Druga Awangarda – określenie uogólniające dla kierunków i grup poetyckich tworzących w latach 30. XX wieku.
Największe znaczenie miała Awangarda Lubelska, a jej najwybitniejszym przedstawicielem był Józef Czechowicz. Charakteryzowała się wizjonerskim katastrofizmem z istotnym wpływem ekspresjonizmu.
Duże znaczenie poeci Drugiej Awangardy przypisywali zjawiskom takim jak: piękno pejzażu, temat wiejski uznany na zasadzie marzeń lub skojarzeń, snu.
Druga Awangarda nie podzielała optymizmu cywilizacyjnego i racjonalizmu futurystów oraz Awangardy Krakowskiej, kwestionując tezy T. Peipera o konieczności zachowania rygoru konstrukcyjnego. Postulowała lirykę kreacyjno-wizjonerską.
Przedłużeniem owego nurtu była twórczość tzw. pokolenia Kolumbów w okresie okupacji niemieckiej (1939-1945), m.in.: K.K. Baczyńskiego, T. Gajcego, A. Trzebińskiego, T. Borowskiego.
Krytykowali oni poetykę Skamandra.
Awangarda Lubelska (tzw. Druga Awangarda)
Wyjaśnienie nazwy:
Nazwa ugrupowania poetyckiego wzięła się od miejsca w którym żyli i tworzyli jej członkowie, czyli Lublina.
Lata istnienia:
Awangarda lubelska istniała w latach 30. XX wieku. Gdy w 1933 roku jej założyciel i teoretyk Józef Czechowicz wyprowadził się z Lublina do Warszawy, grupa przestała istnieć.
Przedstawiciele:
Najwybitniejszym przedstawicielem tej nielicznej grupy był Józef Czechowicz. Poza nim do Awangardy Lubelskiej zaliczmy Bronisława Ludwika Michalskiego oraz Józefa Łobodowskiego.
Program:
Program Awangardy Lubelskiej, która według badaczy literatury była bardziej grupą przyjaciół, niż poetycką, nawiązywał do Awangardy Krakowskiej oraz do istniejącego w Lublinie w latach 20. grupy Reflektor. Charakteryzował się czarnowidztwem. Widać w nim duże wpływy niemieckiego ekspresjonizmu.
Uważali, że tematem poezji mogą być skojarzenia, sny, stany podświadomości.
Awangardziści Lubelscy tworzyli wiersze emocjonalne (pozbawione rygoru zwięzłości i prostoty, postulowanej przez Tadeusza Peipera) i pesymistyczne, nie odnajdziemy w nich witalności czy afirmacji życia, tak widocznie obecnych w twórczości Skamandrytów czy Awangardzistów Krakowskich. Ich tematem jest najczęściej katastroficzna wizja końca cywilizacji. Czechowicz postulował pisanie „muzycznej” poezji głoszącej wartości moralne, powracającej w swej tematyce do tradycji, poezji opartej na psychicznych wrażeniach. Oto jeden z jego wierszy (Ballada z tamtej strony z tomu pod tym samym tytułem z 1932 roku), w którym dominuje atmosfera upadku, nadchodzącej śmierci:
o śmierci nic już nie wiem
o czarne okna i powieki
trzepoce motylami
pachnie sośniną modrzewiem
dotyka co noc snami
zza cichej rzeki
gdzie mgła noga za nogą
wlecze się w ciemny zakąt
trzyma w skrzynce niebieskawy akord
skrzynki otworzyć nie mogąc
życie jest snem krótkim
mówi głos z prawej strony
życie snem krótkim
wtóruje ze smutkiem
głos lewy przyciszony
życie snem krótkim
to trzeci nieodgadniony
i wzbija się w szare niebo
mgła z nieznanego oblicza
a czas
a ziemia dziewicza
o dlaczego
wzrok twój nie schodzi
z przedmiotów pod oknem leżących na stole
z godziny w której żem się rodził
ze skrzynki zamkniętej jak boleść
z umarłych rąk czechowicza
Organ prasowy:
Awangardziści lubelscy drukowali wiersze i artykuły w dziale literackim dziennika „Ziemia lubelska”, istniejącego od 1906 roku. Ich starania o własny miesięcznik literacki zakończyły się wydaniem jednego tylko numeru zatytułowanego „Barykady”.
