Dnia 1 stycznia 1999 r. weszły w życie przepisy ustawy z 24 lipca 1998 r. o samorządzie terytorialnym w Polsce. W związku z tym nastąpił nowy tzw. trójstopniowy podział terytorialny państwa. Ta ww. struktura podziału terytorialnego Polski składa się z: samorządowych gmin. samorządowych powiatów i rządowo-samorządowych województw.
Zgodnie z zapisem Konstytucji RP gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego. Zgodnie z art. 4 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, tworzenie, łączenie, podział, likwidacja gmin, ustalanie ich granic, siedzib oraz nazw następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, po uprzedniej konsultacji z mieszkańcami gminy. Mieszkańcy gminy mają też prawo do samodzielnego decydowania o wyborze do władz gminnych poprzez możliwość uczestniczenia w ich powołaniu. Organem kontrolnym i stanowiącym dla danego terenu jest rada gminy. Wybierana jest przez jej mieszkańców do tego uprawnionych na okres 4 lat. W skład rady gminy wchodzą radni, których liczba jest uzależniona od liczby mieszkańców gminy. Przewodniczącego rady gminy radni wybierają spośród siebie, a także 1 do 3 wiceprzewodniczących. Radę gminy mogą odwołać mieszkańcy przed upływem kadencji w wyniku referendum.
Istnieją również sołectwa i dzielnice (osiedla), które są jednostkami pomocniczymi. W sołectwie organem uchwałodawczym jest zebranie wiejskie, a wykonawczym sołtys. Natomiast organem uchwałodawczym w dzielnicy jest rada, a wykonawczym zarząd z jego przewodniczącym na czele.
Raz na kwartał rada gminy obraduje na sesjach zwoływanych w razie potrzeby przez przewodniczącego. Jeżeli zaistnieje taka potrzeba są powoływane specjalne komisje np.: rolnictwa, zdrowia, oświaty. W ich skład mogą wchodzić radni oraz wybrane osoby spoza rady np. specjaliści z różnych dziedzin. Zadaniami rady gminy są min.: uchwalenie planów rozwoju gospodarczego i zagospodarowania przestrzennego gminy, podejmowanie uchwał w sprawach podatków i innych opłat dotyczących majątku gminy (dzierżawa, sprzedaż). Władzę wykonawczą w gminie stanowi zarząd gminy. Jest to organ wybierany przez radę spośród radnych, który liczy od 4 do 5 członków.
Wójt stoi na czele zarządu w gminach wiejskich. Burmistrz natomiast stoi na czele zarządu w gminach, w których siedziba władz znajduje się w miejscowości posiadającej prawa miejskie. Prezydent zaś stoi na czele zarządu w miastach pow. 100 tys. mieszkańców. Wszyscy ww. kierują pracą urzędu gminy i są odpowiedzialni za wprowadzenie zadań ustanowionych przez radę gminy.
Gmina posiada zadania własne i zlecone przez administrację państwową. Zadania własne to takie, które są bezpośrednio związane z gminą np.: ochrona środowiska naturalnego, zagospodarowanie przestrzenne gminy itp. Do zadań zleconych, które są określone w ustawach należą min.: prowadzenie przez gminę spraw stanu cywilnego (rejestracje narodzin, małżeństw i zgonów), przeprowadzanie wyborów do sejmu. Te zadania, które są zlecone przez państwo są też przez nie finansowane.
Środki finansowe na zadania lokalne gmina pozyskuje z budżetów gminnych. Są one uzyskiwane przede wszystkim z podatków płaconych przez mieszkańców gminy oraz sum przekazywanych przez administrację, panstwową na realizacje zadań zleconych (dotacje, subwencje). Zyski lokalne to źródła dochodu osiągane z opłat za korzystanie z mienia komunalnego, będącego własnością, gminy np. z nieruchomości czyli domów i placów. Aktualnie mamy w Polsce 2489 gmin.
