WSPOMAGANIE KSZTAŁTOWANIA MOTORYCZNOSCI PRZEZ STOSOWANIE INTENSYFIKUJĄCYCH FORM PRACY NA LEKCJACH WYCHOWANIA FIZYCZNEGO

mgr inż. Irena Madej

SPIS TREŚCI

WSTĘP

ROZDZIAŁ I

Znaczenie aktywności ruchowej w zachowaniu i polepszeniu zdrowia

Kształtowanie zdolności motorycznych

Intensyfikacja zajęć kultury fizycznej

ROZDZIAŁ II
Formy organizacyjne intensyfikujące proces wychowania fizycznego

Formy pracy w zespołach z zadaniami dodatkowymi

Forma obwodowo-stacyjna

Różne formy organizacyjne obwodu ćwiczebnego

Metoda "Małych Obwodów Ćwiczebnych"

1. Metoda strumieniowa (tor przeszkód)

2. Ćwiczenia ze współćwiczącym

3. PODSUMOWANIE

4. BIBLIOGRAFIA

WSTĘP

Organizm człowieka genetycznie zaprogramowany został na aktywny tryb życia. Ruch jest biologiczną potrzebą organizmu ludzkiego. Minimalną, tj. niezbędną dzienną normę ruchu dorosłego człowieka określa się na 10 tys. kroków. Człowiek tworząc współczesną cywilizację jakby zapomniał o tej fundamentalnej zasadzie. Na przekór potrzebom swego organizmu zaczął prowadzić siedzący tryb życia. Przestał wsłuchiwać się w sygnały informujące go o jego potrzebach , w tym też o konieczności wykonywania ruchów jako naturalnych potrzeb organizmu, a jednocześnie źródle jego zdrowia. Postęp cywilizacji, zdobycze nauki i techniki, kolejne nowe rozwiązania urbanistyczne idą kierunku jednoznacznie eliminującym potencjał motoryczny i wysiłek fizyczny z czynności, które kiedyś decydowały o przetrwaniu jednostki. Drastyczne ograniczanie jest szczególnie widoczne w dużych aglomeracjach miejskich. Widać je także na stanowiskach pracy całkowicie zautomatyzowanych, gdzie związane z pracą obciążenie ustroju przesunęło się zdecydowanie w sferę psychiczną. Rodzi się pytanie, a właściwie implikacja. Jeżeli ograniczanie możliwości ruchu ma dla człowieka negatywne skutki zdrowotne, to dlaczego nowe technologie, czy nowe rozwiązania urbanistyczne wciąż pogłębiają to, co dla człowieka nie jest normalne, a wręcz szkodliwe? Odpowiedź jest prosta. Pogoń za większą wydajnością pracy przy stale zwiększającej się liczbie ludzi o niskich możliwościach fizycznych zmuszają do poszukiwania i stosowania takich rozwiązań. To one ograniczają zakres możliwości ruchu, do którego człowiek został przystosowany w toku ewolucji swojego gatunku. Człowiek sam zaczął działać przeciwko sobie prowadząc nieodpowiedni tryb życia. Skutkiem tego stał się niedobór ruchu - hipokineza. Jednak własnymi działaniami możemy wpłynąć na zachowanie zdrowia, a nawet jego polepszenie, ale możemy też być sprawcami własnych chorób - wybierając nieodpowiedni tryb życia. Nasza aktywność może sprzyjać w szybszym pokonaniu chorób.

Rozwój zaburzeń i chorób, które niesie współczesna cywilizacja dokonuje się powoli. Choroby ujawniają się często dopiero w wieku dojrzałym w postaci ciężkich i groźnych dla życia objawów, jak: choroby wieńcowe serca, zawały, wylewy krwi do mózgu, zarostowych zmian w tętnicach kończyn dolnych, miażdżycy i cukrzycy. Śmiertelność z powodu chorób układu krążenia wysunęła się na pierwsze miejsce w statystykach zgonów we wszystkich krajach o wysokim poziomie rozwoju cywilizacji technicznej.

