4. Transakcyjne wartości interakcji społecznych (Berne).

Po zakończeniu okresu bliskiej intymności z matką człowiek stoi przed trudnym wyborem – z jednej strony siły społeczne, psychologiczne i biologiczne przeszkadzają w utrzymaniu fizycznej bliskości typu niemowlęcego, z drugiej człowiek nieustannie do niej dąży. W rezultacie dochodzi do kompromisu, którego rezultatem jest przekształcenie niemowlęcego głodu bodźców w głód poznawczy.

Głaskanie – termin ogólny określający kontakt fizyczny (wszystkie akty zwracania uwagi na obecność drugiej osoby). „Głask” – podstawowa jednostka funkcjonowania społecznego. Wymiana „głasków” tworzy transakcję, która jest jednostką stosunków społecznych.

Dotykanie niemowląt i jego symboliczny równoważnik u osób dorosłych – poznawanie – jest niezbędne do przetrwania. Po zaspokojeniu głodu bodźców i poznawczego pojawia się głód struktur.

Głód struktur wyraża potrzebę unikania nudy; jeżeli nuda utrzymuje się przez długi czas, staje się synonimem wygłodzenia uczuciowego i może mieć takie same konsekwencje. Jedyną odpowiedzią na głód struktur jest strukturalizowanie czasu.

Programowanie – operacyjny aspekt strukturalizowania czasu.

Najbardziej powszechna, wygodna i użyteczna metoda strukturalizowania czasu to tworzenie planu działania w materii świata zewnętrznego = praca. Plan ten określa się mianem aktywności.

3 postacie programowania:

1. Programowanie materialne – skutek zetknięcia się człowieka ze zmiennością świata zewnętrznego; integruje nas ono tylko w tej mierze, w jakiej stwarza formę dla „głaskania”;

2. Programowanie społeczne – tradycyjne wymiany rytualne lub semirytualne, podstawowym kryterium jest układność, czyli dobre maniery (sposoby poznawania, rytuały zalotów i żałoby, co można a czego nie poruszać w rozmowie itp.). Po rytuałach formalnych następują semirytualne rozmowy na różny temat, czyli rozrywki.

3. Programowanie indywidualne – pojawia się w stosunkach osób, które lepiej się znają, wzrasta prawdopodobieństwo zajścia „zdarzeń przypadkowych” (wydają się przypadkowe dla zainteresowanych, ale w rzeczywistości przebiegają według określonych wzorców). W przeciwieństwie do rozrywek oparte są na bardziej indywidualnym niż społecznym programowaniu – nazywa się je grami. Życie małżeńskie i rodzinne może przez długie lata opierać się na wariantach tej samej gry.

Uprawianie gier to także rzeczy poważne, jak samobójstwo, uzależnienie od alkoholu i narkotyków, przestępczość. Podstawowa właściwość gry ludzkiej - emocje podlegają regulacji. Widać to gdy nieprzepisowa manifestacja uczuć pociąga za sobą sankcje – gra może być bardzo poważna, ale sankcje są poważne tylko w przypadku złamania reguł.

Rozrywki i gry – substytuty prawdziwego życia z prawdziwą intymnością, są to bardziej wstępne umowy niż związki, są nazywane gorzką formułą zabawy.

Intymność zaczyna się gdy indywidualne programowanie staje się bardziej intensywne, a słabną społeczne modelowanie i ukryte ograniczenia i motywy. Jest to jedyna w pełni zadowalająca odpowiedź na głód bodźców, głód poznawczy i głód struktur.

Dwa sposoby strukturalizowania czasu przez osoby samotne:

- poprzez aktywność

- poprzez fantazje

Jeżeli ktoś przynależy do związku społecznego dwojga lub więcej ludzi – kilka sposobów strukturalizowania czasu:

- rytuały

- rozrywki

- gry

- intymność

- aktywność.

Celem każdego członka jest uzyskanie max satysfakcji z transakcji z innymi ludźmi.

Korzyści z kontaktu społecznego – stworzenie równowagi somatycznej i psychicznej, są związane z takimi czynnikami:

- obniżenie napięcia (pierwotne wewnętrzne korzyści)

- unikanie szkodliwych sytuacji (pierwotne zewnętrzne korzyści)

- zdobywanie „głasków” (korzyści wtórne)

- utrzymanie ustalonej równowagi (korzyści egzystencjalne).

Najatrakcyjniejsze formy kontaktu społecznego to gry i intymność (zdarza się rzadko i jest przede wszystkim sprawą prywatną).

