach, w ogrodach wiele budowli ogrodowych rzeżby i itp. Zieleń rozrzucona na wyspach otoczonych stawami, alejki, umieszczano grobowce, sztuczne groty,studnie , budowle w stylach : geckim, rzymskim i chińskim. Obszar rezydencji był wielki i bardzo złożony. Architekci działający w tym czasie w Rzeczypospolitej, którzy byli twórcami takich założen to : Zuga, Aginera i także malarze np. Norblin.

Nowy typ ogródu w II połowie XVIII wieku.

-szukano miejsc malowniczych przydatnych dla założenia parku krajobrazowego ( wzór angielski) , przykłady rezydencji to Pałac w Siernikach, pałac w Objezierz w duchu barokowym choc nie powiązany z dziedzińcem umieszczony został w krajobrazowym parku.

Trzy pałace w Śmiełowie, Dobrzycy, Lubostroniu wzniesione przez St. Zawadzkiego .

Pałac w Dobrzycy dla Aleksandra Gorzeńskiego

-plan oparty na złączeniu pod kątem prostym dwóch nierównych wielkości skrzydeł

-nieregularny układ wnętrz

-portyk umieszczony u zbiegu dwóch skrzydeł , odwrócony od drogi dojazdowej

-sztuczne ruiny w parku , antyczna świątynia ( cechy romantyczne ) początek nowego zjawiska, który będzie kontynowany w następnym okresie.

- zczasem ów typ płacu przejął się w innych dzielnicach Polski.

W pierwszej połowie wieku XVIII pałace miały funkcje mieszkalne, reprezentacyjne i rzędowe. Pod koniec XVIII wieku wyłącznie funkcjie mieszkalne. Główne źrodła o charakterze ideowym i artystycznym to kultura i sztuka antycznego Rzymu i współczesna sztuka Angli.

Wiek XX

Wiek XX w sztuce polskiej rozpoczyna się okresem mmodernizmu, zapoczątkowanym w ostatnim 10 –leciu XIX wieku i siegających czasów pierwszej wojny światowej. Określenie „modernizm ‘’ – „Młoda Polska ‘’mówi o dążeniu do odnowienia zadań sztuki, jej języka i miejsca w społeczeństwie. W Polsce w przeciwieństwie do krajów Europy, tendecje te nie przyjeły formy secesji tzn. oderwania się od dotychczasowych oficjalnych ram działalności.

MODERNIZM - oznaczał m.in. bliskie zetknięcie się z awangardowymi prądami współczesnej sztuki europejskiej, a zwłaszcza z impresjonizmem, symbolizmem, ekspresjonizmem i secesją.

ARCHITEKTURA- obok trwającej ciągle jeszcze formuły elektrycznego historyzm, dominującym kierunkiem staje się SECESJA.

SECESJA

- styl ten zaczerpnięty przede wszystkim ze źródeł wiedeńskich i berlińskich

- asymetryczne układy w architekturze

-nowa forma łuku podkowistego

-nowy typ dekoracji opartej na motywach biologicznych, złaszcza roślinych

-formy figularne miały nową funkcje w dekoracji

- styl rozwinął się w miastach ( gmachy publiczne) np. Teatr Stary w Krakowie, dzieło Franciszka Mączyńskiego i Tadeusza Stryjeńskiego ( 1905) jak i w budowlach mieszkalnych.

- opozycję w stosunku do kosmopolitycznej secesji, stanowiły próby łączenia jej z miejscowościami, tradycjami historycznymi:, jako przykład możemy podać „ styl zakopiański’’ był propagowany przez Stanisława Witkiewicza. Łączono formy architektury budownictwa willowego zwłaszcza z terenów górskich połączonej z formami secesyjnej malowniczości i dekoracyjności.Ze źródeł narodowych wyrósł także „styl dworkowy’’

Malarstwo (największy, dynamiczny rozkwit, różnorodność stylów)

Problemy impresjonizmu zostały podjęte przez takich twórców jak: Aleksander Gierymski, Józef Pankowski. Impresjonizm: kierunek w malarstwie i rzeźbie zapoczątkowanej w latach 60. XIX w. we Francji, którego celem było maksymalne zbliżenie do natury oraz subiektywne utrwalanie zjawisk jednostkowych.

