Rozdział I Pojęcie i istota samorządu terytorialnego 3
1.3 Struktura wizerunku miasta i jego cechy 4
Rozdział II Działania samorządów w tworzeniu wizerunku miasta i marki 7
2.1 Planowanie działań promocyjnych w jednostkach samorządu terytorialnego 7
2.3 Wydatki jednostek samorządu terytorialnego na promocję 8
2.5 Internet jako narzędzie komunikacji i promocji miasta 9
Rozdział III Promocja Miasta Kraków 10
3.2 Zabytki Krakowa -co warto zobaczyć 11
3.3 STRATEGIA PROMOCJI KRAKOWA 13
3.4 ROZBUDOWA MARKI MIASTA KRAKÓW 14
3.4.2. Młoda twórczość na rzecz Marki Kraków 15
3.4.3 Działania promujące markę w kraju i zagranicą 15
3.5 Program Badań nad Marką Miasta Kraków, 16
3.5.1 Opracowanie i realizacja badania „stanu zero” 16
3.6 Komunikacja wewnętrzna na temat Marki 17
Tworzenie wizerunku miasta i marki miast odgrywa coraz większą rolę we wzbogacaniu lokalnych zasobów i wspieraniu rozwoju strukturalnego. W czasach, gdy coraz więcej miast podejmuje szereg działań wizerunkowych, wyeksponowanie atutów miasta wyróżniających je spośród innych konkurencyjnych gmin, staje się niezbędnym elementem pozyskiwania klientów oferty miejskiej. Ponadto wizerunek miasta przyczynia się do zwiększenia zainteresowania miejscowością i poszczególnymi jej subproduktami, a także do wzrostu zaufania społecznego.
Kreowanie wizerunku miejscowości staje się zaraz obok działań rozwojowych najważniejszym celem pracy samorządów terytorialnych. Pomimo rosnącego trendu na prowadzenie działań wizerunkowych w gminach, niewiele samorządów realizuje je w sposób spójny i efektywny. Przedmiotem tej pracy jest zatem prezentacja działań samorządów w kreowaniu wizerunku i marki miasta. Istota tych działań została zaprezentowana w części empirycznej na przykładzie miasta Kraków. Skuteczność działań prowadzonych przez krakowski samorząd ma istotne znaczenie w planowaniu dalszych etapów kreowania wizerunku miasta oraz na zawartość przyszłej strategii promocji Krakowa.
Praca składa się z trzech rozdziałów z teoretycznego i empirycznego. W pierwszym rozdziale teoretycznym zaprezentowano:
pojęcie i istota samorządu terytorialnego.
Struktura wizerunku miasta i jego cechy
Budowanie marki miasta.
W drugim rozdziale teoretycznym, który poświęcony jest działaniom samorządów w tworzeniu wizerunku miasta i marki, zawiera on:
Planowanie działań promocyjnych w jednostkach samorządu terytorialnego
Wydatki jednostek samorządu terytorialnego na kreowanie wizerunku i marki miasta
Pozyskiwanie przez jednostki samorządu terytorialnego środków finansowych na promocję ze źródeł zewnętrznych
Internet jako narzędzie komunikacji i promocji miasta.
W trzecim rozdziale empirycznym przedstawione jest Promocja Miasta Kraków zawiera on :
Miasto Kraków
zabytki Krakowa,
Rozbudowa marki miasta Kraków,
Strategia promocji Krakowa
Rozbudowa marki miasta Kraków
Samorząd terytorialny stanowi wyodrębniony w strukturze państwa. powstały z mocy prawa związek lokalnego społeczeństwa (korporacja,), powołany do samodzielnego wykonywania administracji publicznej, wyposażony w materialne środki umożliwiające realizację nałożonych na nie zadań. Jest to forma zdecentralizowanej władzy publicznej. Ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządowa. Istota samorządu jest to. że zarządza sprawami publicznymi przez samych zainteresowanych.
Osobowość publiczne - prawna samorządu to wykonywanie zadań we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Jednostki samorządu terytorialnego posiadają osobowość prawną. Przysługują im prawo własności i inne prawa majątkowe. Samodzielność JST podlega ochronie sadowej. Wyróżnia się 3 szczeble samorządu terytorialnego :
gmina,
powiat,
województwo.
Podmiot samorządu tworzy społeczność lokalna zamieszkała na danym terenie, zorganizowana w terytorialny związek samorządowy (gminę). A zatem gmina jest traktowana jako związek mieszkańców danego obszaru – korporację terenową. „Upodmiotowienie” społeczności lokalnej rozumiane jest tu zatem nie socjologicznie czy politycznie, lecz przede wszystkim prawnie, przy czym „upodmiotowienie” to dokonywane jest przez państwo w celu realizacji jego zadań. Na tym tle w doktrynie występują rozbieżności co do ujmowania kategorii interesu lokalnego. W aspekcie prawno-ustrojowym (organizacyjnym) władza lokalna jest zawsze fragmentem ustroju państwowego. Dlatego też szczególnie istotne jest rozstrzygnięcie kwestii, czy władze lokalne uznaje się za instrument realizacji w terenie celów państwowych, czy też zakłada się istnienie celów lokalnych, odrębnych od państwowych. Rozstrzygnięcie powyższej kwestii może nastąpić w drodze uznania istniejącego obiektywnie interesu lokalnego. 1
Kolejną kwestią decydującą o istocie podmiotu samorządu jest jego organizacja. Terytorialny związek samorządowy, będąc strukturą o charakterze korporacyjnym, nie jest w stanie realizować swoich zadań in pleno. Z tego też powodu członkowie związku powołują w drodze wyborów organy (zwykle kolegialne), które w sposób bezpośredni wykonują zadania nałożone na związek. Powoływanie organów komunalnych w drodze wyborów uznawane jest za cechę konstytutywną samorządu terytorialnego. Niezmiernie istotnym elementem składającym się na pojęcie podmiotu samorządu jest przyznawana terytorialnym związkom samorządowym przez prawo osobowość prawna. Pomijając teorie filozoficzne oraz historyczny rozwój tej instytucji 2, należy stwierdzić, że obecnie zarówno w literaturze, jak i ustawodawstwie samorządowym powszechnie uznawane jest znaczenie tej osobowości. Przy czym osobowość tę dzieli się na publiczną i prywatną (cywilnoprawną).
