3

Apokalipsa świętego Jana

Apokalipsa Świętego Jana– jedyna prorocza księga Nowego Testamentu, opisująca zagładę świata i powstanie "Nowego Świata" zanim nastąpi jego koniec i Sąd Ostateczny. Apokalipsa zawiera bardzo liczne odwołania do Starego Testamentu. Tradycja za autora uważa Jana Ewangelistę (choć nie jest to pewne, a eschatologia księgi różni się od eschatologii Ewangelii Jana). Powstanie datuje się na okres prześladowań chrześcijan w Azji Mniejszej (a więc po roku 68) i prawdopodobnie powstawała w różnych etapach.

Jest to jedna z najtrudniejszych do zrozumienia i bardzo różnie interpretowanych ksiąg biblijnych. Niektórzy Ojcowie Kościoła (m.in. Jan Chryzostom) sprzeciwiali się włączaniu tej księgi do kanonu ze względu na jej wieloznaczność i nadużywanie przez heretyków. W wielu tłumaczeniach Biblii (m.in. katolickiej Biblii Jakuba Wujka oraz wszystkich przekładach protestanckich – np. Biblii Warszawskiej) tytuł księgi przetłumaczono na Objawienie św. Jana, jako że greckie słowo apokalypsis w języku polskim oznacza dosłownie objawienie, odsłonięcie.

Zwykle umieszczana jest na końcu Nowego Testamentu, ale niektóre rękopisy umieszczają ją wcześniej. Minuskuł 325 i 336 umieszczają ją pomiędzy Listami powszechnymi a Listami Pawła.

Data powstania księgi

Tradycja

Według Justyna Męczennika Apokalipsa powstała podczas wojny żydowskiej. Tertulian podaje, że Jan został zesłany na Patmos przez Nerona. Klemens Aleksandryjski stwierdza, że powrót z Patmos nastąpił po śmierci tyrana, nie precyzując którego^[1]. Według Euzebiusza, Klemens Aleksandryjski miał utrzymywać, że Apokalipsa napisana została za Nerona. Podobnie Orygenes stwierdza: "Cesarz rzymski – jak poucza tradycja – skazał Jana na wyspę Patmos"^[2]. Teofilakt, bp Achrydy, powstanie Apokalipsy umiejscawia w czasach Nerona^[3]. Kościół Syryjski we wstępie do Apokalipsy po dziś dzień podaje: "Objawienie, które zostało dane Janowi Ewangeliście przez Boga na wyspie Patmos, na którą został zesłany przez cesarza Nerona".

Epifaniusz z Salaminy stwierdza, że Ewangelia Jana została napisana za Domicjana, natomiast Apokalipsa za Klaudiusza (PG, XLI 909-910)^[4]. Kanon Muratoriego stwierdza, że apostoł Paweł pisząc swoje listy do kościołów wzorował się na siedmiu listach z Apokalipsy (rozdziały 2-3).

Datę powstania księgi Ireneusz z Lyonu ustala na koniec panowania Domicjana (Adv. Haer. V, 30, 3)^[4]. Wiktoryn z Patawii podał, że czas napisania przypada na rządy Domicjana, ale wydał ją po jego śmierci i zwolnieniu z Patmos (CSEL 49, 92)^[4]. Euzebiusz z Cezarei precyzuje i podaje 15 rok panowania Domicjana^[5], a więc rok 95. Tę samą datę podał też Hieronim (De viris ill 9)^[4].

Współczesne teorie

Od końca XIX wieku powstały liczne teorie wyróżniające w Apokalipsie źródła i podźródła. Teorie te przyniosły przynajmniej tę korzyść, że poznano dokładnie wszystkie paralele Apokalipsy w tekście Starego Testamentu jak i literaturze pozabiblijnej. W połowie XX wieku powstała teoria Marie-Émile Boismard (1916-2004) godząca głosy tradycji z nowożytnymi teoriami pluralistycznymi. Apokalipsa została zredagowana w oparciu o dwa, napisane przez tego samego autora, ale w różnym czasie, źródła^[6]. Teoria ta cieszyła się wielką popularnością w latach 50. i 60. Jakkolwiek po dziś dzień ma swoich zwolenników, to jednak już w latach 70. większość biblistów ustosunkowała się do niej krytycznie. Dzisiaj dominuje przekonanie, że trzy pierwsze i ostatnie rozdziały Apokalipsy (także kilka krótkich fragmentów w środku) pochodzą od innego autora (ucznia wizjonera), ze względu na różnice stylistyczne. Stanowisko to prezentują Kraft, Prigent, Aune i inni. Lambrecht (1980) przedstawił argumentację na temat jedności literackiej tekstu Ap 4,1 – 22,5^[7], włączając tym samym również i przedostatni rozdział do zasadniczego, pochodzącego od tego samego autora tekstu Apokalipsy. Podobne stanowisko zajął Wilcox^[8] i Giblin^[9]. Spór o jedność literacką Apokalipsy nie został jeszcze rozstrzygnięty.