Kwadryga
Głównym organizatorem grupy był Stanisław Ryszard Dobrowolski. Pismo „Kwadryga” wychodziło w latach 1927-1931. Twórcy tam zrzeszeni kierowali się ambicją stworzenia konkurencji wobec poprzedników. W skład wchodzili m.in. Stanisław Ciesielczuk, Władysław Sebyła, Włodzimierz Słobodnik, Stefan Flukowski, Lucjan Szenwald, Nina Rydzewska, i Konstanty Ildefons Gałczyński.
Zaprzyjaźniony z „Kwadrygą” był także prozaik Zbigniem Uniłowski, autor powieści Wspólny pokój., której powstanie jest związane z losami grupy. Powieść jest skrajnie pesymistyczna, naznaczona akcentami nihilizmu.
Twórcy „Kwadrygi” pozostawali w oddziaływaniu kręgu pozytywnej utopii społecznej lewicy, pociągała ich wizja „sztuki uspołecznionej”, ostro krytykowali zastaną rzeczywistość.
Hasła/program „Kwadrygi”:
poezja wrażliwa społecznie
prostota formalna
odwoływano się do myśli i idei pracy Norwida a także Stanisława Brzozowskiego
Nie potrafili do końca przeciwstawić się skamandrytom, których wzory poezjowania często przejmowali
Wraz z rozwojem poszczególnych artystów ich indywidualnych stylów, grupa zaczęła się rozpadać. Włodzimierz Słobodnik i Stanisław Ciesielczuk przedstawiali liryczny obraz wsi. Nina Rydzewska wydała tylko jeden tomik Miasto(1929). Stefan Flukowski w swoich utworach bliski był awangardystów(Słońce w kieracie(1929)). Stworzył także groteskę Urlop bosmanmata Jana Kłębucha – zderzenie wiejskiego mitu i myślenia prymitywnego z groźbami współczesności, do których należy faszyzm. Dobrowolski stworzył poetycki obraz biedoty Warszawy. Gałczyński nie miał tak mocno politycznych poglądów, po rozwiązaniu lewicowej „Kwadrygi” przeszedł do faszyzującego „Prosto z mostu”
„Kwadryga” to ugrupowanie pośrednie, szukające własnej drogi między realizmem Skamandra i teoriami awangardy.
Władysław Sebyła(1902-1940) Pieśni szczurołapa(1930) – metaforyczna opowieść poetycka. Szczurołap, który grając na flecie, wyprowadza szczury z miasta. Szczury symbolizowały zło usadowione w ludzkich sercach, rozplenione w życiu i sprawujące władzę. Szczurołap – poeta. Sebyła jest poetą-wizjonerem, który odkrył liryczną wartość obrazów eschatologicznych, czyli fantastycznych wizji końca światy. Debiutował tomem Modlitwa(1927).
Cykl Cztery wiersze o wojnie to wizja kataklizmu, który przypomina apokalipsę. Poeta po upadku „Kwadrygi” łączy się z pismem „Zet” propagującym romantyczną filozofię Hoene-Wrońskiego.
Poezja Sebyły jest katastroficzna – przedstawia świat w trakcie wielkiego kataklizmu. Jego wizje są egzystencjalne, odnoszą się do teraźniejszości, są ujawnieniem nieznanego apokaliptycznego wymiaru rzeczywistości, kondycji ludzkiej. W 1938 roku wydaje ostatni tom Obrazy myśli. Sebyła zginął w czasie wojny w Katyniu.