Samorząd tworzony jest w celu sprawowania – w wyznaczonym zakresie – administracji publicznej. Toteż właśnie wykonywanie administracji publicznej należy uznać za przedmiot samorządu. To, że samorząd terytorialny wykonuje zadania o charakterze publicznym, nie budzi we współczesnej literaturze przedmiotu wątpliwości. Akceptowane jest również posługiwanie się przy tym instrumentami prawnymi typowymi dla władzy państwowej. Sporna natomiast jest kwestia zasady podziału kompetencji pomiędzy państwo a samorząd. Jeżeli za zasadę prawną o randze konstytucyjnej zostało uznane istnienie samorządu terytorialnego wyposażonego we własny, samodzielnie realizowany zakres zadań i obowiązków, to podział zadań nie może być dokonany w sposób optymalny wyłącznie pomiędzy odrębne organy państwowe (jest to tzw. poziomy podział władzy).3 Podział ten powinien przebiegać „pionowo”, tj. poprzez dopuszczenie do sprawowania funkcji państwowych również innych podmiotów o niepaństwowym charakterze, w tym głównie samorządu terytorialnego. Zarówno doktryna, jak i wspólnota europejska przy rozstrzyganiu problemu podziału władz posługuje się zasadą subsydiarności. Jednym z podstawowych formalnych założeń systemu opartego na zasadzie subsydiarności jest samodzielność i podmiotowość jednostek oraz poszanowanie ich praw4. Zasada subsydiarności wyraża próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie o zakres samodzielności i samowystarczalności obywatela, grup społecznych, mniejszych i większych społeczności w różnych sferach funkcjonowania państwa. Może to być sfera wykonywania pracy zawodowej, sfera ochrony zdrowia czy sfera dbałości o porządek publiczny. Idea subsydiarności nie jest odpowiedzią, lecz wskazówką w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, jak właściwe zbudować ustrój i podzielić kompetencje.5
Marketing wizerunkowy jednostki osadniczej , chociaż jest tylko odbitym w umyśle ludzkim obrazem rzeczywistości, składa się z kombinacji realnych i pozacelnych. R.Junghardta uważał ze elementy realne wizerunku miasta to wszystkie postrzegalne fakty, które można zrozumieć w sposób racjonalny. To zbiór jego charakterystyk:
geograficznych
materialnych
komunikacyjnych
funkcjonalnych, które tworzą rzeczywistą strukturę urbanistyczną, układ funkcji, zabudowę, lokalizację , wielkość itp. , które zarejestrowane zostały w przekonaniach różnych osób lub ich grup.
Elementy poza realne posiadają charakter emocjonalny i wyrażają osobisty stosunek osoby lub grupy do rozpatrywanej miejscowości. Przejawiają się jako określone nastawienia uczuciowe, jako świadome lub podświadome wrażenia, które oceniają ukształtowane w określonej mierze pod wpływem własnych, subiektywnych życzeń i obaw. Emocjonalny stosunek do miasta lub regionu, stosunek pozytywny lub negatywny, ciepły lub chłodny, sympatyczny lub niesympatyczny stanowi wyjątkowy filtr dla różnego rodzaju informacji docierających do danej osoby lub grupy.
Cechy prawidłowego wizerunku
Poprawny wizerunek miasta powinien spełniać zdaniem Junghardta, kilka warunków, czyli powinien być:
aktualny i wiarygodny czyli musi posiadać potwierdzenie w faktycznych cechach miasta wynikających z jego obecnej tożsamości .
prosty czyli powinny się opierać na jednym, najważniejszym aspekcie funkcjonowania miasta, na jego głównej charakterystyce.
atrakcyjny czyli powinien budzić pozytywne odczucia, oczekiwane i cenione zarówno przez mieszkańców, jak i gości.
Niepowtarzalny, co oznacza, że wizerunek miasta powinien być unikalny , niestereotypowy, zbudowany na oryginalnym motywie przewodnim. 6
Zarówno
wśród badaczy, jak również praktyków istnieje pełna zgodność,
iż w stosunku do miejsc, tak jak w przypadku produktów firmowych
czy usług można budować markę. W języku potocznym termin marka
występuje w co najmniej trzech znaczeniach określając pozycję
produktu danej firmy, znak towarowy, jak również rynkowy wizerunek
produktu i organizacji, która go oferuje. 7Definicja
mówi, iż marka jest wyróżniającym się produktem lub usługą
dzięki jej pozycjonowaniu względem konkurentów oraz przez swoją
osobowość, która obejmuje unikatową kombinację atrybutów
funkcjonalnych i wartości symbolicznych. Zatem marka jest podstawą
do tego, by sprawić, aby miejsce było atrakcyjne dla prowadzenia
biznesu, turystyki i do mieszkania. Miasta, podobnie jak produkty,
podlegają prawom rynku. Na skutek rosnącej konkurencyjności miast,
z roku na rok coraz więcej miejscowości dostrzega potrzebę
kształtowania i podtrzymywania pożądanego wizerunku. Miasta są
zmuszone rywalizować ze sobą, by przyciągnąć turystów,
inwestorów, sprawić, by mieszkańcy silnie identyfikowali się z
miejscem zamieszkania. Marka miasta sprawia, iż miasto staje się
bardziej atrakcyjne.
Silna marka przyczynia się również do
utworzenia spójnej wizji przyszłości społeczności lokalnej i jej
rozwoju, pozwala zwalczyć szkodliwe dla wizerunku stereotypy o
mieście i jego mieszkańcach. Na sześciokąt marki miasta składają
się:
ludzie, turystyka, kultura, eksport, inwestycje, polityka.8
Ikony miasta są źródłem wiedzy, skojarzeń i opinii o mieście. Komunikują otoczeniu miasta o jego atutach oraz są inspiracją do strategii marki miasta. Można wyróżnić tradycyjne symbole miasta takie jak: herb, flaga, hejnał, logo. Ikona miasta to nie tylko element tradycji, ale również to, co aktualne, ponadczasowe, wartościowe i oryginalne. Ikona to symbol, znak rozpoznawczy dla danego miejsca, który często jest inspiracją do stworzenia strategii marki. Strategia marki to dokument, który zawiera najważniejsze decyzje dotyczące wszystkich obszarów działań związanych z marką i jej wizerunkiem. Strategia ta definiuje:
cele, które miasto chce osiągnąć,
grupy docelowe działań promocyjnych,
obecny wizerunek miasta,
atrybuty i ikony miasta, które zostaną wykorzystane w kreowaniu marki miasta,
kanały komunikacyjne, za pomocą których miasto będzie komunikować swoje działania,
narzędzia operacyjne wdrażania działań kreowania marki miasta,
metody monitorowania wykonywanych działań.
