Leopold Buczkowski „Czarny potok” (1954)
Leopold Buczkowski (ur. 1905 w Nakwaszy na Podolu, zm. 1989 w Warszawie) - wszechstronnie uzdolniony polski prozaik, malarz, artysta grafik.Studiował polonistykę na Wydziale Humanistycznym UJ oraz malarstwo na ASP w Warszawie pod kierunkiem Juliana Fałata. Uczestnik kampanii 1939, wzięty do niewoli. W 1944 w oddziałach samoobrony w Nakwaszy. Działania Ukraińców (śmierć braci) zmusiły rodzinę Buczkowskich do opuszczenia miejsca zamieszkania. Przenieśli się do Warszawy na ulicę Mysłowicką 13 (Dolny Żoliborz). Uczestnik powstania warszawskiego. Żołnierz AK. Po powstaniu trafił do obozu jenieckiego w Pruszkowie skąd uciekł.
Po wojnie zamieszkał w Krakowie, zajmując się ilustrowaniem książek. Od 1948 do śmierci mieszkał w Konstancinie pod Warszawą.
W roku 1979 otrzymał nagrodę I stopnia prezesa Rady Ministrów za całokształt twórczości.
Za rok właściwego debiutu uważa się 1936. Prowadził teatr amatorski, dla którego napisał sztukę Zabójstwo. Jego pierwsza powieść "Wertepy" ukazująca surowy obraz ówczesnej wsi wołyńskiej została zarekwirowana przez policję. Drugą powieść – "Czarny potok" napisał w Zakopanem w 1946. Od 1953 zaczął malować i wystawiać swoje prace w Warszawie. "Czarny potok", "Dorycki krużganek", zbiór opowiadań "Młody poeta w zamku" i "Pierwsza świetność" są wstrząsającym świadectwem okupacyjnego terroru i bohaterskiej walki jego ofiar w imię obrony człowieczeństwa. Są także dokumentem wymierającej kultury. Cechy jego twórczości literackiej to: autentyzm, dosadność i plastyczność obrazu. Pisał z całkowitym pominięciem podstawowych zasad prozy. Tym samym tworzył dzieła bardzo oryginalne, będące nietypowym, wysoko cenionym przez krytyków, eksperymentem.
Publikacje (m.in.):
1947 "Wertepy",
1954 "Czarny potok",
1957 "Dorycki krużganek",
1959 "Młody poeta w zamku",
1966 "Pierwsza świetnośc,
1974 "Kąpiele w Lucca",
1978 "Kamień w pieluszkach",
1986 "Proza żywa"
„Czarny potok” jest w prozie polskiej jednym z najbardziej doniosłych artystycznie utworów, osnutych na kanwie wydarzeń z czasów II wojny św. Akcja powieści rozgrywa się na Podolu, w okolicy miasteczka Szabasowa, między czerwcem 1941 ( wkroczenie Niemców) a 1943. W spustoszonym i zdegenerowanym świecie życiem bohaterów zdają się rządzić elementarne odruchy i pragnienia. Zagłada i śmierć zataczają coraz szersze kręgi., spadając kolejno na żydowskie getto, miasteczko, okoliczne wsie i chutory. Choć przestrzeń stanowi w utworze zamknięty krąg, w którym chaotycznie przemieszczają się bohaterowie, ( ośrodkiem tego kręgu jest miasteczko Szabasowa) w planie symbolicznym powieść przynosi obraz zagłady kosmosu, mówi o zniszczeniu wszelkich więzi, jakie stanowiły o ładzie świata.
Na pierwszy plan wysuwają się losy Polaków i Żydów, związanych z oddziałem samoobrony, pod przywództwem Szeruckiego. Bohaterowie ( Heindl, Wąskopyski, Chuny Szaja, Latadywan i inni) próbują przeciwstawić się degradacji ludzkiego życia. Choć w ekstremalnych warunkach nie sposób wskazać żadnych sankcji dla zasad moralnych, ich postępowaniem kieruje nakaz obrony najsłabszych ( np. dzieci). Są solidarni, nie zgadzają się na świat „stukaniny”, która – według szpicla Gaila – jest nadrzędnym, bo jedynym prawem. Dyskusja Gaila z księdzem Bańczyckim to najważniejsza w powieści debata ideowa. Bieg świata i ludzkiego życia zdaje się wymykać jakiemukolwiek porządkowi. Jeśli jednak pragnie się ocalić godność, nie można się z tym pogodzić. Dlatego bohaterowie instynktownie – tak długo, jak to możliwe – pozostają w pobliżu swoich domostw. Wraz z odejściem z okolic Szabasowej pozostałych jeszcze przy życiu członków oddziału zamyka się fabuła utworu.
Buczkowski był jedynym chyba z nowatorów polskiej prozy powojennej, który programowo zwrócił się przeciwko formie i światopoglądowi tradycyjnej powieści. W „Czarnym potoku” zerwał z ciągłością fabuły i opowiadania, znacznie ograniczył kompetencje narratora, który relacjonuje wydarzenia z perspektywy bohaterów zagubionych w chaosie wypadków. Destrukcja tradycyjnej powieści jest tu odpowiednikiem zagłady świata. Jednak uważna lektura pozwala odtworzyć chronologie zdarzeń i odkryć przemyślaną architekturę powieści, której konstrukcja polega na przytaczaniu kolejnych, spiętrzonych relacji bohaterów (nadrzędnym opowiadaczem okazuje się Heindl).
Opublikowany w 1954 roku, choć napisany wcześniej, „Czarny potok” był pierwszym utworem Buczkowskiego, który zwrócił na pisarza uwagę krytyki. W kolejnych dziełach, zazwyczaj związanych tematycznie z epizodami z I lub II wojny na terenach dawnej Galicji, pisarz proponował jeszcze bardziej oryginalne zasady kompozycji. Np. w utworze „Kąpiele w Lucca” ( 1974) zastosował poetykę kolażu literackiego, oryginalnie wykorzystał reguły stylizacji ( np. fragmenty utrzymane w konwencji językowego samouczka). Pozwoliło to pisarzowi na przedstawienie w szczupłym objętościowo utworze syntetycznej wizji europejskiej kultury i historii.