Analiza gier

1. Analiza strukturalna

Stany ego – określone zachowanie jednostki odpowiada określonemu stanowi psychicznemu, inny zestaw odpowiada innemu stanowi. Jest to spójny system uczuć, zestaw spójnych wzorów zachowania, system uczuć połączony z odpowiadającym mu zestawem wzorów zachowania.

Każdy człowiek dysponuje ograniczonym repertuarem stanów ego, jest on uporządkowany według kategorii:

- stany ego będące próba naśladownictwa wzorów rodzicielskich, RODZIC

- stany ego autonomicznie prowadzące w kierunku obiektywnej oceny rzeczywistości, DOROSŁY

- stany ego, które reprezentują archaiczne przeżytki (aktywne stany ego utrwalone we wczesnym dzieciństwie), DZIECKO.

W dowolnym momencie każda osoba w danej społeczności będzie okazywała stan ego Rodzica, Dorosłego lub Dziecka, potrafiąc zamienić jeden stan na inny (jednym przychodzi to łatwiej, innym trudniej). Schemat pełnej osobowości każdego człowieka obejmuje jego Rodzicielskie, Dorosłe i Dziecięce stany ego. Są one rozdzielone, ponieważ bardzo często są wzajemnie sprzeczne. Każdy stan ego ma własną życiową wartość dla organizmu człowieka:

• Dziecko – intuicja, twórczość, spontaniczna energia i radość,

• Dorosły

– niezbędny do przetrwania, przetwarza dane i oblicza prawdopodobieństwo istotne do skutecznego radzenia sobie ze światem zewnętrznym,

– reguluje czynności Rodzica i Dziecka i pośredniczy między nimi,

• Rodzic

- umożliwia jednostce skuteczne wypełnienie roli rodzica dla własnych dzieci,

- wykonuje wiele reakcji automatycznie, co oszczędza dużo czasu i energii – zwalnia to Dorosłego z podejmowania wielu drobnych decyzji i może się on poświęcić ważniejszym sprawom, rutynowe czynności zostawiając Rodzicowi.

Wszystkie 3 elementy są równie ważne.

2. Analiza transakcyjna

Bodziec transakcyjny – jeśli 2 lub więcej ludzi spotyka się w gromadzie, prędzej czy później któryś z nich przemówi lub w inny sposób okaże, że zauważa inne osoby.

Reakcja transakcyjna – inna osoba okaże coś bądź odezwie się w odpowiedzi na bodziec.

Analiza transakcyjna polega na stwierdzeniu, który ze stanów ego wysłał bodziec i który wykonał reakcję.

• Transakcje komplementarne – reakcja jest właściwa i oczekiwana i nastepuje zgodnie z naturalnym porządkiem stosunków międzyludzkich (dziecko prosi o wodę i matka przynosi mu szklankę). Dopóki transakcje są komplementarne komunikacja jest łatwa i może zachodzić bez końca, nieważne czy dwoje ludzi zajmuje się plotkowaniem (Rodzic-Dziecko), czy rozwiązywaniem problemu (Dorosły-Dorosły) lub wspólną zabawą (Dziecko-Dziecko, Rodzic-Dziecko).

• Transakcja skrzyżowana – wtedy komunikacja się przerywa, przykład: „Może powinniśmy się zastanowić dlaczego ostatnio więcej pijesz?”, właściwą reakcją byłoby Dorosły-Dorosły, więc odpowiedź: „Może powinniśmy. Bardzo chciałbym to wiedzieć”, jeżeli jednak następuje wybuch złości „Zawsze mnie krytykujesz, jak kiedyś mój ojciec” to mamy transakcję Dziecko-Rodzic. Problem zostaje zwieszony dopóki wektory nie staną się komplementarne.

• Transakcje ukryte – angażują więcej niż dwa stany ego równocześnie.

Przykład:

Kowboj „Chodź obejrzymy stodołę”

Dziewczyna „Od dzieciństwa uwielbiam stodoły”

Pozornie rozmowa Dorosły-Dorosły o stodołach, w rzeczywistości Dziecko-Dziecko o grze seksualnej. Dorosły posiada inicjatywę, ale skutek jest zdeterminowany przez Dziecko.

• Transakcje kątowe – angażują 3 stany ego, szczególnie biegli są w nich sprzedawcy – gra handlowa.