Wczesne pochodzenie Apokalipsy

Rozdziały 6-7 opisują sytuację, jaka panowała w Palestynie na krótko przed wybuchem powstania żydowskiego. W rozdziale 11 znajduje się opis świątyni w Jerozolimie, więc nie jest jeszcze zburzona. Rozdział 12 oddaje sytuację z czasów wojny żydowskiej (rok 68). W Ap 17,9-10 jest mowa o siedmiu królach – "pięciu upadło, jeden jest, inny nie przyszedł, a gdy przyjdzie, będzie mógł krótko tylko pozostać" (17,10). "Jeden jest" – Neron (54-68), "inny nie przyszedł" – może Wespazjan (69-79), bądź któryś z jego trzech krótko władających poprzedników (Galba, Otto, Witeliusz). Jest to wskazanie na rok 68 n.e.^[10].

Późne pochodzenie Apokalipsy

Wśród argumentów za późnym datowaniem podaje się, że sytuacja kościołów opisana w rozdziałach 2-3 bardziej odpowiada tej z końca I wieku, niż końca lat 60^[11]. Niektórzy twierdzą, że chrystologia Apokalipsy jest na tyle rozwinięta, że musi pochodzić z lat 90.

Większość współczesnych biblistów opowiada się za późnym datowaniem Apokalipsy^[4].

Autorstwo

Dane wewnętrzne

Autor czterokrotnie nazywa siebie Janem (Ap 1,1.4.9; 22,8), określa siebie jako sługę Boga (1,1), "brata" swych adresatów i " współuczestnika w ucisku, królestwie i wytrwałości w Jezusie", zaliczył siebie do proroków (22,6-9)^[12]. Mówiąc o apostołach (18,20; 21,14) traktuje ich jako zamkniętą grupę, do której nie zalicza siebie^[13][14]. Z faktu napisania listów do siedmiu kościołów w Azji (1,4), a zwłaszcza ze sposobu pisania wynika, że był dobrze znany swoim adresatom. Listy wskazują na doskonałą znajomość stosunków panujących w tych kościołach. Udzielanie pochwał oraz nagan wskazuje na autorytet jakim cieszył się u swoich odbiorców^[12][14].

Tradycja

Justyn Męczennik określa Jana, autora Apokalipsy, zwrotem "jeden z Apostołów Chrystusa" (Dialog 81,4)^[15]. Wagę tego świadectwa powiększa to, że Justyn był związany z Efezem^[16].

Kanon Muratoriego nazywa autora uczniem Pańskim, poprzednikiem apostoła Pawła i przypisuje mu autorstwo Ewangelii, listów i Apokalipsy^[16].

Inny anonimowy fragment z końca II wieku, Prologus antiqior do Ewangelii, stwierdza, że apostoł Jan najpierw napisał Apokalipsę na Patmos, a następnie Ewangelię w Azji^[17][15].

Ireneusz z Lyonu w kilku miejscach swego działa Adversus haeresis autora Apokalipsy nazywa uczniem Pańskim. Utożsamia go z autorem Ewangelii Jana, dodaje szczegóły chronologiczne i powołuje się na naocznych świadków, którzy znali Jana osobiście^[17].

Klemens Aleksandryjski nie wypowiada się w sprawie autorstwa Apokalipsy, ale stwierdza fakt powrotu Jana apostoła z Patmos do Efezu po śmierci tyrana^[17].

Tertulian w swoim dziele Adversus Marcionem kilkakrotnie nazywa autora Apokalipsy Janem apostołem^[17].

Hipolit Rzymski i Orygenes przypisują autorstwo dla apostoła Jana^[18].