Józef Czechowicz (1903-1939)
W latach 20tych w Lublinie tworzy się środowisko literackie. Początkowo powstaje grupa „Reflektor”. Czechowicz jest wybijającą się osobowością wśród młodych poetów. Czechowicz niewątpliwie terminował u poetów Awangardy Krakowskiej. Jednakże, od pierwszego tomu wierszy Kamień(1927) zaznacza się jego silna indywidualność i odrębność. Poezja Czechowicza jest symboliczno-magiczna, wykorzystuje podświadomie działanie rytmu, sugestię, mit. Wiersz jest muzyczny, a zdanie zaciera się. Początkowo u poety pobrzmiewają echa Przybosia. Świat lubelskiego poety jest wiejski, sielski, słowa są niejasne. W wierszach Czechowicza pojawiają się fraz rytmiczne. Stosuje instrumentacje zgłoskowe („Siano pachnie sianem” z wiersza Na wsi). Nie stosuje wielkich liter, rezygnuje z interpunkcji. Dzięki temu jego wiersze zyskują wieloznaczność.
Czechowicz był wizjonerem, przedstawicielem postawy kreacyjnej. Wiele go łączyło z programem głoszonym przez Ludwika Frydego, poszukującego inspiracji w związkach przeżycia religijnego i poezji. Poezja czysta to pewien nieosiągalny ideał, przeciwieństwo intelektualizmu, chłodnej kalkulacji i klasyczność, istotą poezji jest tajemnica i intuicja.
Bliski Czechowiczowi jest liryzm Słowackiego.
Czechowicz nie przejął światopoglądu awangardy, ale przejął jej osiągnięcia. Jego wiersze są obrazowymi transpozycjami uczuć, nie wyrażają ich wprost, sięgają jednak również do nieświadomości i mitu. Od 1933 Czechowicz przebywał w Warszawie. W 1938 wraz z Fryde powołują do życia kwartalnik „Pióro”. Jego programem było uznanie dla autonomii sztuki, wizyjności, wyobraźni. Istotną tradycją była sztuka awangardowa, a obiektem ataku – model poetycki grupy Skamandra oraz wszelkie postacie naturalizmy w sztuce. Krytykowali też wciąganie artystów w politykę. (klerkizm – odmowa bezpośredniego uczestniczenia w życiu społecznym i politycznym).
W latach 30tych Czechowicz stał się nieformalnym przywódcą kręgu młodych poetów, którzy mieszkali u niego. Najzdolniejszym był Stanisław Piętak autor powieści Młodość Jasia Kunefała opowiadającej o narodzinach wrażliwości artystycznej.
W „Piórze” pojawiały się nazwiska obiecujących debiutantów lat 30tych – Anna Świrszczyńska, Zbigniew Bieńkowski, Jan Śpiewak i grupa związana z wileńskimi „Żagarami”.
Ostra krytyka Skamandra i nawiązywanie do tradycji awangard lat 20stych to nie jedyne wyznaczniki tego pokolenia, które około roku 1930 zaczyna odgrywać znaczącą rolę w rozwoju poezji i zaczyna być nazywane Drugą Awangardą. Wyznaczniki tej formacji to:
katastrofizm
mroczne przeczucia
niewiara w utopie społeczne.
liryzm, wizyjność.
Poetyka Czechowicza, oparta na intuicji, micie, wyobraźni i kontemplacji, sięga po przeczucie, usiłuje w ten sposób wyjść poza realność, odsłonić tajemnicę przyszłości. Słynny wiersz żal jest jedną z najbardziej sugestywnych manifestacji katastrofizmu przeczuć. (ostatni wers „I bombą trafiony w stallach”. Czechowicz zginął 9 września 1939 w czasie bombardowania...)