Przykład:

Sprzedawca: „To jest lepsze, ale pani na to nie stać”

Gospodyni: „Właśnie to biorę”

Pozornie Dorosły sprzedawca zadaje pytanie do Dorosłej gospodyni, która powinna się zgodzić („w jednym i drugim ma pan rację”), jednak ukryty wektor jest skierowany w stronę Dziecka gospodyni (wbrew kwestiom finansowym pokażę mu, że nie jestem gorsza od innych klientów).

Procedury i gry

Procedura – seria prostych komplementarnych transakcji Dorosłych mających na celu manipulowanie rzeczywistością. Oparte są na przetwarzaniu danych i ocenach prawdopodobieństwa dotyczących materiału rzeczywistości – pilotowanie samolotu, operacja.

Ocena procedur:

- sprawność procedury – człowiek robi najlepszy użytek z dostępnych mu danych i doświadczeń, bez względu na braki w jego wiedzy, kryterium psychologiczne,

- efektywność procedury – ocenia się ją na podstawie wyników, kryterium materialne.

Rytuał – stereotypowy ciąg prostych transakcji komplementarnych, zaprogramowanych przez zewnętrzne czynniki społeczne.

Rytuał nieformalny – np. towarzyskie pożegnanie, może podlegać wariacjom lokalnym, ale podstawowa forma pozostaje niezmieniona.

Rytuał formalny – msza rzymskokatolicka, mniejsza dowolność.

Cechą wspólna procedur i rytuałów jest ich stereotypowość. Po rozpoczęciu pierwszej transakcji, reszta toczy się już ustalonym trybem do z góry określonego końca. Różnica – procedury są programowane przez Dorosłego, a rytuały są modelowane Rodzicielsko.

Rozrywki

Rozrywka prosta – ciąg półrytualnych, prostych transakcji komplementarnych, koncentrujących się wokół materiału określonej kategorii, celem jest strukturalizacja pewnego przedziału czasu. Początek i koniec tego okresu wyznaczają procedury i rytuały. Transakcje są tak programowane, że każdy uczestnik otrzymuje max korzyści w ciągu tego czasu, im lepsza adaptacja, tym większy zysk.

Rozrywki najczęściej uprawia się na przyjęciach lub w oczekiwaniu na rozpoczęcie formalnego zebrania grupy – pogaduszki lub poważniejsze rozmowy.

Klasyfikacje rozrywek:

a) męskie tematy:

- giełda samochodowa – porównywanie aut,

- kto wygrał - dyskusja kibiców sportowych,

b) babskie sprawy:

- sklep spożywczy,

- kuchnia,

- garderoba.

c) rozmowy o drobiazgach.

Rozrywki to sposób na strukturalizowanie czasu i wymianę „głasków” przez uczestników, a także selekcja społeczna. Dziecko każdego uczestnika ocenia możliwości pozostałych i pod koniec każdy ma upatrzonych graczy, z którymi chciałby się częściej widywać (wybór najbardziej odpowiednich kandydatów do bardziej złożonych związków, czyli gier). Inną korzyścią jest potwierdzenie roli i umocnienie się we własnym przeświadczeniu. Potwierdzenie roli – gracz zdobędzie przewagę i nie napotka sprzeciwu, dostanie „głaski”, umocnienie w przeświadczeniu (egzystencjalna korzyść z rozrywek).

Gry

Gra – seria komplementarnych transakcji ukrytych prowadzących do dobrze określonego, dającego się przewidzieć wyniku. Często powtarzający się zestaw transakcji o utajnionej motywacji.

Gry różnią się od procedur, rytuałów i rozrywek – dzięki ukrytej jakości i wypłacie. Tamte są szczere, a każda gra jest w założeniu nieuczciwa (jej wynik ma wydźwięk dramatyczny). Życie społeczne w większości upływa na grach, ponieważ okazji do intymności w życiu codziennym jest niewiele. Gry są zarówno konieczne, jak i pożądane, pod warunkiem, że są najbardziej korzystne dla danej osoby. Intymność powinna być najdoskonalszą formą życia człowieka, to spontaniczna, wolna od gier otwartość osoby świadomej, osiągnięcie percepcji nieskażonego Dziecka. Jest ona funkcją naturalnego Dziecka, więc zazwyczaj zostaje spełniona, jeśli nie zakłócają jej gry. Tym co ją niszczy jest przystosowanie się do wpływów Rodzica.

5. Ceremonialność władzy na przykładzie pochodu pierwszomajowego.

Opis święta majowego w latach 1950-1954

27 kwietnia 1950 Sejm przyjął ustawę o 1 Maja jako święcie państwowym, jednym z obowiązków stało się dekorowanie domów flagami. Na ulicach i placach pojawiały się transparenty, portrety przywódców i napisy.