Stąd wzięła się potrzeba studium krajobrazu prowadzonego w oświetleniu naturalnym i obserwacja zmian koloru w zależności od pory dnia. Główne tematy, takie jak pejzaż i martwa natura, należało namalować tak jak się je dostrzegało w danej chwili, respektując zamgloną warstwę powietrza i eliminując zarówno koloryt lokalny, jak również czerń cienia, który w malarstwie impresjonistycznym był utrwalany w błękitach. Była to fascynacja powszechna, ale krótkotrwała skończyła się ok. 1900. Julian Fałat i Apoloniusz Kędziorski- pejzaż. Formułe impresjonizmu interpretowanego póżniej w duchu fowizmu stosował Leon Wyczółkowski. W twórczości Jacka Malczewskiego nacisk położony jest na zagadnienia narodowe, poźniej ogólnoludzkie. Symbolizm Stanisława Wyspaiańskiego, który stosował w formach linearnych –secesyjnych, dekoracyjnym, monumentalnym i ekspresyjnych zarazem. Obejmował problemy narodowe, historyczne, ogólnoludzkie i religijne. Nurt zainteresowania dla ziemi i ludu wiejskiego znajdziemy w twórczości : Wyspiańskiego , Ruszczyca, Wyczółkowskiego. Wśród malarzów początku XX wieku należy wymienić : Kazimierz Sichulski, Stanisław Dębicki( wystepuje samodzielny naturalizm , Teodor Axentowicz.

Drugi etap sztuki polskiej to okres miedzywojenny

Architektura – u progu omawianego okresu,nawrót do tenedencji tradycji narodowych, nie tylko do stylu dworskiego ale także do monumentalnego klasycyzmu ( gmachy publiczne). Dopiero po 1930 na czoło wysuwa się awangarda –koncepcja konstruktywizmu

RZEŹBA-tego czasu rozwija się w trzech zasadniczych kierunkach:

a ) nurt neoklasycyzmu

- czerpał oparcie i wzory z rzeźby francuskiej, atakże z malarstwa

-zapoczatkowany w dobie wojennej, zyskał akceptacje, jako styl pomników dzieł oficjalnych

b) Formizm

- łączył kubizm i futuryzm ,np. Zbigniew Promaszko , projekt Ołtarza Misjonarzy w Krakowie 1912

-miał zabarwienie ludowe, akcentując elementy wiejskich tradycji, techniki snycerskie reprezentował Jan Szczepkowski( Ołtarz Matki Boskiej )

c ) konstruktywizm –powiązany z najbardziej nowoczesną koncepcją architektury i malarstwa

-przyjmował formy abstrakcyjne przykładem twórczości jest Katarzyna Kobro Strzemińska

Kierunki w malarstwie w epoce modernizmu : impresjonizm, secesja, ekspresjonizm-
-Ekspresjonizm w sztuce, kierunek, który rozwinął się w Niemczech w pierwszym 30-leciu XX w. jako sprzeciw wobec naturalistycznej postawy impresjonizmu. Był kierunkiem indywidualistycznym wyrażającym uczucia artysty za wszelką cenę, stąd upodobanie
do spontaniczności, emocji i duża rola instynktu oraz poszukiwanie wzorów w
sztuce dziecięcej, ludowej i ludów prymitywnych.