Zarówno bezpośredni jak i pośredni kontakt osoby z miastem wpływa na
kształtowanie jego marki. Wdrożenie marki i zbudowanie jej pozycji oraz siły rynkowej
realizuje się poprzez intensywną kampanię promocyjną.
Pojęcie „budowanie marki” jeszcze kiedyś zarezerwowane tylko dla produktów firmowych, dzisiaj przenosi się na inne płaszczyzny. Mimo że proces ten odnosi się do innego podmiotu, to ciągle odbywa się na tych samych zasadach. Podobnie jak w przypadku firm, budowanie marki miasta to wieloetapowe i złożone działanie. Jednak proces kreowania marki miasta wyróżnia się większym wyzwaniem dla wszystkich grup zaangażowanych w to działanie, gdyż wpisuje się w historię miasta i jego mieszkańców. Marka miasta pozwala wyróżnić miejscowość i zwrócić uwagę odbiorców oferty miejskiej, co wiąże się ze wzrostem jego prestiżu, a w efekcie przekłada się na wzrost liczby turystów, inwestorów i rosnące zadowolenie mieszkańców. W obecnych czasach silnej konkurencji, aby liczyć się wśród wielu znanych miast, nie tylko polskich, nie wystarczy mieć dostęp do morza, gór, sieci hoteli, dobrych warunków mieszkalnych czy inwestycyjnych i dlatego zbudowanie marki miasta, staje się głównym celem większości samorządów terytorialnych.
Generalnie, działania promocyjne powinny być rozpoczynane od etapu planowania, stąd posiadanie strategii należy uznać za podstawę prac w obszarze marketingu. Cele strategiczne działalności promocyjnej jednostek samorządu terytorialnego określane były w różnych długofalowych dokumentach planistycznych. W 11 jednostkach samorządu terytorialnego cele w zakresie promocji oraz działania zmierzające do ich osiągnięcia zostały określone w strategiach promocji albo strategiach marki.9
Priorytety przyjęte w dokumentach planistycznych jednostki samorządu terytorialnego w zakresie promocji zostały przedstawione w tabeli 1 – załącznik 1.
W zdecydowanej większości jednostek samorządu terytorialnego zadania w zakresie promocji powierzone zostały komórkom organizacyjnym pozostającym w strukturze urzędu/starostwa lub samodzielnym stanowiskom pracy. W jednym przypadku, zadanie to realizowała gminna jednostka organizacyjna – Ośrodek Promocji, Turystyki i Sportu Gminy Zamość. W jednej gminie, w regulaminie organizacyjnym urzędu nie określono stanowiska pracy, odpowiedzialnego za realizację zadań związanych z promocją gminy. W czterech województwach, działania promocyjne prowadzone były przez więcej niż jedną komórkę organizacyjną urzędu marszałkowskiego. Liczba pracowników realizujących zadanie w poszczególnych objętych kontrolą jednostkach była zróżnicowana. W gminach sprawy promocji powierzono pracownikom w liczbie od jednego do trzech, w powiatach - od dwóch do pięciu. W gminach miejskich, miastach na prawach powiatu i w województwach promocją zajmowały się zespoły wieloosobowe, przy czym liczba pracowników była związana z wysokością środków przeznaczonych na realizację zadania, im wyższe środki przeznaczano na promocję, tym większa była liczba pracowników.10
Przykład:
W Departamencie Turystyki, Sportu i Promocji Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego został powołany Zespół ds. Kreowania Marki miasta oraz Zespół ds. Koordynowania Działań Promocyjnych, które zajmowały się realizacją zadań związanych z promocją województwa małopolskiego, a w szczególności: promocją walorów i możliwości rozwojowych województwa w kraju i za granicą, opracowywaniem i realizacją strategii marketingowej miasta koordynowaniem planów działań o charakterze promocyjnym, koordynowaniem zakupu podstawowych materiałów reklamowych, doradztwem i konsultacją w zakresie planowanych i podejmowanych działań promocyjnych w departamentach merytorycznych Urzędu. W lipcu 2011 r. Marszałek Województwa powołał Zespół Zadaniowy ds. Realizacji Spójnych Działań Promocyjnych Województwa Małopolskiego w celu poprawy skuteczności i efektywności przekazu promocyjnego odnoszącego się do marki Małopolska.
Wydatki na promocję winny być, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Finansów w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł zagranicznych, klasyfikowane w rozdziale 75075 Promocja jednostek samorządu terytorialnego. Łączne wydatki na promocję (ze środków własnych) objętych kontrolą jednostek samorządu terytorialnego w latach 2007–2011 przedstawiono w tabeli nr 2 i na wykresie nr 1.
W latach 2007–20013 nastąpił wzrost wydatków jednostek samorządu terytorialnego na działania promocyjne. Wykonane w 2008 r. łączne wydatki na promocję, w porównaniu do takich samych wydatków z 2007 r., były wyższe o 51%. Najwyższy wzrost wydatków nastąpił w miastach na prawach powiatu (o 79%), najniższy w gminach miejskich i miejsko-wiejskich (o 31%).
Wydatki wykonane w 2009 r. w stosunku do wydatków z roku poprzedniego (2008) były wyższe o 20%, przy czym miasta na prawach powiatu wykonały wydatki niższe od takich samych wydatków z 2008 r. (o 5%). Najwyższy wzrost wydatków nastąpił w powiatach (o 49%), najniższy w gminach wiejskich (o 9%). W 2010 r., w porównaniu do 2009 r., łączne wydatki na promocję jednostek objętych kontrolą pozostawały na zbliżonym poziomie (stanowiły 99%), przy czym z wyjątkiem samorządów województw nastąpił wzrost tych wydatków: najwyższy - w gminach wiejskich (o 79%), najniższy – w miastach na prawach powiatu (o 11%).
