Zadania organów samorządu terytorialnego w czasie stanu klęski żywiołowej.

Stan nadzwyczajny to taki stan w wewnętrznym porządku państwa, w którym część obowiązujących regulacji konstytucyjnych zostaje zawieszona, a w ich miejsce występuje regulacja wyjątkowa. Konstytucja zezwala na wprowadzenie takich stanów nadzwyczajnych jak stan wojenny, stan wyjątkowy oraz stan klęski żywiołowej.

Stan klęski żywiołowej ma miejsce w sytuacji klęski żywiołowej, w celu usunięcia bądź zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych (np. powodzi) lub awarii technicznych (np. wypływ chemikaliów z fabryki), które mają znamiona klęski żywiołowej. Stan ten wprowadzany jest w drodze rozporządzenia. Dla jego przedłużenia potrzebna jest zgoda Sejmu.

Art. 232 Konstytucji: „ W celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia Rada Ministrów może wprowadzić na czas oznaczony, nie dłuższy niż 30 dni, stan klęski żywiołowej na części albo na całym terytorium państwa. Przedłużenie tego stanu może nastąpić za zgodą Sejmu.”

Fakt, że katastrofy naturalne są nieuniknione, wymusza na organach władzy państwowej stworzenie prawnych i organizacyjnych warunków umożliwiających zapobieganie katastrofom oraz ograniczanie i usuwanie ich skutków, a przede wszystkim ochronę życia i mienia obywateli.

Warunki prawne tworzone są przez stosowne ustawodawstwo, które nadaje istniejącym instytucjom uprawnienia do działań zapobiegawczych w okresie zagrożenia katastrofami i między katastrofami oraz przez powołanie instytucji zobowiązanych do stałego monitorowania i badania środowiska naturalnego.

Art. 7 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „W czasie stanu klęski żywiołowej organy władzy publicznej działają w dotychczasowych strukturach organizacyjnych państwa i w ramach przysługujących im kompetencji, z zastrzeżeniem przepisów niniejszej ustawy.”

Samorząd terytorialny to forma organizacji społeczności lokalnych powołana do kierowania i zarządzania sprawami publicznymi w interesie mieszkańców. Wyłonił się z różnych form organizacji społeczności lokalnych .
Samorząd terytorialny jest instytucją działającą we wszystkich systemach demokratycznych. Działa w nich pod ochroną państwa, we własnym imieniu (posiada osobowość prawną). Jego kompetencje obejmują z reguły całą działalność publiczną, którą nie zajmują się organy państwowe. Nadzór państwa nad samorządem ma jedynie kontrolować zgodność z prawem działań samorządu, nie kontrolując konkretnej polityki.

Jednostki samorządu terytorialnego oraz organy administracji rządowej mają dodatkowe obowiązki w związku z obowiązującą od 22 sierpnia 2007 r. ustawą o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. nr 89, poz. 590). Nowe przepisy stosuje się w przypadku różnego rodzaju zdarzeń naturalnych lub awarii technicznych. Wśród nich można wyróżnić zdarzenie związane z działaniem sił natury takich jak wyładowania atmosferyczne czy wstrząsy sejsmologiczne. Zarządzanie kryzysowe może być także wywołane powodziami, suszami, pożarami, masowym występowaniem szkodników, chorób zwierząt lub roślin. Czynności podejmowane przez właściwe organy na podstawie ustawy o zarządzaniu kryzysowym może wywołać także awaria techniczna, czyli gwałtowne, nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu budowlanego, urządzenia technicznego lub systemu urządzeń technicznych powodujące przerwę w ich używaniu lub utratę ich właściwości. Chodzi np. o: pożary, katastrofy komunikacyjne, budowlane, górnicze, oraz awarie i wypadki technologiczne, w tym także awarie urządzeń infrastruktury. Działania organów administracji publicznej mają więc zapobiegać sytuacjom kryzysowym, a w przypadku ich wystąpienia ich celem jest przywrócić stan sprzed wystąpienia sytuacji kryzysowej.

W czasie stanu klęski żywiołowej działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia kierują takie organy samorządu jak:

• wójt (burmistrz, prezydent miasta) - jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze gminy;

• starosta - jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednej gminy wchodzącej w skład powiatu;

• wojewoda - jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednego powiatu wchodzącego w skład województwa;

• minister właściwy do spraw wewnętrznych - jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednego województwa.