Cechy formalne to deformacja, linearyzm, dysonansowe zestawienia kolorystyczne służące spotęgowaniu siły wyrazu - ekspresji. Cel ten osiągano również poprzez częste stosowanie drzeworytu. Nurt ludowy . Tradycje secesji kontynował Stanisław Ignacy Witkiewicz
( działał w formach formizmu. Surrealizm -awangardowy kierunek rozwijający się po I wojnie światowej we Francji, następnie w wielu krajach świata, m.in. w USA, Ameryce Południowej i Japonii. Do każdego stylu sztuki występujących w tej epoce tworzyły się ugrupowania .

MODERNIZM

Pojawia się szersze rozumienie podmiotu dziejów narodu , który w obrazach matejki był praktycznie do szlachty, a teraz obejmuję także lud prosty.

Historyczny scjentyzm podsumujący dzieje i ukazujący ich bohatera w kontekście dziedzictwa przeszłości . Tak jest w twórczości Malczewskiego i to zarówno we wczesnej fazie naturalistycznej np. w obrazie Wigilia Zesłańców. Również syntentyczny symboliczny , eksprejonistyczny zarazem charakter ma historytyzm witraży Wyspiańskiego np. Polonia. U Malczewskiego pasywny człowiek znajduję się do opozycji dynamicznego otoczenia, które go wyprżedza i często przerastanp.obraz Hamlet. U Wyspiańskiego akcent położony bywa czasem na biologiczno naturę człowieka, złaszcza kobiety i dziecka ,.np.Macierzynstwo. Olga Boznańska operując środkami impresjionistycznymi tworzy ostrą charakterystyke duchowych aspektów osobowości portetowych pań , np. pani w brązowej sukni. Pierwsze lata XX wieku to ogrom zróżnicowania portretów pod względem społecznym i psychologicznym. Przyczym ważne miejsce zajmują twórcy artyści , aktorzy,muzycy,wirtuozi również pojawiają się modele przypadkowi. Ok 1900 pojawia się folklor ludowy, głownie z resztą z poludniowo-wschodnich krańców Polski , a także z Mazowsza. Obrazy ukazją lud barwny , dynamiczny, przedstawiony w sytuacjach świątecznych. Takie obrazy występuja w twórczości T. Axentowicza „ święto Jordanu’’. W. Tetmajer „ święcone ‘’. Rzadziej pojawia się temat pracy , czasem zostaje uchwycone chwile tragiczne np. „ Pogrzeby Huculskie’’ Jarockiego . Wprzeciwieństwie do pozostałych epok zainteresowanie wsią w początkach XX wieku bardzo rośnie, kształtują się wówczas poglądy, że lud wiejski stanowi o przeszłości i potedze narodu. Zwraca się uwagę na swoistą egzotykę ludu. Również w tym czasie w malarstwie zaczęto przedstawiać robotników np.” Strajk’’ Lentza ( 1910). Sąto obrazy pokazujące powage,determinacje klasy robotniczej

PEJZAŻ ok 1900

Rozwija się pejzaż połączony z widokiem wsi,pastuszków , budowlikościelnych, a więc zgodny z realizmem dzieł J. Chełmońskiego „ Babie lato” Pejzaż na początku XIX wieku staje się bardziej narodowy.

- pejzaż współdziałający z symboliczbnym obrazem człowieka.Przedstawienie spokojnej natury przeciwstawionej burzom i daremnym udrękom wielu pokoleńnp. „ Menalcholia” Malczewskiego.Pojawia się prefiguracyjny związek między pejzażem a człowiem np. „ Krajobraz z Tobiaszem ‘’ Malczewski, „ Pejzaż z Jarzębiną’’ Rzeczowo ujęta przyroda przywołuje wspomienia wydarzeń, które rozegrały się w niedawnych kampaniach powstanczych. Pejzaż jawnie symboliczny wystepuje w twórczości Władysława Ślewińskiego np.’’Morze z Rudymi skałami”Widok na kopiec Kościuszki w’’ Chochołach’’Wyspiańskiego.