W zakładach pracy – odświętne dekoracje, przyjmowane były zobowiązania produkcyjne (miały sprawiać wrażenie, że dzięki nim finansowany jest wystrój święta), czyny majowe, zaciągano warty pokoju, przodujące warsztaty opatrzone były proporczykami, napisami i sztandarami. Wytężony rytm pracy przed świętem – cel: przygotowanie psychiczne do pochodu, pokazanie opinii publicznej osiągnięć.

Duże koszty i nakłady pracy związane z przygotowaniem pochodu – do tworzenia dekoracji zatrudniano setki plastyków; tysiące agitatorów partyjnych, którzy pracowali nad podniesieniem świadomości społecznej (drukowanie gazetek); kupno materiałów pomocniczych do gazetek ściennych i przystrajania sal na akademie; zatrudniano plastyków do malowania portretów (gdy kończyło się święto już zaczynano przygotowania do następnego).

Wystrój poważny, dostojny, pompatyczny, z wyjątkiem gmachu ASP w 1953 roku – na jego fasadzie pojawiły się karykatury sabotażystów, złodziei mienia społecznego, brakorobów itp. Tytuł wystawy: Oto twój wróg. W środku wystawa Instytutu Zoologii przy ASP – kukły kociaków, bażantów oraz pluskiew i pcheł z wizerunkami bumelantów na piersi (wzorce plastyczne czerpano z karnawału nicejskiego). Satyra była dozwolona tylko w konkretnym miejscu, odpowiednim osobom – studentom (młodzi, mniej skłonni do powagi, wyraźniej widzący problemy: społeczne i polityki zagranicznej).

W dniach przed 1 Maja – organizowano akademie, zawiązywały się komitety pierwszomajowe (oficjalnie odpowiedzialne za sprawną organizację). W rzeczywistości za organizację odpowiadały: Komitet Rządu ds. Wystaw i Targów, urzędy dzielnicowe i organizacje partyjne zakładów.

1. Rozpoczęcie pochodu – 10:00

- w wyznaczonych punktach miasta zbierały się grupy demonstrantów, według oficjalnych danych w 1950 roku w pochodzie w Warszawie brała udział połowa miasta (400 tys. osób);

- przemarsz trwał około 7 godzin;

- trasa pochodu – od miejsc zbiórki do Alej Jerozolimskich, do trybuny przed Domem Partii, przejście mostem Poniatowskiego i na Pradze koniec;

- w 1950 po paradzie cywilnej – przemarsz wojska i wozów pancernych;

2. Spektakl dla osób z trybuny, teatr dla wybranych:

- pochód stawał się spektaklem dla garstki widzów siedzących na trybunie – tylko z tego miejsca można było zobaczyć całość widowiska, np. napisy z żywych liter, widoczne tylko z góry;

- obrzęd nabrał cech widowiska i zatracił proporcje – setki tysięcy aktorów odgrywało spektakl dla nielicznej grupy widzów;

- trybuna – podwyższenie wysokie na parę metrów, przed nią stały orkiestry wojskowe grające Międzynarodówkę, pieśni masowe i marsze, po obu stronach trybuny honorowej były ławki dla gości;

- dzięki różnicy poziomów jedyna właściwa grupa widzów zasiadała na trybunie honorowej – tylko oni dostrzegali napisy na proporcach, dla nich przeznaczano kwiaty i niespodzianki;

-przygotowania – niczego nie pozostawiano przypadkowi, trenowano dzieci wręczające kwiaty, a nawet gołębie, które wypuszczono przed prezydentem Bierutem (3 siadły na głowie Bieruta jako symbol pokoju);

3. Przebieg:

- pochód zaczynał się od salwy honorowej, Międzynarodówki i przemówienia prezydenta, na czele szły poczty sztandarowe komitetów, niesiono portrety Marksa, Engelsa, Lenina, Stalina i Bieruta (to miejsce zastrzeżono dla przodowników w walce o socjalizm);

- następnie szła młodzież i sportowcy – symbol przyszłości i tężyzny;

- młodzież z Organizacji harcerskiej – podkreślenie, że podobnie jak dorośli, młodzi biorą udział we współzawodnictwie pracy (kartki z piątkami i przekreślonymi dwójami) ;

- następnie defilada sprzętu zmechanizowanego – ciężarówki, auta, traktory, sprzęt używany do budowy Pałacu Kultury – przejazd miał cechy defilady wojskowej, prezentowano także broń – przemarsz ORMO z karabinami;