Żagary
Pod koniec lat 20tych w Sekcji Twórczości Oryginalnej na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie zaczęła się kształtować grupa młodych twórców, którzy następnie redagowali dodatek literacki do „Słowa Wileńskiego”. Swoje pismo nazwali „Żagarami” z szacunki dla wileńskiej tradycji, tak bowiem nazwano w dialekcie miejscowym cienkie witki, chrust na ognisko. Pismo zaczęło wychodzić w 1931r. Straciło później poparcie redaktora „Słowa”, zaczęło funkcjonować samodzielnie jako „Piony”. Nie przerodziło się w trwałą instytucję życia literackiego ale umożliwiło start i dojrzewanie kilku młodym twórcom, m.in. Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Teodor Bujnicki, Jerzy Putrament. Nieoficjalnym ideowym przywódcą był Henryk Dembiński, który chciał nadać Żagarom charakter lewicowy.
Wkrótce nawiązali kontakt z „Kwadrygą” oraz z Czechowiczem którego uważali za najwybitniejszego poetę pokolenia.. W ten sposób dołączyli do wspólnoty pokoleniowej zwaną Drugą Awangardą. Źródła inspiracji:
z jednej strony lewica i myśl Stanisława Brzozowskiego.
z drugiej nowe nurty religijności katolickiej
myśliciele reprezentujący pesymizm dziejowy (np. Witkacy)
Przekonanie o kryzysie form ustrojowych, o zużyciu się dotychczasowych ideologii i konieczności odnowy łączyło się z poetyckim katastrofizmem, który stanowił ważny etap rozwoju poetów wileńskich.
Katastrofizm jest pojęciem niezbyt ostrym. Za katastroficzne uznaje się poglądy mówiące o bliskiej i nieuchronnej zagładzie wartości, cywilizacji, o mającym nadejść nowym etapie dziejów, który będzie w stosunku do współczesności regresem, czy wręcz triumfem zła. Reprezentanci katastrofizmu w „Żagarach”.
Aleksander Rymkiewicz(1913-1980) w poemacie Tropociel(1936). Podobnie jak ekspresjoniści tak i poeci wileńscy tworzą sugestywny obraz zła; ich świat jest naznaczony dualizmem zła i dobra, zagrożony przez substancjalne, gotowe do ataku ciemne siły. Przerażające obrazy tłumów ludzkich przedstawianych z góry: u Rymkiewicza jako stada, u Wittlina jako ciała, u Sebyły jako piechota przemieniona w jezioro krwi.
Obrazy katastrofistów nie są relacją z tego co się stało, lecz tego co stać się może, są fantastyczne. Poemat Zagórskiego Przyjście wroga(1934), jedna z najskrajniejszych realizacji katastrofizmu w kręgu wileńskim, opowiada o zstąpieniu na ziemie Antychrysta i w dziwny sposób miesza realia wzięte z rzeczywistości(Piłsudski) z fantastyczną eschatologią.
Katastrofizm wyrósł z przerażenia I wojną światową. U Sebyły ma charakter egzystencjalny u Rymkiewicza i Zagórskiego są to wizje apokaliptyczne.
Katastrofizm jest rozpoznaniem, które ściera się z prawdą religijną. Poeci sięgają po Apokalipsę, używają symboliki religijnej. Używają jej jednak do celów świeckich. Świat katastrofistów to świat, który Bóg porzucił albo wydał na pastwę zła.
W poezji grupy „Żagary” szybko nastąpił odwrót od katastrofizmu, Rymkiewicz stał się poetą odczuwającym piękno przyrody. Zagórski nie pozwolił nigdy przedrukować w całości Przyjścia wroga. Miłosz – katastrofizm był u niego przefiltrowany przez silną indywidualność. Wizjonerstwo poetyckie i poszukiwanie wielkiej syntezy okazały się trwałymi cechami twórczymi Miłosza, ale to za mało, by ją uznać za przedłużenie katastrofizmu.
Ład sztuki
Katastrofizm był jedną z cech wyróżniającą Drugą Awangardę. Do tego kręgu zalicza się także twórczość Mieczysława Jastruna.