Sporadycznie wystepował temat architektury miasta w malarstwie polskim. Częściej pokazywano społeczność miejską niż same miasta. To występuje w twórczości A. Gieremskiego.Ostatnie 10 lat XIX wieku,malarstwo polskie przeżywało swoją przygodę impresjonistyczną. Głównym nurtem, który tu występował był naturalizm, objawiał się w twórczości Ogi Bozanowskiej ( Portret), A. Gierymski, St. Wyspiański. W XX wieku założeniom impresjonizmu pozostaje wierna Olga Boznańska. Charakterystycznym zjawiskiem jest zerwanie z impresjonizmem i przejście do symbolizmu. Przejście z naturaklizmu do symbolizmu prezentuje twórczość Jacka Malczewskiego. Formę symboliczną znajdujemy u Wladysława Ślewińskiego jego obrazy odnosza się do problemów egzystencji człowieka. Malarze o poglądach umiarkowanych operujący formułą naturalistyczną są to: W. Tetmajer, F.Pautsch, A. Kędziorski, W. Jarocki, J. Chełmoński, K.Sichulski. Artyści, którzy tworzą tematyke ludową to T. Axentowicz, J.Fałat. Sztuka ok 1900 r. zamyka wieki rozdział narodowego malarstwa polskiego. Była otwarciem ku przeszłości.Przeszłośćnowoczesnego malarstwa łączyła się z wartościami, które w poczatkach XX wieku były m.in. sztuce Picassa. W naszym środowisku twórczym zostały docenine w okresie 20 lecia międzywojennego.

PLURALIZM MALARSTWA 20 -LECIA MIĘdzywojennego

Sytuacja polityczna: rewolucja w Rosji i krajach niemieckich, odzyskanie niepodległości przez Polaków, wybuch I wojny światowej.

O dynamice historycznej owej epoki świadczy rozmaitość i liczebność kierunków artystycznych oraz organizacji artystycznych, które wydawały czasopisma o sztuce. Tu wypada wymienić: czaspismo Zdrój, wydawany w Poznaniu 1917; Maski- Kraków 1918; czsopismo Formistów w l. 1919-1921 Z organizacji można wymienić Blok- 1924która, przekształciła się w Preasens zktórego wyłania się grupa artystów rewolucyjnych a.r. Powszechnym hasłem XX w. było „Sztuka dla sztuki’’W 1930-1931 z inicjatywy awangardy artystycznej powstała w Łodzi Międzynarodowa wystawa sztuki nowoczesnej. Lata 1917-19129 stanowiły najbardzej dynamiczny okre, w którym zarysowały się główne kierunki i postawy awangardowe. Właściwą opozycją do formizmu poznańskiego stanowi ugrupowanie artystów wokół czasopisma Zdrój , a następnie w stowarzyszeniu artystycznym Bunt ( powst.1918) działali tu : Jerzy Hulewicz, Małgorzata i Stanisław Kubiccy, Władysław Skotarek, Stefan Szmaj. Związani byli ściśle z niemieckim ekspresjonizmem. Domeną twórczości wymienionnych artystów była grafika. Ugrupowanie Rytm ( powst 1922)

-przedstawiało zupełnie inne tendencje niż artyści z Buntu

- do grupy należeli: Władysław Skoczylas, Wacek Borowski, Eugeniusz Zak, Tymon Miesłowski, Zofia Stryjeńska.

- związany z obozem Józefa Piłsudskiego ( 1924)

- z tej grupy później uformowali się koloryści

Blok Kubistów- ( suprematyści, konstruktuwistów) – 1925 Warszawa.

Bractwo św. Łukasza ( reprezentują realizm) o muzealnym historycznym zabarwieniu. Do Bractwa należeli przede wszystkim: Tadeusz Pruszkowski. Uprawiano malarstwo przedmiotowe i tematyczne oparte na rysunku i dobrym rzemiośle.

Szkoła Warszawaska ( 1930) - Michał Bylina, tendencje; tradycjonalizmu i powierzchowny realizm.