- kolejna grupa to priorytetowe budowy stolicy – makiety Pałacu Kultury, kolumny Zygmunta, przekroju stacji metra;

- żywe obrazy – np. ciężka praca kamieniarza - na ciężarówce jechało 2 mężczyzn układając balustradę z papieru;

- na samochodach przejeżdżają tablice obrazujące osiągnięcia Planu 6-letniego;

- demonstracja sojuszu robotniczo-chłopskiego – zespoły ludowe, maszyny rolnicze, kombajny, przed trybuną tańczono oberka i krakowiaka, po śmierci Stalina rolnicy nieśli jego podobizny przystrojone wstążkami, które niosły dzieci (jak z podobiznami Matki Boskiej w pochodzie z okazji Bożego Ciała);

- następnie mniej wyraźne grupy demonstrantów – małe resorty (kultura, nauka, sztuka, szkolnictwo), dzielnice itp.;

- na transparentach widniały solidarystyczne hasła, wizerunki przodowników pracy i sojuszniczych przywódców – wszystko w towarzystwie sztandarów, papierowych kwiatów w kolorach czerwonym, niebieskim i zielonym, napisów „Pokój” i gołębi pokoju;

- profesjonalni przewodnicy inicjowali okrzyki, nie tylko prowadzili chór, ale również przez megafony informowali o tym, co się działo pod trybuną;

-reżyserzy dźwięku – ich rola jest nieodłączna od wszelkich obrzędów, jest stara jak początki widowisk (koryfeusze prowadzący chór w teatrze greckim; kantorzy synagog, zawodowi klakierzy) ich zadanie to dawanie sygnału, sformalizowanie spontaniczności – w przypadku święta pierwszomajowego – podpowiadali właściwe okrzyki przed trybuną, kierowali zachowaniem tłumu.

Przerywnik satyryczno-humorystyczny:

- następował albo po grupie młodzieży - 1950r. albo po przodujących budowach - 1952r.;

- wyszydzał wady i politykę wrogów;

- miał rozluźniać powagę pochodu, wskazywać na jego stronę ludyczną;

- technika widowisk polegała na łączeniu tego co wstrętne z tym co wrogie – czasem dosłownie (scena zaślubin Eisenhowera i Adenauera; odpowiedź na zawarcie Paktu Atlantyckiego – scena z Amerykanami przebranymi w mundury esesmanów; Churchill i Truman jako dolarowe marionetki itp.).

Po pochodzie następował czas spacerów po ulicach, tańców, sztucznych ogni – następowało przejście w święto zbiorowej prywatności. Z chwilą minięcia trybuny następowało przejście w sferę intymności. W tamtych czasach dyskoteki były rzadkością, a na dansingi nie każdemu starczało pieniędzy, dlatego ludzie chętnie uczestniczyli w zabawie.

6. Ceremoniał prywatny – pogrzeb staropolski.

Przebieg okazałego pogrzebu w okresie nowożytnym w Polsce:

- przy łożu śmierci gromadziła się rodzina z kapłanem i odmawiali wspólnie modlitwy;

- po skonaniu przebierano zmarłego w strój reprezentacyjny i przenoszono do odświętnie udekorowanej sali na łoże, ewentualnie do kaplicy pałacowej; czasem obok ciała ustawiano ołtarze, by można było przeprowadzać msze;

W przypadku pogrzebu królewskiego – ciało balsamowano i wystawiano na katafalku, wnętrzności w urnie chowano natychmiast po śmierci (czasem według woli zmarłego w testamencie jego serce chowano w kościele, którego był fundatorem);

- przy wystawionym ciele czuwali zakonnicy, służba w żałobie i żebracy;

- czasem przy łożu siedział archimimus (aktor mimiczny, w teatrze antycznym kreujący ważniejsze role) ubrany w strój zmarłego;

-czas eksponowania ciała zależał od czasu potrzebnego na przygotowania w kościele;

-mniej lub bardziej uroczyste przeniesienie ciała do kaplicy – wnoszono tam katafalk i codziennie odprawiano msze, aż do dnia pogrzebu.

Rodzinę królewską chowano w katedrze wawelskiej, a magnatów w kościołach będących mauzoleum rodzinnym. Czasem zgodnie z wolą zmarłego chowano go w kościele, którego był fundatorem.

