„Omów zjawisko tragizmu bohaterów literackich na wybranych przykładach dzieł literackich”
W większości przypadków tragizm utożsamiany jest z jakąś wielką tragedią, inaczej mówiąc tragizm to splot nieszczęśliwych wypadków lub okoliczności. Taka sytuacja, która się w związku z tym wytwarza przeważnie jest bez wyjścia.
Wielcy poeci okresu romantyzmu wykreowali charakterystyczne dla tej epoki postacie bohaterów. Cechuje ich specjalny typ wrażliwości, sposób postrzegania świata, swoista hierarchia wartości, wybujały indywidualizm. Najbardziej charakterystyczne dla literatury tego okresu typy bohaterów romantycznych to bohater werterowski i bohater bajroniczny.
Przyjrzyjmy się osobowościom bohatera romantycznego. Ma on naturę niejednorodną, łączy ona
w sobie cechy pozornie sprzeczne. Jego psychika jest wielowymiarowa, nie sposób go oceniać
w tradycyjnie rozumianych kategoriach dobra i zła. Taki bohater często sam ze sobą nie może dojść do tzw. Ładu i dlatego staję się buntownikiem odrzucając powszechne wyznawane wartości widząc
w nich nieszczerość, obłudę i oszczerstwo. Jego egocentrykiem, człowiekiem skupionym na sobie
i niechętnie odnoszącym się do innych. Z drugiej strony odznacza się wielką wrażliwością, która powoduje, że miotają nim gwałtowne uczucia, a jeśli kogoś pokocha staje się najwierniejszym kochankiem i przyjacielem. Jednak nie należy zapominać o tym, że miłość romantyczna to uczucie tragiczne.
Przechodząc do pierwszej lektury którą wybrałem, chciałbym przedstawić pierwszego przedstawiciela okresu romantyzmu jakim jest Konrad Wallenrod, bohater powieści poetyckiej Adama Mickiewicza.
Poeta konstruując fabułę i kierując sylwetkę głównej postaci sięgnął do historii, a dokładnie do średniowiecza. Pod historyczną maską walki Litwinów z zakonem krzyżackim ukrył dramatyczne problemy polskich spiskowców- patriotów swojej epoki.
Bohater utworu jest postacią tragiczną. To Litwin, który przebrany w krzyżacki płaszcz Wielkiego Mistrza zakonu posługuje się metodą podstępu, kłamstwa i zdrady dokonuje aktu zemsty ratując tym samym wolność Litwy. Konrad to człowiek przeżywający dramatyczny dylemat. Zagrożenie ojczyzny zmusza go do podjęcia takiej metody walki, której sam nie akceptuje wewnętrznie. Dzieje Wallenroda od momentu podjęcia decyzji aż do „skruszenia potęgi” Zakonu to historia „długiego męczeństwa” duszy, gdy serce stało się „gniazdem jaszczurek”. Dokonując wyboru w imię najsłuszniejszej racji jaką jest wolność ojczyzny ma on tragiczną świadomość, że droga którą obrał jest niezgodna z etyką chrześcijanina i rycerza. Człowiek ten decydując się na taki wybór ma świadomość, że niszczy cenione przez niego wartości takie jak prawda, honor, wierność- przeżywa konflikt sumienia, ale wie jednocześnie, że wybór działania niezgodnego z zasadami jest podyktowany koniecznością ratowania cech wyższych ponad inne- wolny kraj.
Konrad Wallenrod to nie tylko obraz tragedii polskiego rewolucjonisty- to również utwór, który pokazuje płomienną, bezkompromisową, ofiarna miłość do ojczyzny. Można przypuścić, że tragizm Konrada był tragizmem wielu współcześnie działających bojowników walczących o zrzucenie jarzma politycznej niewoli i zmuszonych do posługiwania się bronią podstępu i kłamstwa.
Zwróćmy uwagę na kolejną postać jaką jest Kordian, tytułowy bohater dramatu Juliusza Słowackiego. Bohater ten narodził się z gorzkich doświadczeń powstańczych polskich romantyków, osobistych przeżyć samego autora oraz bogatej tradycji literackiej zarówno polskiego jak
i powszechnej. W związku z tym ma wiele twarzy i nie daje się jednoznacznie sklasyfikować. Przyczyna tych trudności interpretujących jest niewątpliwie dynamika postaci- w każdym z aktów Słowacki umieszcza Kordiana w innej przestrzeni, również kulturowej i obdarza to coraz nowymi cechami. Ewolucja jednak dokonuje się tylko w sferze dokonywanych przez niego wyborów oraz przyjmowanych postaw, natomiast wewnętrznie nadal pozostaje on człowiekiem serca.