Wizyjność, namysł, niepokój, poszukiwanie czystego liryzmu – to cechy przeciwstawiające 30-lecie 20-leciu.
Mieczysław Jastrun(1903-1983) w 20leciu międzywojennym wydał 4 tomy Spotkanie w czasie(1929), Inna młodość(1933), Dzieje nieostygłe(1935), Strumień i milczenie(1937). Nie był członkiem żadnej z grup poetyckich. Jego poezja obraca się wokół problemów czasu, przemijania, sztuki. Również u niego zaznaczył się katastrofizm. Próba kontaktu z inną rzeczywistością zbliża poetę do symbolizmu.
Jerzy Zagórski(1907-1984) – w początkach twórczości stosował metodę nadrealistów – pisanie w półśnie. W ten sposób powstały początki Przyjścia wroga. Pierwszy tom Ostrze mostu(1933), wiersz Sen, czyli bitwa figur jest zapisem snu, jednak podmiot mówiący w tym wierszu jest kobietą i wiersz wyraźnie należy do liryki roli. Oda na spadek funta – kryzys ekonomiczny przedstawiony za pomocą serii apostrof, historycznych powiązań.
W teorii Zagórski krytykował oparcie poezji na metaforze które głosił Peiper. Sam w wierszach wprowadzał elementy dyskursu. Ostatni tom w 20leciu – Wyprawy(1937).
Czesław Miłosz(1911-2004) – debiutował w 1933 Poematem o czasie zastygłym, Jego drugi zbiór Trzy zimy(1936) sprawił, że został uznany za najwybitniejszego poetę grupy i pokolenia. Jest autorem wiersza Wam, w którym znalazło się credo żagarystów („A my już upadamy. I jeszcze do wschodu / Obracamy swe oczy. Ale przecie ziemia / Zaspokoić naszego nie potrafi głodu / Z przeklętego bowiem jesteśmy pokolenia”). Wiersz ten przeciwstawia młodych targanych niepokojem – jałowej pustce salonów, w których toczą się tzw. kulturalne rozmowy.
Publicystykę Miłosza początkowo cechowała duża agresywność. Jednakże pokazuje także oblicze subtelnego eseisty, poszukiwacza przeżyć duchowych(dwa szkice O milczeniu i Zejście na ziemię) Tematem pierwszego eseju jest to, że sztuka nie jest tożsama z religią, jej celem bowiem jest doskonałość artystyczna. Miłosz uważa, że odpowiedzią na dziejące się zło może być osobowość twórcy, jego niezależność, postawa dystansy i niezgody na wtopienie w bezduszny, anonimowy tłum.
Trzy zimy to zbiór, który wiele zawdzięcza katastrofizmowi. Występują opozycje natura-czująca jednostka, człowieka – podmiotu i ludzkości, która naznaczona jest tragicznym piętnem. Pojawia się eschatologia w odczuwania świata (Obłoki). Obrazy są skutkiem stanu w którym znajduje się poeta. Stan podobny z transem poety romantycznego. Jednocześnie pojawia się emocjonalne opanowanie, postawa oceniająca. Ton poety jest spokojny, wszystko co żyje, ma swój kres: za takim stwierdzeniem stoi długa tradycja i poetycka, i filozoficzna kultury śródziemnomorskiej.
Charakterystycznym dla poezji Miłosza jest połączenie klasycznego dystansu z wizyjnością (jak u romantyków).
Nowy klasycyzm tendencja szerząca się w latach 30tych – Iwaszkiewicz, Napierski, Staff, Miłosz (oraz poeci w których pojawiały się odniesienia do kultury śródziemnomorskiej).
Klasycyzm Miłosz to przeciwieństwo prowincjonalizmu i doraźności, wyjście poza ograniczenia, jakie narzucają miejsce i czas. Zamiłowanie do dyscypliny, intelektualizm, opanowanie emocji.