Przyjęcie przez ustawodawcę zasady jednoosobowego kierownictwa podczas prowadzonej akcji przeciwdziałania następstwom klęski żywiołowej ma na celu zagwarantowanie sprawnego i skutecznego przeprowadzenia akcji ratowniczej. Należy pamiętać, że w przypadku powstania katastrofy lub klęski żywiołowej w akcji ratowniczej bierze udział wiele organów i instytucji, ważne jest więc należyte zharmonizowanie ich działań. Wspomniane wyżej podmioty ponoszą jednak główną odpowiedzialność za przebieg prowadzonej akcji ratowniczej. Osoby te mogą i powinny kierować działaniami innych podmiotów biorących udział w akcji, wydając w razie potrzeby niezbędne w tym zakresie decyzje i polecenia.

Zadania wojewódzkich, powiatowych i gminnych centrów zarządzania kryzysowego to: 

• pełnienie całodobowego dyżuru w celu zapewnienia przepływu informacji na potrzeby zarządzania kryzysowego;

• współdziałanie z centrami zarządzania kryzysowego organów administracji publicznej;

• współdziałanie z podmiotami prowadzącymi akcje ratownicze i humanitarne.

Do zadań zespołów reagowania kryzysowego należy:

• monitorowanie klęsk żywiołowych i prognozowanie rozwoju sytuacji;

• realizowanie procedur i programów reagowania w czasie stanu klęski żywiołowej;

• opracowywanie i aktualizowanie planów reagowania kryzysowego;

• planowanie wsparcia organów kierujących działaniami na niższym szczeblu administracji publicznej;

• przygotowywanie warunków umożliwiających koordynację pomocy humanitarnej na obszarach działania zespołów;

• realizowanie polityki informacyjnej związanej ze stanem klęski żywiołowej.

Z zespołami reagowania kryzysowego współpracuje wiele instytucji, które przejmują część obowiązków i dopiero ich wspólne działanie może przynieść pożądany efekt. Kierownicy zespołów reagowania kryzysowego mają, po ogłoszeniu stanu klęski żywiołowej, uprawnienia do ograniczania swobód obywatelskich na terenach objętych klęską.

Gminny Zespół Reagowania, kierowany przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta jest odpowiedzialny za ochronę przed klęską żywiołową na terenie gminy. Wójt może wydawać polecenia organom jednostek pomocniczych, kierownikom jednostek organizacyjnych utworzonych przez gminę, kierownikom jednostek ochrony przeciwpożarowej oraz kierownikom jednostek czasowo przekazanym do wykonywania zadań na terenie gminy.

art. 9 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. W zakresie działań, o których mowa w ust. 1, wójt (burmistrz, prezydent miasta) może wydawać polecenia wiążące organom jednostek pomocniczych, kierownikom jednostek organizacyjnych utworzonych przez gminę, kierownikom jednostek ochrony przeciwpożarowej działających na obszarze gminy oraz kierownikom jednostek organizacyjnych czasowo przekazanych przez właściwe organy do jego dyspozycji i skierowanych do wykonywania zadań na obszarze gminy. (...)”.

Powiatowy Zespół Reagowania Kryzysowego kierowany jest przez starostę. Zespół włącza się do akcji ratowniczej, gdy klęską zagrożony jest obszar kilku gmin położonych na terenie powiatu. W kierowaniu działaniami w stanie klęski żywiołowej staroście podlegają wójtowie oraz kierownicy jednostek organizacyjnych utworzonych przez powiat, kierownicy powiatowych służb, inspekcji i straży, również kierownicy jednostek ochrony przeciwpożarowej.

Szczególnym uprawnieniem starosty jest to, że może wydawać wiążące polecenia.

art. 10 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. W zakresie działań, o których mowa w ust. 1, starosta może wydawać polecenia wiążące wójtom (burmistrzom, prezydentom miast niebędących miastami na prawach powiatu), kierownikom jednostek organizacyjnych utworzonych przez powiat, kierownikom powiatowych służb, inspekcji i straży, kierownikom jednostek ochrony przeciwpożarowej działających na obszarze powiatu oraz kierownikom jednostek organizacyjnych czasowo przekazanych przez właściwe organy do jego dyspozycji i skierowanych do wykonywania zadań na obszarze powiatu. (...)”.