Nasz bohater cierpi na chorobę wieku , przez co staje się kolejną postacią przeżywającą ból istnienia, można dostrzec w tym niechęć nastolatka do rozwagi oraz pragnienie doznawania silnych wrażeń. Przytłoczony jest on ciężarem rozczarowanie tylko swoich, lecz odwiecznych tajemnic, zadaje sobie przy tym pytanie: „żyć alboli nie żyć?”.
W akcie pierwszym ukazany jest jako 15-letni wrażliwy chłopiec nie potrafiący się odnaleźć
w otaczającym go świecie. Uczuciowe rozterki Kordiana nie są jedyną i najważniejszą przyczyną podjętych przez niego desperackich kroków.
W kolejnej odsłonie Kordian wyruszając w podróż konfrontuje swoje młodzieńcze wyobrażenie
o świecie z rzeczywistością, które w efekcie przynoszą mu wielki zawód. Budzi to w nim bunt przeciwko otaczającemu go światu, wyzwalając myśl o rewolucyjnej walce przeciwko temu wszystkiemu, co w ówczesnej rzeczywistości krępowało wolność jednostek i narodów. Symbolicznym ujęciem tego przełomu w postawie bohatera jest monolog na górze Mont Blanc. Pragnie on zyskać moc panowania nad ludzkimi myślami i uczuciami, moc równą boskiej. Od tej pory odnajduje on cel
w życiu jakim jest walka o wolność i niepodległość narodu – wielka idea wzorem legendarnego Winkelrieda. Choć mężczyzna przyjmuje postawę wieszcza nie buntuje się przeciw Bogu, rządu dusz pragnie nie od Stwórcy lecz od ludzi. Przede wszystkim jednak przeżywa zwątpienie w swoje możliwości. Jego sny o potędze nie mogą się ziścić gdyż brak jest celu.
Dalszy ciąg dramatu ukazuje Kordiana jako działacza rewolucyjnego, jako przywódcę spisku Szkoły Podchorążych w Warszawie. Chcąc wcielić w życie swe idee zostaje skazany na klęskę, a przez niedojrzałość polityczną i psychiczną słabość nie potrafi sformułować programu dla Polski.
W trzeciej odsłonie przedstawiony jest jako przywódca innych i mściciel. Zawiedziony brakiem poparcia oferowanego przez niego spisku do przejęcia duchowego przewodnictwa zaznacza swą wyższość i pogardę wobec dawnych autorytetów, a następnie zrzuca maskę spiskowca decydując się na samotne działanie. Kordian- dumny indywidualista, nie wybiega myślą naprzód, nie umie przewidzieć straszliwych konsekwencji zbrodniczych czynów. Nie sprzeniewierzy się jednak etycznym nakazom i nie zabije cara. Nękany przez swoją wyobraźnię i strach ocala w sobie to co ludzkie i dobre, ale jednocześnie gubi szansę odwrócenia biegu historii. Chciał być bohaterem, lecz nie mógł zostać mordercą. Idea winkelriedyzmu nie mogła zostać zrealizowana przez bohatera, gdyż ta, choć wybitna nie zwalczy zła bez wsparcia innych. Przegrana tytułowego bohatera dramatu, tak jak klęska narodowowyzwoleńczego zrywu, to skutek rozminięcia się wytworzonych przez romantyzm marzeń z rzeczywistością.
Kolejną lekturą jaką wybrałem są Dziady Adama Mickiewicza. Chciałbym najpierw omówić osobę Konrada z trzeciej części dramatu. Imię to należy do poety- więźnia z bazyliańskiej celi, który ulega znamiennemu procesowi przeobrażenia duchowego, czego wyrazem są słowa wypisane jego ręką na ścianie więziennej celi brzmiących następująco: „ Tu umarł Gustaw, narodził się Konrad.”
Konrad, który w pierwszej części Wielkiej Improwizacji uosabia potęgę mocy twórczej, ale wyraża równocześnie dramat poety odczuwającego swe osamotnienie i niemożność wypowiedzenia się
w pełni, w części drugiej staje się przedstawicielem gnębionego narodu i wyrazicielem jego najgłębszych pragnień. W monologu tym zbuntowany Konrad pragnie wydrzeć Bogu tajemnicę rządu nad duszami. Scena ta wraz ze sceną egzorcyzmów łączą się w jedną całość, problematykę narodową z problematyką moralną. Odbywa się sąd nad więźniem, nad jego pychą i bluźnierstwem podyktowanym przez szatana.