Na przełomie II i III wieku, prezbiter Kajus z Rzymu, przypisał autorstwo Kerinthosowi. Dionizy Aleksandryjski twierdził, że autorem jest Jan prezbiter, inny od Jana apostoła. Dionizy powołał się na tradycję efeską, która mówi o dwóch grobach Jana. Jego zdaniem Apokalipsa nie mogła wyjść spod ręki Jana apostoła, ponieważ autor posługuje się swoim imieniem w przeciwieństwie do Ewangelisty, ze względu na różnice doktrynalne, język oraz styl^[19]. Pomimo tego środowisko aleksandryjskie nie uległo poglądom Dienizego i tacy jego przedstawiciele jak Atanazy, Dydym Ślepy oraz Cyryl Aleksandryjski przypisywali autorstwo Apokalipsy apostołowi^[20].

Euzebiusz zajmuje dwuznaczne stanowisko i powołuje się na fakt grobów dwóch uczniów Pańskich o imieniu Jan w Efezie^[21]. Wiktoryn nazywa autora "apostołem i ewangelistą"^[21]. Bazyli Wielki i Epifaniusz byli zdania, że autorem jest Ewangelista. Podobnie Efrem Syryjski oraz wszyscy Ojcowie łacińscy^[20].

Nowożytna egzegeza

W wieku XIX pojawiły się rozbieżne stanowiska odnośnie autorstwa Apokalipsy. Szkoła tybingeńska przyznawała apostołowi autorstwo Apokalipsy, odmawiając mu jednocześnie autorstwa Ewangelii i listów^[22]. Inni - odwrotnie - przyznawali apostołowi autorstwo Ewangelii i Listów, a odmawiano Apokalipsy. Na początku XX wieku zaproponowano jako autora Jana Prezbitera, innego od Jana apostoła. Zwolennikami tego poglądu byli: W. Bousset, H. v. Soden, J. Weiss i E. Lohmeyer. Inni opowiadali się za bliżej nieznanym azjatyckim Janem (A. Jülicher, A. Loisy, R. H. Charles)^[23].

Treść księgi

Prolog księgi określa ją jako "objawienie Jezusa Chrystusa, które dał Mu Bóg aby ukazać swym sługom, co musi stać się niebawem", które otrzymał autor nazwany Janem. Księga jest zaadresowana do siedmiu Kościołów do których Jan "współuczestnik w ucisku i królestwie i wytrwaniu w Jezusie" kieruje proroctwa, oceniające ich cnoty i zasługi, a także wady i grzechy. Następnie Jan opisuje wizję Boga zasiadającego na tronie czci oddawanej Mu przez 24 Starców i 4 Istoty żyjące oraz Baranka otwierającego "księgę zapisaną wewnątrz i na odwrocie", zapieczętowaną na 7 pieczęci, których otwarcie wiązało się z wydarzeniami na ziemi (pojawienie się kolejno Czterech Jeźdźców Apokalipsy, widzenie dusz męczenników domagających się sprawiedliwości, trzęsienie ziemi połączone z zaczernieniem słońca, krwistą barwą księżyca, upadkiem gwiazd, ogólnym przewrotem w świecie materialnym). Po otwarciu siódmej pieczęci następuje wizja 7 trąb, których brzmienie również wiąże się z wydarzeniami światowymi (spalona ziemia, krwiste morze, zatrute źródła, zaćmienie ciał niebieskich, Abaddon z szarańczą, 200 milionów jeźdźców zabijających 1/3 ludzi). Po wybrzmieniu siódmej trąby ukazała się Niewiasta, która porodziła Syna i walka w niebie między Michałem i jego aniołami a Smokiem i jego aniołami. Smok przekazał władze bluźnierczej Bestii, na usługach której była inna Bestia, której imię jest 666. Po jej przejściowym triumfie następuje triumf Baranka, któremu towarzyszą 144 000, wizja żniwa i winobrania, otwarcia świątyni Przybytku Świadectwa i aniołów z 7 czaszami, których wylewanie powoduje 7 plag spadających na ludzkość (złośliwa rana w ciele sług bestii, krwiste morze, krwiste źródła i rzeki, wielki skwar, ciemność w królestwie bestii, wysuszenie wód Eufratu, trzęsienie ziemi i rozpad Babilonu na trzy części). Następnie autor kreśli wizję upadku i zagłady Wielkiego Babilonu, ostatecznej walki Słowa Boga z Bestią, Sądu Ostatecznego i Miasta Bożego – Nowego Jeruzalem. Księgę wieńczy wyrażenie przekonania o rychłym powtórnym przyjściu Jezusa: "Mówi Ten, który o tym świadczy: «Zaiste, przyjdę niebawem». Amen. Przyjdź, Panie Jezu!"