Wiele chorób cywilizacyjnych zaczyna się dość wcześnie, często w pierwszej dekadzie życia. Pomimo ciągłego ich rozwoju choroby te pozostają przez dłuższy czas w stanie utajenia aż do czasu ujawnienia się tej choroby w postaci dotkliwych objawów klinicznych. Moment ten występuje zazwyczaj powyżej czterdziestego roku życia, lecz ta granica wieku ma tendencje do obniżania się. Tak więc, pomimo przedłużania życia, starzejemy się szybciej niż poprzednie pokolenia.

Zwiększona i systematyczna aktywność ruchowa człowieka może łagodzić bądź usuwać wystąpienie wielu czynników chorobotwórczych. Przywrócenie pracy fizycznej, uprawianie sportu, rekreacja fizyczna, zintensyfikowanie wychowania fizycznego, a także wszelkiej aktywności ruchowej w formie codziennych dawek profilaktycznych stają się dzisiaj koniecznością.

Doskonałą okazję dostarczenia dzieci i młodzieży odpowiedniej dawki ruchu stanowią zajęcia kultury fizycznej w szkole a także sport i rekreacja w ramach zajęć pozalekcyjnych. Zwłaszcza szkolne lekcje kultury fizycznej powinny mieć decydujące znaczenie w zapewnieniu wszystkim dzieciom i młodzieży dostatecznej porcji ruchu i ukierunkowaniu na samodzielną działalność w tym zakresie.

ROZDZIAŁ I

1. Znaczenie aktywności ruchowej w zachowaniu i polepszaniu zdrowia człowieka.

Aktywność ruchowa jest biologiczną potrzebą człowieka zapewniającą mu zachowanie zdrowia. Stąd stanowić winna niezbędną składową jego trybu życia. Towarzyszyć powinna człowiekowi niezależnie od jego wieku, płci, zawodu. Nawet krótkotrwałe jej ograniczenie powodować może niekorzystne zmiany w stanie jego zdrowia. Wielkość wysiłku fizycznego powinna być dostosowana do konkretnego osobnika, uwzględniając jego: wiek, stan zdrowia, sprawność motoryczną, doświadczenie ruchowe, zainteresowania, samopoczucie. Poprzez rodzaj aktywności ruchowej, a szczególnie jakość wykonywanych ruchów, można ocenić poziom koordynacji ruchowej człowieka. Aktywność ruchowa odpowiednia do możliwości człowieka polepsza jego zdrowie. Codziennym ruchom człowieka, a szczególnie ćwiczeniom fizycznym, towarzyszyć powinien odpowiedni do charakteru ćwiczeń i ich intensywności sposób oddychania. Nieracjonalnie oddycha większość ludzi, co wpływa niekorzystnie na ich zdrowie. Stąd, sztuka racjonalnego oddychania w ogóle, a szczególnie podczas wykonywania ćwiczeń powinna być przedmiotem ukierunkowanego procesu nauczania. Rodzaj i intensywność aktywności ruchowej uzależnione są od wieku i stanu zdrowia. Wzmożona aktywność ruchowa w starszym wieku może biologicznie "odmłodzić" człowieka nawet o kilkanaście lat. Rodzaj aktywności ruchowej uzależniony jest też od systemu czy modelu edukacji motorycznej oraz tradycji upowszechnianych w danym kraju. Wzorem dla Europejczyków może być ranga ćwiczeń fizycznych w kulturze krajów Dalekiego Wschodu, a także stosowane tam środki i upowszechniony styl życia. Racjonalny ich wybór i adaptacja do naszego stylu życia może sprzyjać polepszeniu stanu zdrowia i wydłużeniu życia.