W gminach miejskich i miejsko-wiejskich oraz powiatach na 2011 r. zaplanowano na promocję wydatki w kwotach niższych od wydatków na to zadanie wykonanych w 2010 r. (odpowiednio o: 35%,10%). Ograniczenie wydatków – jak wyjaśniano – było wynikiem kryzysu finansowego. W samorządach województw i miastach na prawach powiatu planowane na 2011 r. wydatki na promocję były wyższe od wydatków na to zadanie wykonanych w 2010 r. odpowiednio o: 10%, 35%. W I półroczu 2011 r. na poszczególnych poziomach samorządu terytorialnego wykonane na promocję wydatki stanowiły:
w województwach – 17% planu po zm.,
w miastach na prawach powiatu – 41% planu po zm.,
w gminach miejskich i miejsko-wiejskich – 69% planu po zm.,
w gminach wiejskich – 32% planu po zm.,
w powiatach – 48% planu po zmianach.11
Jednostki samorządu terytorialnego wdrażają w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych projekty z udziałem środków z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Projekty dotyczyły realizacji wizerunkowych kampanii promocyjnych regionów, miast, gmin i powiatów, co przedstawiono w tabeli nr 2 – załącznik 2 . Łączna wartość projektów realizowanych przez wymienione w tabeli jednostki samorządu terytorialnego stanowiła kwotę 7 871 870,2, w tym dofinansowanie z EFRR wynosiło 2 123 768,1
Pozytywnie należy ocenić fakt, iż jednostki samorządu terytorialnego objęte kontrolą współpracowały z innymi samorządami w kraju i za granicą na rzecz wspólnej promocji. Samorządy terytorialne Miasta : Chełm, Miasto Żyrardów , Ostrowiec Świętokrzyski, Miasto Krynica Zdrój, Kraków podejmowały działania promocyjne w ramach wspólnego przedstawicielstwa w Brukseli – tzw. Domu Polski Wschodniej. Celem wspólnych działań było skoordynowanie i wzmocnienie współpracy przedstawicielstw makroregionu Polski, aby skuteczniej zabiegać o wspólne interesy w Unii Europejskiej.12
Coraz większy rozwój technologii informacyjno - komunikacyjnej sprawia, ponieważ Internet w znaczący sposób zwiększył siłę i wartość oddziaływania i jest jednym z podstawowych narzędzi wykorzystywanych w promocji miejscowości. Każde miasto stara się umieścić swoją stronę internetową w sieci, aby każdy zainteresowany mógł się zapoznać z ofertą miejsca. Jeżeli gminy nie ma w Internecie, to prawie tak jak by jej nie było na mapie. W odpowiedzi na nowe pomysły znajdujące się w witrynach internetowych konkurujących między sobą miast, pojawiają się coraz nowsze sposoby zbierania, przetwarzania i prezentacji informacji.13 Internet jest konieczny do sprawnego funkcjonowania systemu miejskiego. Jest również najbardziej powszechnym kanałem dystrybucji informacji promocyjnej. Poprzez jego strukturę i w ramach rządzących w nim zasad, można przesyłać i upowszechniać wiele komunikatów, zaadresowanych do konkretnych odbiorców lub szerokiego grona mniej lub bardziej przypadkowych internautów.14 Standardowi odbiorcy to tacy, którzy są zainteresowani ofertą miasta i w pierwszej kolejności przeszukują Internet. Informacje w Internecie są dla tej grupy odbiorców pierwszym źródłem służącym do weryfikacji atrakcyjności oferty miejskiej. Do tej części społeczeństwa zaliczają się także potencjalni inwestorzy, którzy szukają informacji o produktach, nieruchomościach, ulgach, preferencjach, polityce wspierania przedsiębiorczości oraz potencjalni turyści, dla których istotne są wiadomości na temat atrakcji, zabytków oraz imprez w mieście.
Internet jako kanał komunikacji urzędu miasta z mieszkańcami, jest jednym z najbardziej powszechnych narzędzi wykorzystywanych przez samorząd terytorialny. Sprzyja komunikacji dwukierunkowej, jak w przypadku internetowo wysyłanych pism, skarg i zażaleń wysyłanych przez urząd miasta. Przyczynia się również do rozwoju komunikacji jednokierunkowej między mieszkańcami a urzędem miasta, jak w przypadku forów internetowych i blogów oraz newsletterów. Fora internetowe to cenne źródła informacji o mieszkańcach, ich poglądach, potrzebach. Jest to forma aktywnego włączenia się mieszkańców w działalność gminy. Poprzez swoje komentarze mogą wpłynąć na działanie samorządu, dla którego opinia społeczności lokalnej jest znacząca. W przeciwieństwie do forów internetowych, przy pomocy których to samorząd uzyskuje informacje o preferencjach społeczeństwa są newslettery, dzięki którym społeczność dowiaduje się o działaniach podejmowanych w mieście. Newslettery to przydatna metoda powiadamiania o aktualnych wydarzeniach w mieście, organizowanych kampaniach, jak również o planowanych inwestycjach. Jest to narzędzie, pozwalające szybko i precyzyjnie dotrzeć do konkretnej osoby. Newsletter jest również wykorzystywany w budowaniu identyfikacji mieszkańców z miastem i w tworzeniu społeczności lokalnej. Inna formą wykorzystywaną przez mieszkańców miasta w celu komunikowania otoczeniu swoich opinii, przemyśleń i spostrzeżeń są blogi internetowe. Za pośrednictwem tego instrumentu mieszkańcy mogą w swobodny sposób wypowiedzieć się na dowolny temat, również dotyczący Życia w mieście. Blogi internetowe systematycznie pisane przez mieszkańców miasta mogą być cennym źródłem informacji na temat jakości Życia i nastrojów społeczności miejskiej. Blog umieszczany w Internecie jest powszechnie dostępny dla wszystkich internautów.
Wykopaliska
archeologiczne dowodzą, że wzgórze wawelskie było zamieszkane już
w epoce kamienia łupanego. Przypuszczalnie z VII wieku pochodą
kopce Krakusa i Wandy - legendarnych władców osady zamieszkałej w
tym czasie przez słowiańskie plemiona Wiślan.
Pierwszą
udokumentowaną wzmiankę o Krakowie znaleźć można w relacji
kordobańskiego kupca Ibrahima-Ibn-Jakuba z 965 r. Wspomina w niej o
bogatym grodzie leżącym na skrzyżowaniu szlaków handlowych,
otoczonym lasami.
W okresie przedpiastowskim pojawiają się
dwie daty związane z historią miasta. Między 876 r. a 879 r.
książę wielkomorawski Światopełk zajął późniejszą
Małopolskę, a po roku 955 książę Bolesław Okrutny, brat św.
