Architektura i dzieje Wilanowa - garść podstawowych informacji
na miejscu dzisiejszego Wilanowa istniała wcześniej osada Milanów, która tak sobie przechodziła wiek za wiekiem z rąk do rąk, aż w końcu w połowie wieku XVII trafiła w ręce Bogusława Leszczyńskiego
nie trzymał jej chyba zbyt długo i sprzedał Janowi Stefanowi Komorskiemu, który z kolei sprzedał ją w 1676 roku podkomorzemu kaliskiemu Stanisławowi Krzyckiemu, który z kolei 23 kwietnia 1677 roku sprzedaje ją wielkiemu koniuszemu koronnemu Markowi Matczyńskiemu ( pośrednik Jana III Sobieskiego)
wtedy to Milanów zmienia nazwy: Villa Nova—Willanów :P —Wilanów
posiadłość kupiona dla Sobieskiego miała w swym obrębie „pałac w murach dopiero co zaczęty” - fundamenty założone za Leszczyńskiego posłużyły za podstawę rozplanowania królewskiej siedziby:
prostokątny korpus mieszkalny, ujęty w narożach czterema niewielkimi alkierzami, dwa dobudowane do alkierzy skrzydła parawanowe i znajdujące się na ich krańcach ośmioboczne wieże
dwie lub trzy kondygnacje z klatką schodową w środkowej części traktu ogrodowego
wiele z tych planów zostało wykorzystanych, inne nieco zmodyfikowano, nad całością czuwał Agostino Locci mł.
budowa przebiegała etapami:
Etap I (1677- 80)
w wyniku działań w tym etapie powstał skromny dwór szlachecki z czterema narożnymi alkierzami, sienią, niewielkim pomieszczeniem za nią o charakterze recepcyjnym, dwoma parami komnat po bokach i gabinecikami (takie samo rozplanowanie wnętrza jak teraz)
przede wszystkim oddziaływanie bryłą, brak dekoracji arch.
Etap II
nadbudowa o półpiętro korpusu głównego
budowa galerii ogrodowych z czworobocznymi wieżami
rozczłonkowanie bryły pilastrami korynckimi w wielkim porządku; dodanie dekoracji rzeźbiarskiej; wydatne portale w elewacji galerii w formie łuków triumfalnych ( Palladio)
w centrum korpusu głównego ślepy portyk kolumnowy z trójkątnym, rzeźbiarskim naczółkiem ( świątynia antyczna)
w ten sposób elewacja od strony dziedzińca zyskuje cechy dojrzałego baroku: światłocieniowe, rzeźbiarskie traktowanie ściany, łączenie dekoracji plastycznej z architekturą, dążenie do reprezentacyjności, przepychu, bogactwa
inaczej potraktowano elewacje ogrodowe, gdzie inspiracje włoską sztuką przeniesiono na grunt polski i przetworzono zgodnie z sarmackim gustem króla - malowniczość, bogactwo kolorystyki, swobodna, obfita dekoracja plastyczna
Etap III ( -96)
nadbudowa w postaci Sali Uczt
pojawia się dekoracja architektoniczna, tworząca program ideologiczny - wysławiająca cnoty, zalety pary królewskiej, ukazująca Sobieskiego jako triumfatora i wojownika
wieże otrzymały hełmy
Etap IV
zaczęty za Sobieskiego, ale zrealizowany dopiero za Sieniawskiej - budowa skrzydeł bocznych, jak w Wersalu (bo Jan III Sobieski to też Król Słońce)
pałac Sobieskiego łączył więc w sobie zarówno dwór ziemiański, jak i barokową willę włoską, z czasem, już po śmierci króla i zwłaszcza od strony zachodniej, przeobrażając się w pałac w pełnym tego słowa znaczeniu, o inspiracjach francuskich (entre cour et jardin) „Locci był człowiekiem wymarzonym do urzeczywistnienia dzieła, powstającego w tych warunkach: miał włoskie wykształcenie techniczno-artystyczne, lecz sam był do gruntu spolszczony”
dwór ziemiański:
zwracają uwagę dziwne proporcje, które nie są typowo-barokowo-włoskie: przewaga poziomów nad pionami, rozbudowanie pałacu wszerz i na boki ( traktat J.K. Haura, z otoczenia Jana III Sobieskiego - wszystko się razem ładnie łączy)
formą wyjściową była zakorzeniona w Polsce forma dworu z narożnikami
wzorce włoskie:
„kolosalny” system pilastrów i kolumn (elewacja od dziedzińca); układ i rozplanowanie barokowej villa suburbana lub rustica (jej cechy widać szczególnie od strony ogrodu); szczegółowe rozwiązania zdobnicze, dekoracja arch.
konkretne wzorce to Kapitol Michała Anioła (kształt okien górnych w mezzaninie i ich stosunek do dolnych Pałac Senatorów; wygląd elewacji od strony dziedzińca Pałac Konserwatorów, Muzeum Kapitolińskie) także Villa Doria Pamphili Grimaldiego (dekoracje Algardiego) - poprzez nadbudowę o II piętro z balustradą z postaciami na korpusie środkowym, nadanie wieżom ich obecnego charakteru przez pokrycie wieżami; Locci tówrczo przekształcał te wzorce
„Obecny wygląd architektoniczny pałacu wilanowskiego wyłonił się zatem jako wynik całego rodzaju złożonych przyczyn. Rozwój i powolne narastanie jego form uzależnione były od ogólnych warunków gospodarczo-budowlanych ówczesnego środowiska warszawskiego, do czego dołączyły się względy użytkowo-reprezentacyjne, wywodzące się z tradycji dworu staropolskiego, w ramach której dobrze się mogła wypowiedzieć sarmacka wola twórcza króla-ziemianina. Potężny wpływ sztuki włoskiej przejawiał się dwojako: w zakresie systemu i struktury działały najznakomitsze wzorce Michała Anioła, w zakresie ogólnego rozplanowania i dekoracji - wspomnienia rzymskich pałaców i will późnobarokowych.”