Mężczyzna ten to typ bohatera romantycznego, wybitnej jednostki obdarzonej tragicznym życiorysem, która pod wpływem wydarzeń przechodzi przemianę. Złożony charakter, intensywność tej postaci, wielkość cech, w które wyposażył ją Mickiewicz koncentruje się wokół dwóch zagadnień poezji i narodu. Konrad jest postacią pozbawioną realizmu, wizjonerem, wieszczem, jednostką wyróżnioną, obdarzoną mocą. Jako osoba wybitna, nie unika jednak pychy. Pała rządzą zemsty
„ z Bogiem i choćby mimo Boga”, nienawidzi cara- gnębiciela narodu, czuje się powołany do walki
w imię narodu. Brakuje mu pokory. Dumny, skłonny do przeciwstawienia się samego stwórcy- wystawia się na działanie sił nieczystych.
Dotychczas milczący i ponury, z wielką pasją mówi o poezji i jej przeznaczeniu. Jest natchnionym poetą, wieszczem narodowym, buntownikiem. Przekonany o swojej wielkości wie, że jest skazany na samotność. Z jednej strony wyobcowany, z drugiej świadomy swojej nieprzeciętności mówi o sobie, że jest mistrzem, kreatorem. Nie dostrzega jednak, że zamienia się w bluźniercę. Chce rządzić duszami, przejąć władzę nad ludzkimi uczuciami. Oskarża Boga, że nie jest miłością lecz mądrością, rządzi się nie rozumem lecz sercem. Znękaną duszę postaci ratuje wielka miłość do Marii Panny. Bohater ten potrzebuje oczyszczenia poprzez modlitwę oraz pokuty bowiem nie zrozumie on wyroków Boga, dopóki nie uzna swojej słabości.
Przedstawię teraz Gustawa- bohatera czwartej części tego dzieła. Jest on około dwudziestoletnim, dobrze wykształconym , refleksyjnym młodzieńcem. Jakże niezwykła jest natura Mickiewiczowskiego bohatera- jako postać o podwójnej osobowości, „żywy trup”, Gustaw przekracza typowo ludzkie ograniczenia poznawcze. Uczestniczy w dwóch porządkach: „światowym”
i „zaświatowym”. Egzystuje jednocześnie na obydwu światach. Może w ten sposób spoglądać na rzeczywistość ziemską z dystansu, a zarazem- być w nią całkowicie zanurzony. Ta podwójna perspektywa, z której Gustaw patrzy na świat, jest jego wielką siłą.
Na początku jesteśmy świadkami rozmowy z Gustawa z Księdzem, a właściwie pełnego emocji monologu głównego bohatera. Treścią wyznań Gustawa są dzieje jego nieszczęśliwej miłości do Maryli. W swojej opowieści ukazuje miłość jako siłę fatalną, silniejszą od woli, rozumu, a nawet Bożych przykazań: siłę, która pochłania człowieka bez reszty, potrafi zawładnąć całą jego świadomością. Przejmujący monolog bohatera stanowi fascynującą, szczerą aż do granic szaleństwa, wędrówkę w przeszłość oraz w głąb samego siebie. Gustaw ma bowiem świadomość, że jego dzieje są historią człowieka, któremu zawalił się świat. Dlatego właśnie pragnie on dociec prawdziwych przyczyn swojej katastrofy życiowej, zgłębić swoją świadomość, zrozumieć to co się stało. Mężczyzna rozpamiętując swój los stawia dręczące go pytania: Kto jest winien jego nieszczęściu? Ukochana, która wolała wyjść za innego, bogatszego konkurenta? Może on sam? A może zasady, które rządzą światem? To pytania, które mógłby postawić sobie każdy doświadczony nieszczęściem człowiek. Gustaw jest romantykiem do szpiku kości: jego czynami nie rządzi rozum ani wyrachowany „zdrowy rozsądek”. Decyduje o nich żar uczuć, tajemnicza „logika” serca. Wychowany w duchu ideałów solidarności i przyjaźni międzyludzkiej, optymizmu oraz pracy dla dobra wspólnego, w przekonaniu, że świat został urządzony jak należy, w sposób rozumny , harmonijny i dobry Gustaw z przerażeniem uświadamia sobie, że wpajane mu przez lata zasady legły w gruzach w zetknięciu z osobistą katastrofą. Miłości żarliwej, namiętnej oddał w całości swoje życie, dlatego nie potrafi pogodzić się
z rozłąką. Zrozpaczony, rozdarty, przebija się sztyletem, nie odnosząc rany. Gustaw zgrzeszył rozpaczą i dopuścił się strasznego czynu. Był niewątpliwie osobą szlachetną, ale- zagubioną.