Wacława, wprowadził rządy czeskie.
W X wieku Kraków wcielono
do państwa polskiego, chociaż trudno stwierdzić, czy stało się
to za rządów Mieszka I w r. 990, czy Bolesława Chrobrego w r. 999.
Sercem miasta od setek lat pozostaje Rynek Główny− największy plac miejski średniowiecznej Europy, zachowany w niezmienionym kształcie od 1257 roku i wpisany na pierwszą listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w roku 1978. Od 600 lat, z wieży Bazyliki Mariackiej, co godzinę, rozlega się też hejnał grany na cztery strony świata. Natomiast stojące pośrodku rynku Sukiennice– średniowieczna hala targowa – są jednym z najlepiej rozpoznawalnych polskich zabytków. Kraków może się również poszczycić drugą (po uniwersytecie praskim) najstarszą w Europie Środkowej uczelnią wyższą – Uniwersytetem Jagiellońskim (studiowali tu m.in.: Mikołaj Kopernik i papież Jan Paweł II) oraz Zamkiem Królewskim na Wawelu − początki rezydencji polskich władców na wzgórzu wawelskim sięgają połowy XI w. Obecnie zamek pełni funkcje muzealne − udostępniając aż 71 sal wystawowych, kryjących m.in. unikatowe zabytki sztuki odrodzenia. Zachwyt wzbudza arkadowy dziedziniec zamku − perła renesansowej architektury.
Kraków
to również miasto tętniące życiem kulturalnym, w 2000 r. wybrane
na Europejską Stolicę Kultury. Rocznie odbywa się tutaj blisko 100
festiwali i innych wydarzeń kulturalnych o międzynarodowej renomie.
To także miasto nowoczesnych muzeów,
w których zwiedzający
mogą stanąć oko w oko z historią.
Bez wątpienia Kraków urzeka też niepowtarzalną atmosferą − chwilami leniwą, chwilami pełną wydarzeń, ale zawsze wyjątkową i inspirującą. Leżący od wieków na przecięciu ważnych szlaków handlowych, na styku kultur i politycznych wpływów pełen jest zagadek i urokliwych miejsc, które sprawiają, że zabiegani mieszkańcy i przyjezdni mają niezliczone okazje, aby zwolnić, przystanąć, popatrzeć.
RYNEK GŁÓWNY
To największy średniowieczny plac Europy (200 x 200 m). Wytyczono go podczas lokacji miasta w 1257 r. Kościoły Mariacki i św. Wojciecha powstały wcześniej, stad ich ukośne ustawienie wobec Rynku. Potem wzniesiono Sukiennice, ratusz i kamienice. Istotnym obiektem na placu jest pomnik Adama Mickiewicza zaprojektowany w.1898.r. przez Teodora Rygiera. Patrząc na odnowione kolorowe kamienice i pałace wokół placu, trudno uwierzyć, ze maja po 500-600 lat. Warto się przyjrzeć kamienicy Szarej (nr 6), która według legendy Kazimierz Wielki podarował swojej kochance Sarze. Na uwagę zasługuje tez pałac „Pod Krzysztofory” (nr.35), gdzie mieszkali Jan Kazimierz, Michał Korybut Wiśniowiecki i Józef Poniatowski (obecnie mieści się Muzeum Historyczne Miasta Krakowa).15
SUKIENNICE
Sukiennice powstały w. XIII wieku, ale wówczas były tylko dwuszeregiem kramów należących do handlarzy suknem. W. czasach Kazimierza Wielkiego wzniesiona została gotycka hala o długości 108 m, która uległa zniszczeniu podczas pożaru w.1555 r. Sukiennice odbudowano jako okazały gmach (schody i.loggie projektował J. M. Padovano), zwieńczony renesansowa attyka ozdobiona maszkaronami. Ostateczny kształt Sukiennice zyskały w. XIX w., kiedy przebudowano je według projektu T. Prylinskiego, dodając neogotyckie arkadowe podcienia. Wewnątrz, jak. przed wiekami, w stylowych kramach kwitnie handel. Na ścianach widnieją godła kupieckie i cechowe oraz herby polskich miast. Na. pietrze mieści się Galeria Sztuki Polskiej XIX. w., w. której można obejrzeć słynne dzieła H. Siemiradzkiego (Pochodnie Nerona),J. Matejki (Hołd pruski, Kościuszko pod Racławicami), W. Podkowińskiego (Szał uniesień), a także płótna A. Grottgera, A. Gierymskiego, J.. Chełmońskiego i. Malczewskiego.
KOSCIÓŁ ŚW. WOJCIECHA
Ten romański kościółek to jeden z. Najstarszych zabytków Krakowa –.jego dzieje sięgają X w., choć obecny wygląd to efekt XVIII-wiecznej przebudowy. Według legendy wzniesiono go w miejscu, gdzie głosił kazania Św. Wojciech. W 1241 r. ludność Krakowa skutecznie obroniła się w nim przed Mongołami Batu Chana. Do. Świątyni schodzi się po kilkunastu stopniach, co uświadamia, jak od czasów średniowiecza podniósł się teren. W środku zwraca uwagę umieszczony na belce tęczowej wizerunek Chrystusa. W podziemiach, w których można obejrzeć drewniane rury wodociągowe z. XV-XVI w., urządzono wystawę Dzieje Rynku Krakowskiego.
BARBAKAN
To XV-wieczny bastion obronny. Wysunięty kilkadziesiąt metrów przed mury miasta, otoczony fosa i połączony tzw. szyja z. Brama Floriańska, miał za zadanie odeprzeć pierwsze uderzenie wroga. Barbakan ma siedem wieżyczek obserwacyjnych, w. których jest 130 okienek strzelniczych. Grubość jego murów przekracza 3 m. To największa tego typu budowla w Polsce i. jedyna tak dobrze zachowana w Europie.
MUZEUM KSIAŻĄT CZARTORYSKICH
Naprzeciw kościoła Pijarów znajduje się Muzeum Książąt Czartoryskich. Ekspozycja obejmuje m.in. arcydzieła światowego malarstwa: Dama z gronostajem Leonarda da Vinci i. Pejzaż z miłosiernym Samarytaninem Rembrandta, a także dzieła mistrzów włoskich, niemieckich i amandzkich. Kolekcje wzbogacają pamiątki związane z. polskimi królami, hetmanami i generałami oraz świetny zbiór porcelany. Muzeum powstało w.1800.r. w Puławach z. inicjatywy księżnej Izabelli Czartoryskiej. W styczniu rozpoczęto gruntowna modernizacje Muzeum Książąt Czartoryskich, której zakończenie planowane jest na jesieni 2013 r.