Wojewoda kieruje Wojewódzkim Zespołem Reagowania Kryzysowego w czasie stanu klęski żywiołowej na terenie województwa. Wojewodzie podporządkowane są jednostki organizacyjne administracji rządowej oraz samorządu wojewódzkiego działające na obszarze województwa. Do działań zapobiegających skutkom klęsk żywiołowych na terenie województwa mogą być kierowane oddziały Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej.

art. 11 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. W czasie stanu klęski żywiołowej właściwy wojewoda kieruje działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia na obszarze województwa. (...)”.

Pracami Rządowego Zespołu Koordynacji Kryzysowej kieruje minister właściwy do spraw wewnętrznych lub inny minister, do zakresu działania którego należy zapobieganie skutkom klęski żywiołowej lub ich usuwanie. Minister kieruje Zespołem wtedy, gdy klęska żywiołowa ma zasięg ponadwojewódzki, może wydawać polecenia organom administracji rządowej, a także organom samorządu terytorialnego.

W/w zespoły w szczególności zajmują się:

• monitorowaniem występujących klęsk żywiołowych;

• realizowaniem procedur reagowania w czasie stanu klęski żywiołowej;

• opracowywaniem planów reagowania kryzysowego.

art. 12 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. Do zadań zespołów należy w szczególności: 1) monitorowanie występujących klęsk żywiołowych i prognozowanie rozwoju sytuacji, 2) realizowanie procedur i programów reagowania w czasie stanu klęski żywiołowej, 3) opracowywanie i aktualizowanie planów reagowania kryzysowego, 4) planowanie wsparcia organów kierujących działaniami na niższym szczeblu administracji publicznej, 5) przygotowywanie warunków umożliwiających koordynację pomocy humanitarnej, 6) realizowanie polityki informacyjnej związanej ze stanem klęski żywiołowej. (...)”.

W zapobieganiu skutkom klęski żywiołowej lub ich usuwaniu są zobowiązane uczestniczyć: Państwowa Straż Pożarna i inne jednostki ochrony przeciwpożarowej, Policja, Państwowe Ratownictwo Medyczne oraz inne kompetentne w tych sprawach państwowe urzędy, agencje, inspekcje, straże oraz służby. Niektóre z nich to m.in. :

• Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW); jest to instytucja nadzorowana przez Ministra Środowiska. IMGW odpowiada za osłonę hydrologiczno-meteorologiczną kraju wykonując pomiary, opracowując prognozy, ostrzeżenia. Inicjuje działania służb odpowiedzialnych za przeciwdziałanie skutkom katastrof naturalnych wysyłając ostrzeżenia do Rządowego Zespołu Koordynacji Kryzysowej, Krajowego Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony Ludności, Wojewódzkich Zespołów Reagowania Kryzysowego;

• Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej (RZGW); ma on za zadanie: określanie ilości i stanu zasobów wodnych oraz stanu ochrony przed powodzią, opracowywanie planów ochrony przed powodzią, prowadzenie rejestrów cieków (uwzględniając jakość wody), koordynowanie działań związanych z ochroną przed powodzią i suszą, uzgadnianie planów zagospodarowania przestrzennego z uwzględnieniem warunków korzystania z wód dorzecza;

• Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych (WZMiUM); to instytucja podległa samorządowi wojewódzkiemu. Jest odpowiedzialna za utrzymanie urządzeń melioracyjnych - watów, pompowni, regulacji rzek. W sytuacji zagrożenia powodziowego koordynuje działania techniczne w Wojewódzkim Zespole Reagowania Kryzysowego, polegające na zabezpieczeniu urządzeń wodnych przed powodzią, likwidacji przesiąków, naprawie wałów itp.;

• Policja; w czasie klęski żywiołowej podlega ona kierownictwu zespołów reagowania kryzysowego właściwych szczebli. Choć nie jest zobowiązana do bezpośredniego działania w akcji ratowniczej, to w jej kompetencjach jest utrzymanie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Realizacja tego zadania następuje przez alarmowanie ludności, udostępnianie środków łączności innym służbom ratowniczym, zabezpieczanie mienia, organizowanie dróg i kierowanie ruchem w celu sprawnej organizacji dojazdów ewakuowanej ludności i służb ratowniczych. Policja wspomaga zespół w prowadzeniu akcji informacyjnej;