Jacek Soplica- to ostatnie już wcielenie bohatera Mickiewiczowskiego. Jest to postać dynamiczna, ulegająca przemianie w toku akcji Pana Tadeusz. Jacek Soplica nie jest żadną wybitną postacią, to członek zbiorowości, warchoł, pieniacz, „gorąca głowa”, pierwszy do szabli i do szklanki. Można powiedzieć symbol polskiego szlachcica Sarmaty. Już miłość do Ewy Horeszkówny zmieniła go, mógł stać się innym człowiekiem, lecz ojciec córki łudząc i zwodząc go w końcu podaje mu „czarna polewkę”. Jacek oszalał nie tyle z miłości, co z urażonej dumy. Gdy przez przypadek zabija Stolnika zostaje traktowany jako zdrajca i sojusznik Moskwy.
Miano zdrajcy zbyt mocno go bolało, więc stało się bodźcem do zmiany stylu życia. Został zakonnikiem. Zrozumiał, iż przyczyną jego zbrodni była pycha, więc pokutował w pokorze. Piętno zdrajcy pragnął zmyć krwią, służąc ojczyźnie. Walczył w wojsku napoleońskim, wielokrotnie był ranny. Jako kwestarz zakonny pełnił funkcję emisariusza, przygotowywał powstanie na Litwie.
Przemiana Jacka oznaczała, iż można się odrodzić, zmienić, że każdy człowiek jest zdolny do poprawy, wreszcie że zmienić się może także cały naród. Szlachecki warchoł stał się gorącym patriotą, który dla ojczyzny poświęcił wszystko- nie miał rodziny, wyrzekł się syna, brata, nazwiska. Mimo to nie czuje się nieszczęśliwy ani samotny. Z drugiej strony jest to człowiek głęboko uczciwy- popełnił zbrodnię, pokutuje więc całym życiem, zostaje pośmiertnie zrehabilitowany. Sam wyznacza swój wyrok. Wziął na swe barki ogromny ciężar, grzech odkupił nie samym cierpieniem, a twórczym owocnym działaniem. Jacek nie tyle jest indywidualnością, co bohaterem –syntezą, wcieleniem losu narodowego.
Bohater werterowski- tytułowy bohater powieści epistolarnej J.W. Goethego „Cierpienia Młodego Wertera”, to człowiek postrzegający świat przez pryzmat „czułego serca”. Tragiczny kochanek kobiety, do której miłość staje się wartością absolutną, a dramatyczna świadomość niemożliwość jej spełnienia prowadzi go do samobójczej śmierci. Bohater Goethego nie próbuje czynem zmieniać nieprzychylną mu rzeczywistość, jedyny akt agresji, na jaki się zdobył, kieruje przeciwko sobie- jako rodzaj dramatycznego protestu wobec obojętnego, nieczułego świata.
Postać Wertera to z jednej strony obraz nieszczęśliwego, romantycznego kochanka, z drugiej zaś wyobcowanego, niezrozumiałego i odrzuconego przez społeczeństwo indywidualisty. Miłość, której doświadcza, to uczucie namiętne, porażające i zniewalające; uczucie, z którym zdrowy rozsądek nie potrafi sobie poradzić. Nie potrafi wyzwolić się z obezwładniającej jego duszę miłości. Targany emocjami walczy ze sobą, poddaje się przemiennie radości i rozpaczy, euforii i przygnębieniu, nadziei
i rezygnacji, nie potrafi żyć bez miłości, bo cierpi, odczuwa brak i pustkę.
Werter to również uciśniony, zdegustowany panujący w społeczeństwie stereotypami i przesądami indywidualista. Buntuje się przeciwko niesprawiedliwym prawom, pracując w służbie publicznej doznaje upokorzenia, gdy jako mieszczanin zostaje wyproszony z domu, w którym mogą przebywać tylko arystokraci. Ten incydent skłania go do powrotu na prowincję, bo swobodniej czuje się wśród prostych ludzi. To upokorzenie jest kluczem do tragedii bohatera.
Oto jak zmieniała się koncepcja bohatera romantycznego- stawał się coraz bliższy ludziom, można go było naśladować, był jednym z wielu, można było się z nim utożsamiać. Niektórzy z nich to także wzór dla całego narodu, który jako naród wybrany, ma do spełnienia misję odkupienia świata, musi więc się do niej przygotować przez własną przemianę, doskonalenie się.
Gdyby współczesnym czytelnikom zadać pytanie: „ Jacy powinni byś idealni bohaterowie literaccy?” wielu odpowiedziałoby bez wahania. To oczywiste: idealni bohaterowie winni być atrakcyjni i sprawni fizycznie, odważni i lojalni, winni radzić sobie w trudnych sytuacjach, okazywać zdecydowanie, poświęcenie, pewność siebie i poczucie humoru. Idealni bohaterowie nie mogą być zbyt skomplikowani; ich postępowanie musi być zrozumiałe, a motywacje- przejrzyste, bo idealni bohaterowie przecież nie są tacy jak my: są od nas nieskończenie lepsi.