Artes- Lwów (1929) stowarzyszenie do którego należą : Marek Włodarski, Otto Hahn, Ludwik Lille, tendencje surrealizmu, sztuki naiwnej, metaforyzmu, zainteresowani również folklorem.

Pryzmat- (1931)- grupa krakowska

Czapka Frygijska- (1936)- malarstwo tematyczne ilustracyjne

FORMIZM

- odstępuje od zasad tradycyjnego realizmu( bezpośrednie obrazowanie)

- ważną cechą tej sztuki jest wyraz ( manipulowanie formą w stosunku do przedmiotu)

- za dzieło programowe formizmu uznaje się dzieło: pod tytułem „ Szermierka’’ ( 1920) – L. Chwistek

- występuje strefizm –podział obrazu na strefy, w których miały dominować pokrewne formy lub kształty.

Synkretyzm- wizja rzeczywistości miała opierać na doświadczeniach kubizmu, futuryzmu, ekspresjonizmu.

Witkacy :

- malarstwo w epoce formizmu obciążone silnie tradycją secesji

- głosił zasadę jednoiści w wielkości

- zasadą kompozycji miał być układ napięć – ( NPM)  kierunkowych

- jego obrazy to; „ Ogólne zamieszanie” i „ walka żywiołów”

- obok treści przedmiotowych dominował w nich nastrój niezwykłości, fantastyki

- działalność portretowa :

a ) portret idealizowany, „ wylizany”

b ) realistyczny bądź ekspresyjny

Strzemiński z Bloku Kubistów- „ a.r”

- chciał stworzyć koncepcje nowoczesnej sztuki i rozwiązaniu zagadnienia stosunków wzajemnych sztuki i człowieka

- chciał stworzyć obraz unistyczny oparty na równożedności przestrzennej obrazu , jednolitości natężenia formy.

Nurt kolorystyczny

- wyrastał z tradycji francuskiego postimpresjonizmu

- malarstwo kolorystyczne

- stosunek do przedmiotu, wzajemne stosunki barw w obrazie

- artyści wywodzili się z grupy krakowskiej

Program kapistów ( kolor)

- odrzucenie przestrzeni, wszelkich znaczeń symbolicznych

- kolor główny składnik obrazu, ale nienaśladowany, lecz wykoncypowany

- kolorowi poporządkowany był przedmiot

- przedstawiciele: Cybis, Wasilkowski, Szczepański

Sztuka w walce o socjalizm

- Okres polityczny; czasy po II wojnie światowej. Ideologia marksistowska – obowiązkowa w społeczeństwie i państwie.

- nawrót do czasów przed wojennych

- pojawiły się dzieła o tematyce wojennej

- tendencje: konstruktywizmu, funkcjonalizmu np. „ Dom Gołebi’’- Nowosielski, abstrakcji Andrzej Wróblewski

- sztuka miała być socjalistyczna w treści i narodowa w formie

- pojawia się nowa tematyka: praca w fabryce, kopalni na budowie w PGR

- twłórcami tej sztuki byli: Kawarski, Weiss ( Manifest) , Julisz Krajewski( ziemia chłopom

- tendencje realizmu socjalistycznego

Rzeźba:

- monumentalna

- pomniki wznoszone w otwartej przestrzeni

- rzeżba związana z architekturą

- poiersia i głowy o charkaterze portretowym

- figura ludzka przedstawiona w sposób realistyczny

Dwa rodzaje pomników:

1. Centralne przedstawienie stanowiła konkretna postać – Marian Wnuk- pomnik Lenina

2. Przedstawienie typowe- Dunikowski- Głowa robotnika

Architektura – korzystanie z dorobku odrodzenianp. Zabudowa placu Konstytucji. Najbardziej znanna budowla tego okresu to Pałac Kultury i Nauki- przykład pseudoelektyzmu. Powstają nowe miasta : Nowa Huta ( 1950), powstają budowle mieszkalne ( betonowe bloki)