Zwiększona aktywność ruchowa jest naturalnym i szczególnie korzystnie działającym bodźcem w najwcześniejszym okresie rozwoju osobniczego. Brak aktywności ruchowej upośledza rozwój motoryczny i wydolność fizyczną dziecka. J. Raczek, na podstawie wyników własnych badań stwierdził, że wytrzymałość u współczesnych dzieci, a zwłaszcza dziewcząt jest cechą szczególnie zaniedbaną, co w konsekwencji odbija się niekorzystnie na sprawności funkcjonalnej ich układu krążenia. Dlatego też - zdaniem tego autora - stosunkowo niewielkie, ale systematycznie stosowane obciążenia wytrzymałościowe mogą doprowadzić do bardzo korzystnych zmian w układzie sercowo-naczyniowym.

Nauczycielom wychowania fizycznego przypada szczególna funkcja w dziedzinie troski o zdrowie uczniów, a zwłaszcza kształtowania świadomych i aktywnych postaw w zakresie kultury zdrowotnej. Wynika to z definicji kultury fizycznej, w której rozwinięciu M. Demel głosi, że "kultura fizyczna to wyraz określonej postawy wobec własnego ciała, świadoma i aktywna troska o swój rozwój, sprawność fizyczną i zdrowie, to umiejętność organizowania i spędzania czasu z największym pożytkiem dla zdrowia fizycznego i psychicznego".

Wnikliwe badania lekarskie wskazują na to, że wśród młodzieży szkolnej blisko czwarta część wskazuje odchylenia od prawidłowości w stanie zdrowia. Wśród dzieci w wieku szkolnym narasta problem układu nerwowego, a zwłaszcza nerwicy. Coraz częściej pojawiają się choroby nowotworowe. Powodem absencji są choroby ostre i przewlekłe górnych dróg oddechowych, choroby pochodzenia alergicznego. Występowanie chorób cywilizacyjnych jest rozpatrywane jako następstwo zaburzeń mechanizmów adaptacyjnych człowieka do warunków współczesnego życia.

Problem zagrożenia chorobami cywilizacyjnymi jest dziś szeroko dyskutowany nie tylko wśród lekarzy, ale zajmują się nim także socjolodzy, psycholodzy i pedagodzy. Aktywność ruchowa ma podstawowe znaczenie w zapobieganiu, a także i leczeniu nadciśnienia tętniczego, w aktywizacji licznych procesów metabolicznych, w zmniejszaniu stężenia lipidów we krwi, w transporcie glukozy z płynu tkankowego do wnętrza komórki mięśniowej, w zapobieganiu i leczeniu otyłości.

Wysiłek fizyczny odpowiednio dawkowany zwiększa odporność fizyczną, zarówno swoistą, opartą na mechanizmie antygenowym, jak i ogólną odporność nieswoistą na działanie takich czynników, jak: niedotlenienie, oziębienie, przegrzanie, hałas, promieniowanie.

U dzieci słabych, z wadami postawy, z upośledzoną czynnością narządu ruchu, narządu krążenia i oddychania pod wpływem ćwiczeń fizycznych ustaje złe samopoczucie, zaburzenia emocjonalne, cofają się nastawienia kompleksowe i objawy psychonerwicowe. Systematyczne ćwiczenia i trening sportowy stanowią najlepszy środek na wzmocnienie i zrównoważenia układu nerwowego wegetatywnego i narządów przez niego unerwianych. Modelują one cechy somatyczne i psychiczne dzieci i młodzieży.

Niewątpliwie choroby cywilizacyjne stanowią poważny problem wśród młodzieży. Dlatego też głównym zadaniem nauczycieli wychowania fizycznego jest to, aby młodzi ludzie, znając zagrożenie zdrowia tkwiące w środowiskowych czynnikach chorobotwórczych, znając czynniki ryzyka niektórych chorób cywilizacyjnych, poznali także i przyswoili sobie środki, ważne i skuteczne w ochronie zdrowia przed tymi chorobami i wywołującymi je szkodliwościami. Aby z pełną świadomością celów stosowali ruch i uprawiali różne dyscypliny sportu, umieli rytm pracy przeplatać rytmem wypoczynku i rekreacji ruchowej, unikali błędów w odżywianiu, palenia tytoniu i stosowania różnych środków farmakologicznych i używek, dbali o higienę osobistą i psychiczną przez właściwy stosunek do ludzi i do sytuacji konfliktowych, wpływających na zmniejszenie napięć emocjonalnych wobec siebie. Znajomość omawianych problemów przyczynia się bowiem do lepszego rozumienia współczesnych przemian w życiu i środowisku człowieka i budzi potrzebę właściwego oddziaływania na jego przyszły kształt.