Duże oddalenie miejsca śmierci od miejsca pogrzebu – procesja z ciałem prowadzona przez wybranych księży z asystą, w kościołach stojących wzdłuż drogi przemarszu odbywały się uroczyste msze w intencji zmarłego; latem przejazdy z miejscowości do miejscowości odbywały się nocą; pochodowi towarzyszyło wojsko, a na postojach rozbijano namioty – upodobnienie do przejazdu oddziału wojskowego. W miejscowości, w której miał się odbyć pogrzeb uroczyście witano ciało i przenoszono trumnę do kościoła.

W przypadku pogrzebów królewskich:

- dla trumny ustawiano namioty pod Krakowem, a procesja obchodziła kościoły zmierzając w stronę katedry,

- rozsyłano specjalne listy z zawiadomieniami o śmierci i zaproszeniami na pogrzeb;

-uroczystości pogrzebowe trwały od 2 do 4 dni, rozpoczynały się przy wystrzałach z dział, dzwoniono w kościołach, odprawiano tysiące mszy w polowych ołtarzach;

- do dębowej trumny, obitej drogocennymi materiałami, wkładano tabliczkę z wyjaśniającą inskrypcją, „w nogach” przybijano portret zmarłego, a „w głowie” trumny tablicę herbową;

- w dniu złożenia ciała do grobu rozdawano na cmentarzach i w kościołach wierszowane panegiryki, a potem przy trumnie odbywały się specjalne uroczystości,

- po mszy odprawiano kondukt pogrzebowy (w przypadku pogrzebów wojskowych – po procesji archimimus wjeżdżał na koniu i „spadał” z konia przy katafalku, łamano oręż wojskowy, rozbijano pieczęcie i chorągwie);

- królewskie uroczystości pogrzebowe odbywały się po przyjeździe elekta i dzień przed jego koronacją, dygnitarze niszczyli swoje symbole władzy i herby zmarłego króla (symbol odejścia władzy króla), kilkutysięczna procesja szła w odpowiednim szyku; w szczególnie uroczystych konduktach niesiono kilka katafalków przed tym właściwym z ciałem, najbliżej trumny jechał archimimus na koniu z giermkiem, procesja przechodziła pod bramami triumfalnymi na cmentarz lub obchodziła kościół po złożeniu ciała do grobu wygłaszano mowy pochwalne.

Procesje pogrzebowe odbywały się również przed pogrzebem i po nim – pogrzeb symboliczny, bez ciała - gdy od rzeczywistego pogrzebu mijało kilka miesięcy lub lat – stypa stawała się wesołą ucztą, z fajerwerkami i kapelą.

W rocznice śmierci, pogrzebu bądź imienin – odprawiano rocznice, które często były wystawniejsze od uroczystości pogrzebowych. W ciągu kilku miesięcy lub lat po śmierci króla lub magnata odbywało się wiele nabożeństw żałobnych z wspaniałymi katafalkami i dekoracjami.

Od antyku w literaturze obecne jest porównanie pogrzebu do wjazdu triumfalnego (śmierć prowadzi do wiecznej szczęśliwości w niebie, więc smutne obrzędy zmieniają się w chwilę powitania nowego życia). Od XVI wieku w Polsce pogrzeby upodobniły się pod względem wystawności do triumfów – wspaniale ubrane orszaki, wielotysięczne tłumy, a wznoszone na uroczystość bramy triumfalne, rozpowszechniły się w całej Europie w XVII i XVIII wieku

Sztuka i literatura średniowieczna – triumf śmierci i taniec śmierci. W polskiej sztuce znajdujemy liczne wizerunki śmierci zwycięskiej z atrybutami ziemskich dostojeństw, herbów, instrumentów muzycznych i bardzo popularnych kaplic czaszek (w Polsce m.in. Kaplica Czaszek w Czernej z 1778).

Elementy antyczne w nowożytnej ceremonii polskiego pogrzebu:

– obecność archimimusa - który po raz pierwszy pojawił się w 1370 roku wraz ze swoją mimiczną scena upadku z konia przy katafalku;

- procesje z chorągwiami nagrobnymi, z herbami, z wizerunkami rodziny świadczącymi o starożytności domów i zasługach.

Najbardziej typowe cechy pogrzebu w Polsce – tradycjonalizm liturgii i obrzędów.

Ubożsi naśladowali obrzędy bogatszych, w pogrzebach chłopskich w XIX wieku naśladowano szlacheckie tradycje. Inaczej przebiegały pogrzeby duchownych i świeckich, dzieci i starców, mężczyzn i kobiet.