Język i styl

Słownictwo obejmuje 913 terminów, 6 z nich pojawia się po raz pierwszy w literaturze, 8 z nich nie występuje ani w Septuagincie ani w Nowym Testamencie, 108 nie pojawia się w Nowym Testamencie; ponadto 98 to terminy rzadkie użyte tylko raz lub tylko u jednego autora Nowego Testamentu^[24]. Niektóre terminy uzyskują semickie znaczenia, np. ονομα znaczy "osoba" (3,4; 11,3), διδομι ma zakres znaczeniowy hebrajskiego natan^[24].

Czasowniki II koniugacji upodabniają się do form I koniugacji i dlatego powstają formy αφιω, δεικνυω, διδοω. Zachodzi jednak wahanie co do augmentum (εμελλον ημελλον), oraz końcówek dla 3 osoby l. mn. aorystu i perfectum. Niektóre formy gramatyczne zapożyczone zostały z Septuaginty^[25].

Zdania budowane są w prosty sposób i zauważalny jest wpływ semickiej parataksy, co obfituje częstym występowaniem spójnika και (i). Apokalipsa obfituje w powtórzenia^[26].

Symbolika Apokalipsy

Apokaliptyka jest gatunkiem literackim, w którym wielką rolę odgrywają symbole. Symbole wskazują na inną rzeczywistość (strefę rzeczywistości), rzeczywistość mityczną i transcendentną, którą nam przybliżają. Ale język symboli nie jest językiem precyzyjnym, towarzyszy mu swoista płynność i brak wyrazistości pojęciowej. Symbole są nośnikami ukrytego przekazu, toteż świat symboli rządzony jest innymi, bardziej trudnymi do określenia prawidłami niż język mówiony. Toteż systematyzowanie i porządkowanie symboli, dążenie do dokładnych ustaleń, co dany symbol winien oznaczać, zawsze prowadzi do uproszczeń. Symbole przenikają się nawzajem i pełne ich rozgraniczenie nie zawsze jest możliwe. Aby więc ukazać dany symbol w szerszym świetle i poznać jego głębię symboliczną, należy przebadać wszystkie wiążące się z nim symbole pokrewne (np. grzmot — błyskawica — strzała), które nieraz łączą się z dalszymi symbolami. Jednak badając kolejny pokrewny symbol możemy zanadto się oddalić od punktu wyjściowego, a ogólny obraz zostanie zagmatwany (np. grzmot – grzmiący głos – ryk lwa – lew – potężne zwierzę). Z drugiej strony, dzięki takim badaniom symbol może być rozpatrywany na szerokim tle symbolicznym.

Interpretując symbole Apokalipsy należy brać pod uwagę również i ten szczególny fakt, że ten sam symbol może odnosić się do kilku różnych rzeczy (np. 17, 9 – siedem głów Bestii symbolizuje jednocześnie siedem pagórków i siedmiu królów), ale też kilka różnych symboli może ukazywać jedną i tę samą rzecz (np. Kościół w 19, 7-8 ukazany został pod symbolem kobiety, a w 21, 10 nn pod symbolem miasta).

Zdarza się czasem, że sam już autor wyjaśnił stosowane przez siebie symbole^[a]. Niektóre symbole wyjaśnione zostały w Starym Testamencie (np. Lam 3,19; Ez 13,13.14). W innych przypadkach wyjaśnić należy samemu, poprzez lokalizację tekstów stosujących dany symbol i wyłonić z nich jedną (lub kilka) szczególną, łączącą te teksty cechę. Na podstawie tej cechy (cech), można wnioskować o przekazie semantycznym danego symbolu.

Wśród symboli Apokalipsy szczególną rolę odgrywa siódemka, smok i inne potwory, trąba, pieczęć, grzmot, gwiazda, lew.

Cullmann był zdania, że autor Apokalipsa posługuje się elementami liturgicznymi pierwotnego Kościoła. Posługiwanie się językiem liturgicznym wynikać ma z faktu, że kult jest antycypacją końca^[27].