2. Kształtowanie zdolności motorycznych.

Kształtowanie zdolności motorycznych jest jednym z celów kształcenia szkolnej kultury fizycznej. Znajduje to odzwierciedlenie w programie tego przedmiotu. Zawarte w dziale programowym "Motoryczność" przykładowe ćwiczenia stanowią niewątpliwie pomoc dla nauczyciela, jednakże ich celowe wykorzystanie jest zależne od wiedzy nauczyciela n.t. prawidłowości kształtowania motoryczności człowieka w zależności do wieku rozwojowego uczniów.

Zdolności siłowe

Rozwijanie zdolności siłowych uczniów będących w różnym wieku jest niezbędne jako podstawa prawidłowego rozwoju organizmu. W procesie kształtowania tych zdolności szczególną uwagę należy zwracać na kształtowanie siły tych mięśni, które wykazują najniższe właściwości funkcjonalne (m.in. tułowia, kończyn górnych) oraz korzystnie wpływających na kształtowanie kręgosłupa jako elementu podporowego.

Na lekcji dla kształtowania zdolności siłowych zupełnie wystarczająca jest metoda powtórzeniowa i jej odmiany. Metoda ta charakteryzuje się wielokrotnym powtarzaniem ćwiczenia o jednakowej intensywności, charakter i długość przerw między ćwiczeniami nie są tu ściśle określone, jej wariant interwałowy to powtórzenie ćwiczenia z jednakową intensywnością i określonymi przerwami.

Metoda ta jest godna polecenia również dlatego, że stosujemy w niej obciążenia niniejsze od maksymalnych i submaksymalnych. Jak pisze Z. Naglak: "ćwiczenia z niewielkimi obciążeniami siłowymi stwarzają lepsze warunki dla kontroli techniki, a osobom nie uprawiającym uprzednio ćwiczeń siłowych metoda powtórzeniowa pozwala uniknąć urazu". Z uwagi na cechy charakterystyczne dla tej metody jest ona łatwa dla stosowania na lekcji.

Zdolności wytrzymałościowe

Kształtując wytrzymałość rozwijamy mechanizmy adaptacyjne ustroju, a więc podnosimy na wyższy poziom zdolność organizmu do długotrwałego przeciwstawiania się zmęczeniu, spowodowanemu wysiłkiem fizycznym.

Rozpoczynając systematyczną pracę nad rozwojem wytrzymałości powinniśmy się najpierw skupić nad kształtowaniem jej ogólnej postaci związanej z tlenowymi procesami przemian energii w organizmie. Przyjmując za J. Raczkiem należy stwierdzić, iż kształtującymi wytrzymałość ogólną obciążeniami są wysiłki w granicach 120-160 skurczów serca na minutę.

W początkowym etapie rozwijania tej zdolności kondycyjnej należy stosować obciążenia mniej intensywne a dłużej trwające, zamiast krótkotrwałych a intensywniejszych i określić je raczej czasem trwania niż długością dystansu lub liczbą powtórzeń. Z literatury przedmiotu wynika, że efektywną intensywnością w kształtowaniu wytrzymałości jest granica przemian tlenowo-beztlenowych. W zależności od wytrenowania i wieku ćwiczących odpowiada ona przedziałowi 160-190 skurczów serca na minutę.

Powszechnie utrzymuje się, że najbardziej efektywnym środkiem kształtowania tej zdolności kondycyjnej jest długotrwały bieg lub marszobieg. Taką rolę mogą również spełniać kompleksy ćwiczeń kształtujących, podskoków w takt muzyki, pokonywanie torów przeszkód lub obwodów ćwiczebnych, ćwiczenia muzyczno-ruchowe, gry ruchowe i sportowe, jazda na rowerze, łyżwach, nartach itp. Łatwiejsze w stosowaniu są formy ruchowe o cyklicznym charakterze ruchu.

