Sposób artykulacji głoski w/g Bożeny Wierzchowskiej
O charakterze przebiegów akustycznych składających się na poszczególne dźwięki mowy decyduje nie tylko sam stopień otwarcia narządów mowy, ale i sposób artykulacji głoski, czyli całokształt warunków w jakich dochodzi do przepływania powietrza przez przewężenie lub do przezwyciężania zwarć w torze ustno – gardłowym kanału głosowego.
Ze względu na sposób artykulacji głoski dzielą się na:
głoski otwarte:
np. a, o, u, i, e, ę, i̯, u̯
W czasie ich wytwarzania w środkowej płaszczyźnie toru ustno – gardłowego, nie ma zwarć ani szczelin, nie powstają zatem dodatkowe drgania nieregularne. Na przebieg akustyczny, właściwy tym głoskom, składa się dźwięk złożony.
głoski szczelinowe
np. f, z, ś
Wytwarzane, gdy w środkowej płaszczyźnie toru ustno – gardłowego powstaje szczelina będąca generatorem przebiegu nieregularnego tj. szumu. Należą do głosek trwałych, tj. takich które mogą być przedłużane bez zmiany swojej struktury akustycznej.
Głoski zwarto – wybuchowe
np. p, t, k
Zwarte z otworem nosowym, drżącym i bocznym, ważnym ich składnikiem jest zwarcie narządów mowy. Zwarcie kończy się eksplozją, najczęściej wytwarzaną przez ten sam narząd, który uprzednio tworzył zwarcie. Efektem akustycznym samego tylko zwarcia narządów mowy jest krótka pauza. Efektem akustycznym eksplozji jest impuls, niezbyt długo trwający szum. Należą do głosek chwilowych, tj. takich których nie można dowolnie przedłużać.
głoski zwarto – szczelinowe (afrykaty)
np. č, c, ʒ, ć
Podobnie jak głoski zwarto – wybuchowe, zwarte są z otworem nosowym, drżącym i bocznym lecz charakteryzują się krótszym i słabszym zwarciem narządów mowy. Zwarcie właściwe kończy się bardzo słabą eksplozją. Na przebieg akustyczny składają się :
- króciutka pauza,
- bardzo słaba eksplozja,
- szum.
Afrykaty dźwięczne rozpoczynają się od momentu, w którym rozbrzmiewa stłumiony ton krtaniowy, w dalszych fazach dźwięku modulowany w kanale ustno – gardłowym.
Są to głoski chwilowe, przedłużane przekształcają się w odpowiednie spółgłoski szczelinowe (np. c, ws, č, wš)
głoski zwarte z otworem nosowym (nosowe ze zwarciem w jamie ustnej)
W czasie ich wymawiania zwarciu narządów jamy ustnej towarzyszy obniżenie podniebienia miękkiego sprawiając, że w wytworzeniu tych głosek bierze udział nosowo – gardłowy tor kanału głosowego. Głoski nosowe ze zwarciem w jamie ustnej kończą się bardzo słabą eksplozją.
głoski drżące
np. r
Krótkotrwałe drganie jednego z odpowiednio napiętych ruchomych członów narządu mownego, np. czubka języka, warg. Drgający narząd kilkakrotnie zwiera się z odcinkiem sklepienia jamy ustnej lub zbliża się do tego odcinka. Efektem akustycznym są następujące po sobie impulsy, rozdzielane przez dźwięki o charakterze wokalicznym.
głoski boczne
np. l, ł
Zwarcie języka ze sklepieniem jamy ustnej. W czasie zwarcia rozbrzmiewa lekko stłumiony ton krtaniowy, modulowany w torze ustno – gardłowym. Przebieg akustyczny zbliżony do regularnego, kończy się jednak słabym impulsem po szybkim oderwaniu się czubka języka od sklepienia jamy ustnej.