ODWILŻ GOMUŁKOWSKA nazywana także polskim październikiem, październikiem 1956 lub odwilżą październikową, to zmiana polityki wewnętrznej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w II poł. 1956 roku, połączona ze zmianą na czele władzy i liberalizacją systemu politycznego. Jej efektem było m.in. uwolnienie z więzień i internowań części więźniów politycznych i duchowieństwa; w tym kard. Stefana Wyszyńskiego.

PRZYCZYNY

Odwilż gomułkowska była następstwem śmierci Stalina (marzec 1953) i związanych z tym zmian w ZSRR, ujawnieniem tajnego referatu Chruszczowa wygłoszonego 25 lutego 1956 na XX Zjeździe KPZR, tajemniczej śmierci Bolesława Bieruta w Moskwie (marzec 1956), wydarzeń poznańskich (czerwiec 1956), rozłamu w rządzącej partii PZPR i dojścia do władzy nowej ekipy rządowej pod przywództwem Władysława Gomułki.

PRZEBIEG

Od czasu wydarzeń poznańskich z 28 czerwca 1956 utrzymywał się w Polsce stan napięcia. Zdawano sobie sprawę, że musi dojść do przemian. Władze partyjne gorączkowo szukały wyjścia z pogarszającej się sytuacji.

Wydarzenia października związane były z odbywającymi się od 19 października obradami VIII Plenum Komitetu Centralnego PZPR. Dzień przed plenum do Warszawy przyleciał niespodziewanie Nikita Chruszczow. Realną stała się groźba interwencji Armii Czerwonej w Polsce, jej oddziały zaczęły przemieszczać się w kierunku stolicy pod pretekstem ćwiczeń. Do oporu przygotowywały się polskie Wojska Wewnętrzne podlegające Komitetowi ds. Bezpieczeństwa Publicznego,[1] w odróżnieniu od większości armii podległej Rokossowskiemu.

21 października plenum zadecydowało o przywróceniu do władzy Gomułki i wybrano go na stanowisko I sekretarza KC PZPR. Wybór Gomułki oraz zapowiedzi reform zostały entuzjastycznie przyjęty przez wiele osób, czego świadectwem był liczny wiec na placu Defilad 24 października. Podczas przemówienia na wiecu Gomułka potępił wówczas stalinizm i zapowiedział reformy, mające na celu demokratyzację ustroju. Bezpośrednio po tych wydarzeniach z Polski wyjechał marszałek Konstanty Rokossowski oraz wielu innych oficerów radzieckich, służących w Siłach Zbrojnych PRL.

W dniach 16-18 listopada 1956 odbyły sie w Moskwie rozmowy polsko-radzieckie. Na czele polskiej delegacji stał Władysław Gomułka. Umorzono zadłużenie Polski wg stanu z 1 listopada, postanowiono o repatriacji 30 tysięcy Polaków z ZSRR, uzgodniono status wojsk radzieckich w Polsce.

Dużo silniejszy zryw miał miejsce w tych samych dniach również na Węgrzech. Tam Armia Czerwona początkowo wycofała się, ale już 4-10 listopada krwawo stłumiła powstanie z użyciem broni pancernej.

Był to czas, w którym Polacy liczyli na liberalizację skostniałego systemu, zwiększenie wolności obyczajowej, a przede wszystkim na zaniechanie terroru ze strony władz. Gomułka tak naprawdę był w stanie zrealizować tylko ostatni z tych postulatów. Po październiku 1956 rozpoczęła się w Polsce destalinizacja. Niestety odwilż trwała krótko. Gomułce nie starczyło odwagi i wyobraźni, by wprowadzić zapowiedziane reformy. Pierwszym sygnałem zmiany kursu politycznego była likwidacja tygodnika "Po prostu" w roku 1957. Nastąpił okres narastającej stagnacji, trwający do przejęcia władzy przez Edwarda Gierka.

SKUTKI

* Stalinogród powrócił do dawnej nazwy Katowice

* Przejściowo zniesiono wydawanie poufnych opinii personalnych

* Zwolniono z więzienia prymasa Stefana Wyszyńskiego i odnowiono umowę Państwo – Kościół

* Odbyły się procesy największych zbrodniarzy z Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (m.in. A. Fejgina, J. Różańskiego, R. Romkowskiego)

* Zlikwidowano sklepy przeznaczone dla elity ubecko-partyjnej, tzw. sklepy za żółtymi firankami

* Zniesiono zakaz posiadania przez obywateli platyny, złota i obcych walut

* Ogłoszono zaprzestania zagłuszania audycji radiostacji zachodnich w języku polskim

* Odrzucono sowieckie wzorce w Związku Harcerstwa Polskiego

* Powołano Radę Ekonomiczną przy Radzie Ministrów

* Wielu profesorów usuniętych w latach stalinowskich wróciło na wyższe uczelnie

* Wycofano się z planów kolektywizacji rolnictwa

* Nastąpiło częściowe odejście od stalinowskich metod w rządzeniu krajem

* Sejm uchwalił ustawę o radach robotniczych

* Zrehabilitowano ok. 1500 więźniów politycznych

* Wypuszczono na wolność ok. 35 tysięcy niesłusznie osądzonych osób

* Ożywiono partie satelickie

* Do Polski wróciło ok. 29 tysięcy Polaków z ZSRR

* Nastąpiły zmiany kadrowe w wojsku (pozbyto się 32 oficerów sowieckich)

* Wycofano się z planów budowy nowych kopalń w rejonie jastrzębskim i przerwano dalsze szkolenie inżynierów innych specjalności na Wydziale Górniczym Politechniki Śląskiej w Gliwicach i AGH-Kraków

KONSEKWENCJE MIĘDZYNARODOWE

Wydarzenia w Polsce i na Węgrzech stały się przedmiotem sporów na forum ruchu robotniczego na świecie. Dyskusje prowadziły do potępienia ZSRR i zrywania z ideą komunizmu, dały podstawę do wielu rozłamów i podziałów organizacyjnych, spowodowały poważne rozluźnienie spoistości ruchu komunistycznego i jego osłabienie. Wydarzenia te wykazały, że ZSRR nie chce rozluźnić uzależnienia od siebie państw demokracji ludowej. Złagodzono jedynie metody zależności, ale nie zrezygnowano z niej. Deklarację o zasadach współpracy z tymi krajami ogłoszono 30 października 1956r. uznając ich prawo do suwerenności. Państwa demokracji ludowej odczuły znaczną poprawę sytuacji „suwerenność” pozwalała na w miarę samodzielne kształtowanie polityki wewnętrznej. Sprawy zagraniczne tych państw były nadal zależne od ZSRR. RWPG nadal funkcjonowało, podobnie Układ Warszawski.