Zdolności szybkościowe

Kształtowanie szybkości w wieku szkolnym trafia na podatny grunt. Duże dyspozycje szybkościowe, w różnej formie ich przejawiania, ujawniają się już w 7 roku życia, a skuteczne możliwości rozwijania maksymalnej szybkości ruchu są możliwe jeszcze ok. 18-22 roku życia.

Podobnie jak silą i wytrzymałość, szybkość jest zdolnością motoryczną człowieka, którą prawidłowo kształtując powinniśmy przestrzegać pewnych ogólnych wskazań. Dobór odpowiednich środków jej kształtowania zależy od etapu przygotowania szybkościowego, jak również ograniczeń, które niesie ze sobą wiek rozwojowy ucznia, struktura i charakter lekcji kultury fizycznej.

Stosując się do powyższych uwag można wyróżnić następujące etapy pracy:

1. Etap oddziaływania wszechstronnego

2. Etap oddziaływania ukierunkowanego

3. Etap oddziaływania poprzez doskonalenie techniki poszczególnych dyscyplin

Zdolności koordynacyjne

Koordynacja to "zdolność człowieka do wykonywania złożonych pod względem stosunków koordynujących aktów ruchowych, zdolność przestawiania się z jednych ściśle skoordynowanych ruchów na inne, jak również szybkość realizacji nowych aktów ruchowych odpowiednio do nieoczekiwanie powstających zadań".

Rozwijanie koordynacyjnych zdolności motorycznych powinno zajmować w jednostce lekcyjnej stosunkowo dużo miejsca, bowiem decydują one w znacznym stopniu o zaradności motorycznej człowieka.

Możliwości kształcenia zdolności koordynujących ucznia na lekcji kultury fizycznej:

1. Każde nowe, nauczane ćwiczenia, począwszy od prostych ćwiczeń kształtujących do złożonych elementów technicznych, przyczynia się do rozwoju koordynacji ruchów całego ciała. Ważne jest, aby propozycje ruchowe sprawiały uczniom trudność techniczną. Im większy zasób umiejętności posiądzie uczeń, tym łatwiej będzie opanowywał nowe, złożone ćwiczenia.

2. Poza nauczaniem nowych ćwiczeń, kształtowanie koordynacji w lekcji odbywa się poprzez doskonalenie czynności ruchowych już opanowanych. Doskonalenie odbywa się przez zmianę warunków wykonywania.

Gibkość

Gibkość jest właściwością aparatu ruchu umożliwiającą wykonanie ruchów o dużej obszerności. Jej kształtowanie polega na zwiększeniu ruchomości stawów. Wykorzystać w tym celu można ćwiczenia czynne, które odbywają się dzięki skurczowi własnych mięśni działających na wybrany staw. Ćwiczenia te, dla rozwoju gibkości, są skuteczniejsze od ćwiczeń biernych, których maksymalny zakres ruchu narzuca siła zewnętrzna. W niektórych ćwiczeniach biernych można zastosować przybór jako element pomocniczy, np. skakanka lub szarfa.

Pracując nad rozwojem gibkości należy przestrzegać pewnych ogólnych wskazówek, aby postępowanie nasze było jak najbardziej skuteczne:

• ćwiczenia gibkości stosować na każdej lekcji i zachęcać do ich wykonywania w czasie pozalekcyjnym, ponieważ systematyczność odgrywa tutaj decydującą rolę;

• ćwiczenia gibkości powinny być wykonywane z powolnie narastającą obszernością i stopniowo wzrastającą szybkością; ćwiczyć należy seriami po trzy, pięć rytmicznych ruchów na zmianę z krótkotrwałym odpoczynkiem;

• ilość powtórzeń dla uzyskania pełnego zakresu ruchu w stawach jest zróżnicowana, można jednak przyjąć, że ogólna liczba powtórzeń ćwiczenia oddziałującego na dany staw powinna u młodszych dzieci wahać się w granicach 15-25 powtórzeń, natomiast u młodzieży 16-17-letniej 30-45 powtórzeń.
  