• Straż Pożarna; Na szczeblu centralnym działa Krajowe Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony Ludności Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej, kierowane przez Komendanta Głównego PSP Na szczeblu wojewódzkim i powiatowym działają Wojewódzkie oraz Powiatowe Stanowiska Koordynacji Ratownictwa podległe odpowiednio komendantom wojewódzkim i powiatowym. Do zadań tych zespołów należy rozpoznawanie zagrożeń, organizowanie i prowadzenie akcji ratowniczych, wykonywanie pomocniczych specjalistycznych czynności ratowniczych w czasie klęsk żywiołowych. W akcji ratowniczej zobowiązane są również uczestniczyć jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej;

• Jednostki wojskowe; Minister Obrony Narodowej może przekazać do dyspozycji wojewody oddziały Sił Zbrojnych pozostające pod dowództwem przełożonych służbowych, lecz wykonujące zadania określone przez wojewodę. W przypadkach nie cierpiących zwłoki decyzję o wprowadzeniu do akcji może podjąć samodzielnie dowódca jednostki wojskowej.

• Główny Inspektorat Sanitarny, Wojewódzkie Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne; po otrzymaniu informacji od zespołów reagowania kryzysowego inspekcje Sanepidu prowadzą działania w akcji prewencyjnej razem z innymi jednostkami. Przeprowadzają kontrole sanitarne na terenach zagrożonych oraz biorą udział w akcji informowania i edukacji poszkodowanych, przeprowadzają dezynfekcję oraz udostępniają środki dezynfekcyjne do samodzielnego wykorzystania.

Na poziomie krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym stworzone winny być plany reagowania kryzysowego. Plan taki składa się z planu głównego zawierającego charakterystykę zagrożeń oraz ocenę ryzyka ich wystąpienia, w tym mapy ryzyka i zagrożenia powodziowego oraz charakterystykę sił i środków, jak również stan rezerw państwowych, oraz ocenę możliwości ich wykorzystania. W dalszej kolejności plan główny zawiera analizę funkcjonowania administracji publicznej, jej skuteczności i możliwości wykorzystania w sytuacjach kryzysowych oraz przewidywane warianty działań w sytuacjach kryzysowych wraz ze wskazaniem trybu aktualizacji planu oraz poszczególnych załączników funkcjonalnych. Plan reagowania kryzysowego zawiera także procedury reagowania kryzysowego określające zespół przedsięwzięć na wypadek sytuacji kryzysowych, w czasie stanów nadzwyczajnych i w czasie wojny. Składają się na nie zadania w zakresie monitorowania zagrożeń, bilans i tryb uruchamiania sił i środków niezbędnych do usuwania skutków zagrożeń, oraz uruchamianie działań przewidzianych w planie reagowania kryzysowego oraz zasady współdziałania, a także sposoby ograniczania rozmiarów strat i usuwania skutków zagrożeń. Ostatnim elementem planu reagowania kryzysowego są załączniki funkcjonalne planu głównego określające:

• standardowe procedury operacyjne, opisujące sposoby działania podmiotów realizujących zadania z zakresu zarządzania kryzysowego oraz organizację łączności między tymi podmiotami,

• organizację systemu monitorowania zagrożeń, ostrzegania i alarmowania,

•  zasady informowania ludności o zagrożeniach i sposobach postępowania na wypadek zagrożeń,

• organizację ewakuacji z obszarów zagrożonych,

• organizację opieki społecznej i medycznej, z uwzględnieniem planów zabezpieczenia ratownictwa medycznego,

• organizację ochrony przed zagrożeniami radiacyjnymi, biologicznymi i chemicznymi,

• wykaz zawartych umów i porozumień związanych z realizacją zadań zawartych w planie reagowania kryzysowego,

• zasady oraz tryb oceniania i dokumentowania szkód.

Załączniki funkcjonalne planu głównego określające organizację ochrony przed zagrożeniami radiacyjnymi zawierają tylko plany reagowania kryzysowego, tworzone na poziomie krajowym i wojewódzkim. Plany reagowania kryzysowego muszą być korygowane nie rzadziej niż co dwa lata.