COLLEGIUM MAIUS
Plus ratio quam vis – (Wyższy rozum niż siła) – głosi napis na ścianie Auli Jagiellońskiej Collegium Maius. Najstarsza siedzibę krakowskiej uczelni wzniesiono z. fundacji Jagiellonów w.1400 r., ale przez stulecia poddano wielu przebudowom. Niewielki cichy dziedziniec otoczony XV-wiecznymi arkadami to jeden z najbardziej magicznych zakątków Krakowa. Warto obejrzeć krużganki i zwiedzić Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego z cennymi zbiorami bibliotecznymi, najstarszym berłem rektorskim, przyrządami astronomicznymi i unikatowa kolekcja globusów.
ZAMEK KRÓLEWSKI
Wawelski zamek, przebudowywany na przestrzeni wieków, prezentuje sumę stylów: romańskiego, gotyckiego i renesansowego. Królewska siedzibę projektowali mistrzowie, m.in. Franciszek Florentczyk i Bartłomiej Berrecci, który na zakończenie prac umieścił nad brama wjazdowa napis: Si Deus nobiscum quis contra nos (Skoro Bóg z nami, któż przeciw nam?). Na turystów czekają dwie trasy poprowadzone przez komnaty i apartamenty królewskie, umożliwiające również zwiedzenie niektórych baszt. Jednym z. najwspanialszych pomieszczeń zamku jest sala Poselska, zwana tez Pod. Głowami od słynnych głów wawelskich umieszczonych w kasetonach stropu (XVI w.). Największa jest sala Senatorska (240.m2), w której odbywały się posiedzenia senatu, uroczystości dworskie i bale. Warto zobaczyć skarbiec koronny (a w nim m.in. miecz koronacyjny Szczerbiec) i zbrojownie z najbogatsza w kraju kolekcja oręża. Wawelskim skarbem są arrasy – gobeliny utkane z. wełny, jedwabiu i metalowych nici w brukselskich warsztatach na zamówienie Zygmunta Augusta. do dziś przetrwało 136 tkanin (z 360) i. jest to największa kolekcja w Europie.16
Strategia Miasta wyznacza trzy cele jego rozwoju:
Kraków miastem przyjaznym rodzinie, atrakcyjnym miejscem zamieszkania i pobytu;
Kraków miastem konkurencyjnej i nowoczesnej gospodarki;
Kraków europejską metropolią o ważnych funkcjach nauki, kultury i sportu.
Cele strategiczne wynikają z wizji przyszłości Miasta i jego misji, określającej sposoby osiągania tej wizji. Wizja przyszłości miasta Krakowa – odpowiedź na pytanie „czym być” - przyjęta przez Miasto 13 kwietnia 2012 wynika z podstawowych założeń Strategii Rozwoju Krakowa określonych w roku 2009, którymi są:
umacnianie metropolitalnych funkcji Krakowa,
utrwalenie i kształtowanie tożsamości Krakowa
tworzenie warunków wzrostu konkurencyjności.
W związku z tym, wizja Miasta przewiduje, że, po pierwsze, „Kraków stanie się miastem obywatelskim, zapewniającym wysoką jakość życia Mieszkańców i zrównoważony rozwój, a po drugie, europejską metropolią, konkurencyjnym ośrodkiem nowoczesnej gospodarki opartej na potencjale naukowym i kulturowym”.
Misja Samorządu Miasta – czyli odpowiedź na pytanie, „jak to zrobić” - przewiduje budowanie i pielęgnowanie więzi, czyli „integrowanie działań Mieszkańców służące urzeczywistnianiu wizji rozwoju Krakowa poprzez wprowadzanie partnerskiego zarządzania Miastem z wykorzystaniem szans, jakie stwarza jego metropolitalny potencjał oraz integracja europejska”.
Ten priorytet promocyjny wynika z przesłanki, że Marka Miasta stanowi podstawę pożądanego miejsca Krakowa w świadomości rynku. Zarówno w świadomości konkurencji – innych miast, które tworzą własne kompozycje marketingowe, jak też w świadomości trzech kategorii interesariuszy: tych, którzy markę tworzą, tych, którzy są jej właścicielami i dysponentami oraz tych, których zachęca się, by z jej zalet korzystali. Przedmiotem tego obszaru promocji jest komunikacja na rzecz określenia, wzmocnienia i szerzenia wewnętrznej i zewnętrznej świadomości marki zintegrowanej. Innymi słowy, chodzi o takie zorganizowanie, budowanie, utrzymywanie i doskonalenie opartej na wybranych wartościach oferty marki i jej produktów, by Mieszkańcy zaakceptowali ją jako własną.17
Sprawdzonym sposobem realizacji zamierzonego celu promocyjnego jest wpisanie w Markę Miasta powszechnej determinacji do pielęgnowania szeroko pojętej wspólnoty obywatelskiej jako wartości krytycznej. To ona zbuduje intelektualnie inspirującą aurę wokół marki Krakowa, która wesprze wszystkie działań oznaczone Marką Miasta Kraków.
Dlatego
wszystkie priorytety, cele i zadania promocyjne muszą, nim zostaną
zatwierdzone do realizacji, przechodzić przez filtr zgodności z
promocyjną strategią Marki Miasta. Strategiczny priorytet
promocyjny – Rozbudowa Marki Kraków – funkcjonuje jako zwornik i
swego rodzaju „parasol” w stosunku do pozostałych priorytetów i
celów. Marka Miasta Krakowa realizowana jest w trzech celowych
obszarach operacyjnych. Pierwszy cel obejmuje rozwój i zarządzanie
Marką. Drugi dotyczy kompleksowego programu badawczego na temat
Marki. Trzecim celem jest komunikacja wewnętrzna na temat Marki.
Uwaga!
Wszystkie działania wizerunkowe, prowadzone przez wydziały, biura i
jednostki
miejskie
w tym Krakowski Zarząd Komunalny, Zarząd Dróg i Transportu,
Krakowskie Biuro
Festiwalowe,
Zarząd Cmentarzy Komunalnych oraz Zarząd Budynków Komunalnych,
muszą
być
zgodne z obowiązującą linią graficzną miasta, wprowadzoną
osobnym Zarządzeniem
Prezydenta.