dalsze losy Wilanowa po śmierci Sobieskiego: 3 lipca 1720 roku pałac wraz z ogrodem włoskim przeszedł z rąk królewicza Konstantego na własność zaprzyjaźnionej z rodziną hetmanowej Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej
w tym samym czasie o pałac stara się też August II, ale z racji tego, że wygryzł Sobieskich z tronu, traktowany jest wrogo
Sieniawska przejęła pałac w ruinie - gruntowne prace remontowe, mające na celu przywrócenie dawnego blasku i utrwalenie jego historycznej świetności (do 1729)
dobudowanie skrzydeł bocznych (G. Spazzio + dekoracja stiukowa na elewacjach F. Fumo i P. I. Comparetti) barokowy pałac francuski
po śmierci Sieniawskiej w 1729 roku dziedziczką dóbr wilanowskich zostaje jej córka - Maria Zofia Denhoff - która kontynuuje podjęte dzieło, przebudowując Wielką Sień i Gabinet Holenderski, a także rozbudowując skrzydło południowe wg projektu J. Z. Deybla
w 1730 roku wieloletnie starania Augusta II przyniosły rezultat, Denhoffowa oddaje mu pałac w dożywocie w zamian za odstąpienie pałacu Błękitnego przy Senatorskiej; jednocześnie zobowiązuje go do zachowania bez zmian wnętrza i zewnętrznych murów pałacu i do konserwacji całości budynku
a plany August II miał ambitne - już w 1710 roku zlecił on swojemu nadwornemu inżynierowi J. K. Naumannowi sporządzić projekt przebudowy, zakładający radykalne przeobrażenie bryły i elewacji: całość miała być podniesiona do wysokości Sali Uczt i przykryta dachem mansardowym, miały też powstać nowe sale np. do gier, do szermierki, oranżeria, teatr
ale wobec zobowiązania, król zajął się finansowaniem rozpoczętych przez Denhoffową prac w południowym skrzydle, gdzie powstała Sala Biała; podjęto również dekoracyjne np. w Gabinecie Holenderskim; nad całością czuwał Deybel
mały skok w czasie: 1781-94, pałacem zarządza marszałkowa Izabela Lubomirska - prace pod kierunkiem Szymona Bogumiła Zuga, z czego najważniejsza jest chyba przebudowa Wielkiej Sieni w 1792 roku
1795-99 - prace remontowe po insurekcji kościuszkowskiej i wkroczeniu do Wilanowa wojsk carskich (przetopiono dachy)
1799 - pałac otrzymuje córka Lubomirskiej, Aleksandra i jej mąż Stanisław Kostka Potocki, co rozpoczyna nowy, ciekawy epizod w dziejach posiadłości:
Potocki zajmuje się uzupełnianiem rozproszonych zbiorów Sobieskiego i zakupywaniem nowych
pragnąc udostępnić szerszej publiczności swoje zbiory w 1805 roku otworzył jedno z pierwszych publicznych muzeów we wzniesionym specjalnie do tego celu neogotyckiej galerii przy północnym skrzydle (1801, Piotr Aigner) i w samym skrzydle
otworzył w Wilanowie archiwum i bibliotekę
St. K. Potocki umiera w 1821 roku, prace adaptacyjne, dekoracyjne i remontowe podejmowane są kolejno przez jego żonę, syna Aleksandra ( do 1845), wnuka Augusta i jego żonę Aleksandrę Potockich
1845-48: w miejsce neogotyckiej galerii drugi trakt północnego skrzydła pałacowego; całość zaadaptowano na cele muzealne
powstawały wówczas takie pomieszczenia, jak Gabinet Etruski czy Lapidarium ze starożytnościami
na całe I p. przeniesiono bibliotekę i w końcu doszło do tego, że jedynie skrzydło południowe i część północnego stanowiły apartamenty właścicieli Wilanowa i ich pokoje gościnne
odpowiedzialna za zmiany w II połowie XIX wieku była rodzina Marconi; w 1852 roku Henryk Marconi wznosi kaplicę
decyzją Aleksandry Augustowej Potockiej w 1892 roku pałac przechodzi pod opiekę rodziny Branickich, którzy przede wszystkim podejmowali prace restauracyjne, jak ocenia Fijałkowski, niezbyt fortunne
potem już tylko konserwacje; w czasie II WŚ miało w budynku powstać kasyno oficerskie - nie powstało, w końcu miała się nim zająć niemiecka szkoła konserwatorska, ale nie wyleciał w powietrze - w każdym razie, i tak wykradziono, co się dało
1945 - Wilanów przechodzi na własność państwa i staje się jednym z oddziałów MNW
1995 - samodzielne Muzeum-Pałac w Wilanowie