Interpretacje księgi

W egzegezie odrzucającej uniwersalny charakter Księgi Apokalipsy stosuje się trzy metody interpretowania proroctw: preteryzm, futuryzm i historycyzm.

Preteryzm – proroctwa są przepowiedniami, które się wypełniły w I wieku n.e: Bitwie pod Har-Magedon odpowiada wojna żydowska i zniszczenie Jerozolimy, Bestia i Wielki Babilon to starożytny Rzym. W tym duchu sporządzone są np. komentarze w Biblii Tysiąclecia.

Futuryzm – proroctwa są przepowiedniami, które wydarzą się w przyszłości, tzn. przy końcu świata. Protestanccy futuryści są zazwyczaj zwolennikami dyspensacjonalizmu. Futuryzm łącząc przepowiednie Księgi Apokalipsy z przepowiedniami pierwszego Listu św. Jana w zasadzie zgadza się, że po trzyipółletnim okresie wielkich prześladowań, kiedy Antychryst proklamuje siebie Mesjaszem i będzie usiłował podporządkować sobie chrześcijaństwo nastąpi Millenium. Wydarzenia te zdaniem jednych jeszcze się nie zaczęły, a według innych już trwają i odnoszą się do wydarzeń XX wieku. Niektórzy Rastamani utrzymują iż wiedzą że cesarz Haile Selassie to przepowiedziany pod postacią Lwa Judy (uznają także Jezusa za Lwa Judy) ostateczny Mesjasz, albo w innej wersji to powracający Jezus, niemniej wśród rasta liczne są spory na ten temat. Wydarzenia z Księgi Objawienia odnoszą oni do faszyzmu i wywołanej przez tę ideologię wojny włosko-etiopskiej oraz koronacji cesarza. Przedstawicielami futuryzmu jest znaczna część ewangelicznych protestantów m.in. Kościół Wolnych Chrześcijan, Kościół Ewangelicznych Chrześcijan i większość zielonoświątkowców.

Historyzm – proroctwa są przepowiedniami zdarzeń, które wydarzyły się współcześnie. W tej metodzie interpretacji za Nierządnicę uważano szereg państw, organizacji i kościołów, a za Antychrysta – niezliczoną liczbę osób. Historyzm jest charakterystyczny dla millenarystycznych Kościołów chrześcijańskich. Jego przedstawicielami było wielu protestantów, m.in. część anabaptystów. Współczesnymi wyznaniami protestanckimi wyznającymi historyzm są adwentyści i niektórzy fundamentaliści protestanccy, którzy za Bestię z Morza uważają Kościół rzymski, ze względu na m.in. prześladowania innowierców (np. waldensów) w średniowieczu i czasach nowożytnych. Z kolei np. Świadkowie Jehowy uważają ONZ za "bestię barwy szkarłatnej" mającej stanowić wizerunek splamionego krwią systemu politycznego^[28].

Uniwersalny charakter księgi – Interpretacje te wychodzą z założenia, że Księga jest adresowana do każdego pokolenia chrześcijan – i dla każdego z nich w równym stopniu natchniona i ważna. Skupiają się one na próbie wyjaśnienia współczesnego znaczenia tekstu przez jego krytyczne badanie (krytyka tekstu, krytyka literacka, krytyka form, analiza retoryczna i semiotyczna). Zastosowanie aparatu hermeneutycznego ma na celu próbę zrozumienia wizji autora, ukrytej pod bogatym językiem symboli. Zakłada się teantropologiczny charakter tekstu biblijnego (gr. θεός theos – 'Bóg' + ἀνήρ, dopełniacz ἀνδρός, aner, andros – 'mąż, człowiek') – tekstu pisanego przez człowieka pozostającego pod natchnieniem, ale używającego do przekazania natchnionych treści języka, charakterystycznego dla swojej epoki, środowiska i kultury.

Egzegeza tekstu oparta na metodzie historyczno-krytycznej zakłada uniwersalny charakter Księgi Apokalipsy – jest to księga aktualna dla wszystkich czasów, dana ludziom wszystkich epok, a jej interpretacje zawężające jej znaczenie – preterystyczna, historyczna i futurystyczna – uważane są za nieprawidłowe metodologicznie (tzn. niespójne z całością biblijnego przekazu).