To pierwszy etap realizacji koncepcji rozwoju Marki, obejmujący inwentaryzację marki, jej opis i wizualno-werbalną kreację: linii graficznej, haseł sygnałów i formatów medialnych. Inwentaryzacja marki obejmuje w szczególności: opracowanie i wdrożenie Systemu Identyfikacji Wizualnej Miasta SIWM, zawierającej m.in.:
ujednolicone zasady stosowania nazwy marki (magistrat – urząd miasta – miasto)
system identyfikacji wizualnej stylu komunikowania się – teksty, dźwięki i grafika
promocja i szkolenie pracowników Urzędu Miasta i miejskich jednostek nt. zasad stosowania SIWM
weryfikacja i uzupełnienie SIWM
Miernik
realizacji zadania
Publikacja Systemu Identyfikacji Wizualnej
Miasta. Szkolenie pracowników Urzędu Miasta
Miernik
efektywności zadania
Badanie zakresu stosowania SIWM przez
pracowników Urzędu Miasta i miejskich jednostek organizacyjnych.
Wewnętrzne testy efektywności szkoleń.
Harmonogram
zadania
Przygotowanie SIWM w I kwartale 2008, weryfikacja w II
połowie 2009.18
Promowanie twórczości młodych twórców na temat Krakowa – program pod roboczą nazwą „Młody Kraków”
pozyskanie i otwarcie galerii miejskich oraz prywatnych animatorów sztuk dla twórczości młodych na rzecz Krakowa
organizacja corocznej, masowej imprezy sportowo-rekreacyjnej dla dzieci „Juliada” pod hasłem „Młodzież przeciw przemocy”
forum młodzieży: giełda pomysłów i innowacji, Młodzieżowa Rada Miasta Krakowa
„Krakowski Pełnoletnik” poradnik wręczany wraz z dowodem osobistym
Miernik
realizacji zadania
Liczba wydanych Pełnoletników
krakowskich; odnotowanie i celebracja Pełnoletnika
jubileuszowego.
Miernik
efektywności zadania
Badanie świadomości i nastrojów
młodzieży na temat Marki Kraków.
Harmonogram
zadania
Opracowanie programu do końca II połowy 2012, dalej
imprezy coroczne, sprawozdania, badania i weryfikacje coroczne.
1)Zewnętrzne
kampanie wizerunkowe. Uczestnictwo Miasta w międzynarodowych
konferencjach, przeglądach kulturalnych i targach.
2).
Cykliczne ludyczne imprezy miejskie, takie jak:
Sylwester
Święto Miasta
Wianki
Festiwal Pierogów
3). Cykliczne imprezy „Premium”, takie jak:
Misteria Paschalia
Festiwal Kultury Żydowskiej
Cracow Screen Music Festiwal
Festiwal Fotografii
Live Coke Music Festival
Krakow UNSOUND FESTIVAL
Festiwal Muzyki Polskiej
Sacrum Profanum
Art&Video Festival
Festiwal Teatralny Dramaty Narodów
Noc Muzeów
Noc Teatrów
Miernik realizacji zadania
Raport z kampanii wizerunkowych. Raport z imprez zorganizowanych w kraju. Liczba imprez
międzynarodowych udziałem Miasta.
Miernik efektywności zadania
Badanie efektów wizerunkowych kampanii reklamowych oraz aktywności Marki Miasta w
kraju i zagranicą w ramach całościowego programu badawczego.
W formule „Kraków Festiwalowy” jest miejsce dla najciekawszych imprez kulturalnych
organizowanych w mieście. Zarówno tych o ugruntowanej pozycji, jaki i zupełnie nowych inicjatyw.
To dobra okazja do uporządkowania kalendarza kulturalnego miasta i nieznacznego przesunięcia tych
wydarzeń, których terminy nachodzą na siebie. Pod wspólnych szyldem łatwiej też jest się
wypromować w kraju i na rynkach europejskich. Uczestnicy jednego festiwalu mogą być także
informowani o innych wydarzeniach zgodnie z zasadą promocji krzyżowej. Ważne są: wspólna strona
internetowa (w kilku językach, z całorocznym repertuarem kulturalnym, z możliwością
zarezerwowania biletów i miejsc noclegowych oraz płatnością online), newsletter, kanał RSS, informator, reklama outdoorowa, skuteczna dystrybucja materiałów, stała współpraca
z ogólnopolskimi i zagranicznymi mediami. Podobne przedsięwzięcia zostały już zainicjowane,
z różnym skutkiem, w Warszawie (Multifest) oraz Łodzi (Łódź Festiwalowa).
Miernik realizacji zadania
Liczba imprez włączonych do „Krakowa Festiwalowego”
Miernik efektywności zadania
Rozpoznawalność marki „Kraków Festiwalowy” potwierdzona badaniami.