  

3. Intensyfikacja zajęć kultury fizycznej
Zarysowane w poprzednim rozdziale argumenty dotyczące potrzeby zwiększonej aktywności ruchowej skłaniają do zastanowienia się nad intensywnością zajęć kultury fizycznej.

Problem intensyfikacji lekcji wf zaprząta umysły teoretyków i praktyków wf od dawna, a usiłowania w tym kierunku wzmagają się z postępem czasu. Jest bowiem oczywiste, że im znaczniejsza będzie ingerencja współczesnej cywilizacji technicznej w tryb i styl życia jednostki, im bardziej destrukcyjnie oddziaływać będzie urbanizacja oraz przeciążenia pracą szkolną na młody organizm, tym bardziej uzasadniona będzie troska o wyrównawcze i stymulatywne oddziaływanie na wychowanka przez intensywny ruch. Toteż wszelkie przejawy słabej aktywności ćwiczących na zajęciach wf, gnuśność, brak zainteresowania ćwiczeniami, stosowanie przestarzałych metod pracy, zła organizacja zajęć wf itp. są i będą ostro atakowane. Dziś bowiem przekonani jesteśmy bardziej niż kiedykolwiek przedtem, że dobroczynnego oddziaływania ruchu na organizm możemy spodziewać się wtedy, gdy zajęcia ruchowe prowadzone są odpowiednio intensywnie.

W czasie 12-15 godzinnego dnia ucznia poświęca on około 4 do 7 godzin na pracę w szkole. Resztę czasu wykorzystuje na odpoczynek, -odrabianie lekcji, czytanie, oglądanie TV, prace domowe i spożywanie posiłków. Razem zajmuje to uczniowi ok. 8 godzin. Niewiele czasu pozostaje na zabawę, sport i inne formy aktywności ruchowej. W okresie zimy lub w czasie niepogody tę niewielka ilość wolnego czasu (ok. l godziny) spędza uczeń najczęściej w domu, również w pozycji siedzącej.

Doskonałą okazję do wyrównania występującego niedoboru ruchu stwarzają szkolne zajęcia kultury fizycznej. Zwłaszcza lekcje powinny mieć decydujące znaczenia w zapewnieniu uczniom odpowiedniej dawki ruchu i ukierunkowania ich na samodzielną działalność w tym zakresie. Dla dzieci klas niższych lekcje kultury fizycznej są główną i bardzo często jedyną formą zajęć ruchowych na terenie szkoły. Warto pamiętać, że zajęcia te powinny przede wszystkim wpływać na motywację ucznia do ćwiczeń i stanowić instruktaż do różnorodnych ćwiczeń i gier indywidualnych i zespołowych oraz rozbudować potrzebę aktywności ruchowej w życiu prywatnym.

Działalność SZS w zakresie sportu, wprowadzenie zajęć rekreacyjnych do programu działalności szkolnej oraz organizację zajęć gimnastyki korekcyjne -kompensacyjnej dla uczniów z odchyleniami od normy w rozwoju i postawie ciała nie rozwiązują całkowicie problemu dostarczenia dzieciom i młodzieży większej dawki ruchu. Działalność ta bowiem, mimo różnorodnych form, nie obejmuje swym zasięgiem wszystkich uczniów, a jedynie pewną, wyselekcjonowaną część.

Walka o ruch musi rozegrać się na podłożu wszechstronności, a nie

specjalizacji, wyższości lekcji nad innymi formami organizacji kultury fizycznej w szkole w zapewnieniu uczniom dostatecznej dawki ruchu. Dlatego też najwłaściwszym rozwiązaniem w tym zakresie jest nie tyle zwiększenie liczby godzin zajęć kultury fizycznej w szkole, ile właściwe wykorzystanie czasu przeznaczonego na te zajęcia i zwiększenie ich intensywności.