Kolejną jednostką utworzoną w wyniku nowego podziału terytorialnego jest powiat. Obejmuje on całe obszary graniczących ze sobą gmin albo cały obszar miasta na prawach powiatu. Tworzenie, łączenie oraz likwidacja powiatu następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów po konsultacji zainteresowanych rad gmin, rad powiatów i sejmików województw. Aktualnie w Polsce jest 373 powiaty w tym 308 to powiaty ziemskie i 65 to miasta na prawach powiatu. Organem stanowiącym i kontrolnym powiatu jest wybierana na 4 lata rada powiatu. Przewodniczący i wiceprzewodniczący jest wybierany z jej grona. Rada powiatu stanowi prawo miejskie, uchwala budżet. wybiera zarząd powiatu i stanowi o kierunkach jego działania. Zarząd jest organem wykonawczym i składa się: ze starosty, wice starosty i członków. Administrację powiatową stanowią: starostwo, kierownicy powiatowych służb, inspekcji i straży a także jednostki organizacyjne powiatu. Przy ich pomocy zarząd wykonuje zadania przeznaczone dla powiatu. Obowiązkami zarządu są min.: przygotowywanie projektów uchwał rady powiatu, wykonanie uchwał rady powiatu, gospodarowanie mieniem powiatu, wykonywanie budżetu powiatu i zatrudnianie oraz zwalnianie kierowników powiatowych jednostek organizacyjnych. W gestii kompetencji powiatu leży min. ochrona zdrowia zapewnienie opieki specjalistycznej i szpitalnej), pomoc społeczną, i politykę pro rodzinną (budowę i utrzymywanie ponad gminnych domów pomocy społecznej), komunikacja i transport (budowa, remonty i oświetlenie dróg powiatowych oraz organizowanie międzygminnej sieci transportu), szkolnictwo ponadpodstawowe.
W nowej strukturze podziału administracyjnego znalazły się też województwa, ale w zmniejszonej niż poprzednio liczbie. Obecnie mamy 16 województw. Zmiana granic województw w tym związana z łączeniem, dzieleniem czy likwidacją powiatów następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów po ewentualnym zasięgnięciu opinii organów jednostek samorządu terytorialnego. Z mocy prawa mieszkańcy województwa tworzą wspolnotę mieszkaniową. Organem stanowiącym i kontrolnym samorządu wojewódzkiego jest wybierany na 4 lata sejmik wojewódzki. W jego skład wchodzą wybierani ze swego grona przewodniczący i nie więcej niż 3 wiceprzewodniczących. Co najmniej raz na kwartał są zwoływane sesje, na których obraduje sejmik. Zadaniami sejmiku są: stanowienie aktów prawa miejscowego, uchwalenie strategii rozwoju województwa, uchwalenie planów zagospodarowania przestrzennego, uchwalenie budżetu województwa, wybór i uchwalenie zarządu województwa oraz podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych województwa. Zarząd wojewódzki natomiast jest organem wykonawczym i składa się z 5 osób na czele z marszałkiem, wybieranym przez sejmik. Zadaniem zarządu jest wykonywanie uchwal sejmiku wojewódzkiego, gospodarowanie mieniem wojewódzkim, przygotowywanie projektu oraz wykonywanie budżetu województwa. W gestii województwa jako wspólnoty regionalnej leży też m.in. przyciąganie inwestycji, zawieranie kontraktów z administracją rządową tworzenie regionalnych programów walki z bezrobociem, sprawy szkolnictwa wyższego i policealnego, finansowanie instytucji kultury o zasięgu regionalnym. W województwie funkcję organów administracji rządowej spełniają wojewodowie. Są oni przedstawicielami rządu, powoływanymi przez Premiera i sprawują władzę wykonawczą. Wojewodowie wydają rozporządzenia i wykonują, zadania administracji państwowej za pośrednictwem urzędów wojewódzkich. Wojewoda koordynuje działalność organów administracji rządowej na obszarze podlegającego mu województwa, zapewnia współdziałanie wszystkich jednostek organizacyjnych w zakresie utrzymywania porządku publicznego i zapobieganiu klęskom żywiołowym na terenie województwa, reprezentowaniu rządu na uroczystościach państwowych, współdziałaniu z wojewódzkim sejmikiem samorządowym w celu harmonizowania działań organów administracji rządowej z działaniami podejmowanymi przez sejm i administrację samorządową.
W województwie działają. także organy administracji specjalnej, które podlegają bezpośrednio właściwym ministrom i realizują zadania, wynikające z kompetencji tych ministrów. Należą do nich m. in. Izby i Urzędy Skarbowe, Wojewódzkie i Rejonowe Urzędy Pracy, Wojewódzkie i Rejonowe Komendy Policji, Kuratoria Oświaty i Wychowania, Inspekcja Ochrony Środowiska czy Państwowa Inspekcja Pracy.
BIBLIOGRAFIA:
1. Krzysztof Jurek, Aleksander Łynka „Wiedza o społeczeństwie” Wydawnictwo Piątek Trzynastego, Łódź 2000
2. Tadeusz Woś, Jerzy Stelmach, Marek Bankowicz, Marian Grzybowski, Tadeusz Włudyka „Wiedza o społeczeństwie” Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2000