Pierwszym etapem programu badawczego jest rozpoznanie stanu wyjściowego świadomości Marki. Badanie eksploracyjne stanu wyjściowego jest warunkiem niezbędnym do planowania strategii marketingowej, która określa kierunek pożądanej zmiany Marki, treści tej zmiany, sposoby rozwijania Marki i sposoby jej postrzegania przez grupy interesariuszy. Ponieważ wskazanie strategicznego kierunku zmiany wizerunku marki, sposobów realizacji tej zmiany oraz pomiar efektów zmiany, jaka powinna zajść na skutek realizacji tej strategii jest niemożliwy bez określenia stanu wyjściowego, badanie pierwszego etapu należy przeprowadzić jak najwcześniej. Zadanie to powinno obejmować:
opracowanie koncepcji badań, w szczególności określenie grup docelowych, problematyki i metod badawczych
określenie komórek Urzędu Miasta odpowiedzialnych za poszczególne moduły badań i identyfikacja potencjalnych partnerów zewnętrznych do ich konsultacji, wspólnej realizacji i współfinansowania; uzgodnienie podziału zadań i zasad współpracy;
przygotowanie dokumentacji przetargowej i przeprowadzenie przetargu na badania;
uzgodnienie z wykonawcą/ami szczegółów metodologicznych badań, nadzór;
odbiór wyników i sformułowanie wniosków dla założeń strategii;19
opracowanie systemu informacji wewnętrznej: intranet i druki - usprawnienie obiegu informacji internetowej – koordynacja serwisów dedykowanych - cykliczne pakiety promocyjnoinformacyjne. realizacji programów segmentowych
czuwanie nad wizerunkiem UMK wśród interesariuszy i wewnętrznej kultury korporacyjnej wśród urzędników.20
Priorytety w zakresie działalności promocyjnej jednostek samorządu terytorialnego
|
LP |
Priorytety w zakresie promocji |
Liczba j.s.t. |
Wykaz j.s.t. |
|
1 |
Podniesienie atrakcyjności miasta dla mieszkańców, turystów i inwestorów |
12 |
Legionowo, Kielce, Ostrowiec Św., Opole, Przemyśl, Koszalin, Niepołomice, Zamość, Lubartów, Grodzisk Mazowiecki, Tarnów,
|
|
2 |
Kształtowanie wizerunku miasta |
7 |
Pruszków, Ostrowiec Św., Żyrardów, , Płock, Połczyn-Zdrój, Kielce, Kraków |
|
3 |
Wzrost rangi turystycznej lub uzdrowiskowej miasta (gminy, powiatu, regionu |
7 |
Opole, Iwonicz-Zdrój, Narol, Połczyn-Zdrój, , Ostrowiec Św., Koszalin, Płock, Krynica-Zdrój. |
|
4 |
Wzmocnienie pozycji miasta jako znaczącego ośrodka gospodarczego w regionie albo regionu - w kraju i zagranicą |
5 |
Żyrardów, Tarnów, Koszalin, Kraków, Chełm |
|
5 |
Integracja mieszkańców |
4 |
Powiat szydłowiecki, województwo lubelskie, województwo zachodniopomorskie, Ostrowiec Św. |
|
6 |
Promocja walorów, ekologicznych i agroturystyki |
5 |
Niepołomice, powiat kluczborski, województwo lubelskie, Narol, Płock |
|
7 |
Pozyskanie kapitału zewnętrznego i mobilizacja kapitału lokalnego |
6 |
Żyrardów, powiat piaseczyński, Ostrowiec Św., województwo lubelskie, powiat kluczborski, województwo mazowieckie |
|
8 |
Dbałość o środowisko przyrodnicze |
5 |
Legionowo, Wieliszew, Narol, powiat kołobrzeski, powiat piaseczyński |
|
9 |
Kultywowanie tradycji, dbałość o dziedzictwo kulturalne |
5 |
Opole, Wieliszew, Lubartów, powiat kielecki, powiat lubelski21 |
Załącznik
2
Wykaz jednostek samorządu terytorialnego i projektów, wartość
projektów i kwoty dofinansowania z EFR
|
LP |
Jednostka |
Nazwa projektu |
Wartość projektu (zł) |
Wysokość dofinansowania (zł) |
|
1 |
Miasto Chełm |
Jesteśmy razem – młodzi w Europie |
639 799,99 |
274 200,01 |
|
2 |
Miasto Żyrardów |
Żyrardów. Fabryka możliwości – Promocja gospodarcza |
588 126,88 |
499 907,85 |
|
3 |
Miasto Ostrowiec Świętokrzyski |
Kampania promocyjna Ostrowca Świętokrzyskiego – aktywnie i alternatywnie |
622 828,33 |
294 660,32 |
|
4 |
Miasto Krynica Zdrój |
Budowa punktu Informacji Turystycznej w Krynicy – Zdroju |
827 100 |
655 000 |
|
5 |
Miasto Kraków |
"Kraków, czyli dowolny kierunek zwiedzania". |
530 000 |
400 000 |
UNIWERSYTET TECHNOLOGICZNO-HUMANISTYCZNY
ADMINISTRACJA
Ewelina Rucińska
Działania samorządów w zakresie budowania wizerunku i marki miasta/gminy na wybranym przykładzie
Opracowano
pod opieką
dr J.Kida
1 Tak J. Boć, Autonomia gminna (samorząd gminny) w Belgii, Samorząd Terytorialny 1992, nr 3, s. 27–33;
M. Kulesza, Administracyjnoprawne uwarunkowania polityki przestrzennej, Warszawa 1987, s. 58 i n.; M. Wyrzykowski, Pojęcie interesu społecznego w prawie administracyjnym, Warszawa 1986.
2 Przedstawia je szczegółowo Z. Niewiadomski, Samorząd terytorialny w warunkach..., s. 27 i n. oraz
M. Maciołek, O publicznym prawie podmiotowym, Samorząd Terytorialny 1991, nr 1–2, s. 3 i n.
3 T.E. Schnapp, Samorząd jako element polityki porządku państwowego, Samorząd Terytorialny 1991,
nr 7–8, s. 4–5.
4 Z. Zgud, Zasada subsydiarności w prawie europejskim, Kraków 1999.
5 A. Szpor, Państwo a subsydiarność jako zasada w UE i w Polsce, Samorząd Terytorialny 2001, nr 1–2,
6 Andrzej Szromnik, Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku, Oficyna Kraków 2008, s. 144-146
7 J. Altkorn: Strategia marki. PWE, Warszawa 1999
8 Anholt: Sprawiedliwość marek. Jak branding miejsc i produktów może uczynić kraj bogatym, dumnym i
pewnym siebie. Instytut Marki Polskiej, Warszawa 2006, s. 170
9 NIK Nr ewid. 25/2012/P/11/005/KAP KAP–4101-07-00/2011
10 Strona www.bip.nik.gov.pl
11 NIK Nr ewid. 25/2012/P/11/005/KAP KAP–4101-07-00/2011
12 www.procarpathia.pl
13 T. Markowski: Marketing miasta. W: Marketing terytorialny. Praca pod red. T. Markowskiego, wyd. cyt.
14 M. Czornik: Promocja Miast, wyd. cyt
15 PRZEWODNIK PO KRAKOWIE
16 PRZEWODNIK PO KRAKOWIE Wyd. Urząd Miasta 2012
17 Jan Bujak, Anna Zembrzycka- Steczkowska, Róża Godula , Kraków: przestrzenie kulturowe : zbiór prac, Wydawn. Platan, 2008
18 Alma Mater, Wydania 122-123. Wyd. Alma Mater, 2010
19 Dokument Strategia Promocji Krakowa
20 www.ewaluacja.gov.pl
21 Źródło wynik kontroli