Jedną z przyczyn braku intensywności na lekcji wf jest to, że nauczyciele wychowania fizycznego, szczególnie nie posiadający kwalifikacji do prowadzenia tego przedmiotu, nie doceniają w pełni zmożonej aktywności ruchowej jako czynnika stymulującego rozwój i sprawność fizyczną, a także wpływającego na prawidłowe funkcjonowanie organizmu dzieci i młodzieży. Przejawia się to między innymi w niepełnym uświadomieniu sobie przez nauczycieli kształcących zadań lekcji i braku ich realizacji w czasie lekcji. Uwaga prowadzących zajęcia wychowania fizycznego skoncentrowana jest głównie na wyuczeniu czynności ruchowych.

Inną, bardzo istotną przyczyną niskiej intensywności zajęć jest słaba znajomość przez nauczycieli metod i form organizacyjnych intensyfikujących lekcje.

Do nowych rozwiązań organizacyjnych, które w głównej mierze przyczyniają się do ograniczenia tzw. "martwych punktów" w lekcji zaliczamy:

• formę grupową z zastosowaniem zadań dodatkowych,

• formę obwodowo-stacyjną,

• formę strumieniową (tor przeszkód),

• formę ćwiczeń ze współćwiczącym,

• formę pracy w małych grupach i inne.

Do pozostałych czynników wpływających na obniżenie intensywności zajęć zaliczyć można: wadliwą organizację tych zajęć, nieodpowiedni dobór i ograniczoną ilość przyborów i przyrządów do ćwiczeń, dużą liczebność zespołu ćwiczebnego oraz niewłaściwą postawę nauczyciela prowadzącego zajęcia.

ROZDZIAŁ II

1. Formy organizacyjne intensyfikujące proces wychowania fizycznego.

Podstawową formą w zakresie wychowania fizycznego jest jednostka lekcyjna. Posiada ona swoistą budowę, dostosowaną do właściwości fizycznych ucznia. W praktyce szkolnej stosowany jest tok lekcyjny składający się z trzech podstawowych części: wstępnej, głównej i końcowej.

Część wstępna. Celem jej jest przygotowanie organizmu do intensywnego wysiłku, który wystąpi w dalszej części lekcji. W części tej powtarzają się niezbędne elementy, które posłużą za podstawę do nauczania dalszych ćwiczeń, utrwala się nawyki i kształci koordynację ruchu. W 45 minutowej jednostce lekcyjnej część wstępna trwa ok 8-10 minut.

Część główna. Realizuje zasadniczy temat lekcji. Zawiera ona ćwiczenia o największym obciążeniu fizycznym i psychicznym. Zadaniem tej części lekcji jest nauczenie zasadniczych ćwiczeń hib doskonalenie ich techniki oraz kształtowanie określonych nawyków ruchowych życiowo użytecznych. Część ta trwa ok. 25-30 minut.

Cześć końcowa. Składa się z ćwiczeń uspokajających o stopniowo malejącym natężeniu. W tym czasie przewiduje się także dokonanie krótkiego podsumowania lekcji i pożegnania z uczniami. Część ta trwa przeciętnie ok. 7-10 min.

Z powyższego opisu Wynika, iż wydatkowanie energii ucznia podczas lekcji powinno wzrastać w miarę jej upływu tak, ażeby kulminacyjny punkt natężenia wysiłku fizycznego wystąpił w połowie lekcji lub pod koniec części głównej, a potem natężenie powinno stopniowo maleć. Przebieg wydatkowania energii podczas lekcji nazywa się krzywą natężenia wysiłku. Natężenie to można regulować poprzez:

• odpowiedni dobór ćwiczeń i ich intensywność,

• tempo wykonywania ćwiczeń,

• czas trwania ćwiczeń.

Rzeczywistość szkolna daleko odbiega od założeń teoretycznych. Dlatego w praktyce bardzo często obserwuje się iż uczniowie na lekcjach wychowania fizycznego nie są poddawani odpowiednim bodźcom ruchowym: czas przeznaczony na działanie ruchowe zajmuje niewielką część lekcji, a krzywa natężenia wysiłku dalece się różni od krzywej teoretycznej. Powstaje sytuacja, że część główna jest mniej intensywną częścią lekcji, gdyż zastosowane w niej zadania ruchowe, zwłaszcza takie jak: ćwiczenia na przyrządach gimnastycznych lub korzystanie z urządzeń lekkoatletycznych, np. skoczni, rzutni czy posługiwanie się podczas lekcji małą ilością przyborów tam, gdzie powinno ich być znacznie więcej powoduje, że uczniowie czekają na swoją kolejkę do wykonania zadania, względnie wysłuchania rozwlekłych objaśnień, pouczeń, nudząc się przy tym i ucząc marnotrawstwa czasu.

2. Formy pracy w zespołach z zadaniami dodatkowymi

Zadaniami dodatkowymi nazywamy ćwiczenia ruchowe wykonywane przez uczniów w przerwach miedzy zadaniami głównymi. Określenie tych zabaw ruchowych jako "dodatkowe" nie odzwierciedla ich właściwej funkcji, jaką mają do spełnienia w czasie lekcji. Nie powinny one być rozumiane jako coś dodatkowego, a przez to mniej ważnego. Nazwę tę przyjęto dla tych ćwiczeń w celu odróżnienia ich od głównych zadań lekcji. Zadania dodatkowe stosuje się przeważnie podczas prowadzenia zajęć w formie obwodowej w zastępach lub innej organizacji z podziałem na niewielkie grupy ćwiczących.

Zasadnicza rola zadań dodatkowych polega na podnoszeniu stopnia intensywności lekcji wychowania fizycznego przez wypełnienie nimi czasu oczekiwania w kolejce do zadań głównych. W ten sposób zmniejsza się do minimum czas bezużytecznie tracony na lekcjach. Zadania dodatkowe stwarzają również uczniom możliwość czynnego wypoczynku w trakcie zajęć.

Zadania dodatkowe uatrakcyjniają lekcje i pozwalają uczniom w wyższym stopniu rozwijać własną inicjatywę i samodzielność w działaniu - cechy tak bardzo potrzebne w życiu. Zastosowane w części głównej lekcji zmieniają przebieg krzywej natężenia wysiłku, zwiększają częstotliwość ćwiczeń, racjonalniej rozkładają obciążenie ucznia na lekcji, zgodnie z za sadami fizjologii i higieny pracy.

Dlatego zadania dodatkowe powinny występować we wszystkich typach lekcji, a także w czasie zajęć pozalekcyjnych; wszędzie tam, gdzie wystąpi zjawisko wyczekiwania na swoją kolej ćwiczenia.

Podstawowym warunkiem powodzenia naszych starań jest dobra organizacja lekcji oraz duża ilość przyborów i sprzętu do wf. Jeżeli warunki te są spełnione, wówczas ogromny repertuar ćwiczeń, które mogą być wykorzystane jako zadania dodatkowe nasuwa się niemal automatycznie i nawet sama młodzież może je nauczycielowi podpowiedzieć. Nie można jednak dopuścić do traktowania zadań dodatkowych jako czegoś mało ważnego, "dodatkowego". Chodzi o to, aby traktować je jako czynnik nieodzowny dla podniesienia ćwiczebnych i wychowawczych wartości zajęć wychowania fizycznego i sportu.

3. Forma obwodowo-stacyjna

Bardzo dobre efekty w intensyfikowaniu zajęć ruchowych daje zastosowanie obwodowo-stacyjnej ich organizacji. Jest to jeden ze skuteczniejszych sposobów zwiększania właśnie intensywności zajęć wychowania fizycznego. Forma ta ("obwód ćwiczebny") znajduje coraz szersze zastosowanie w lekcjach i w treningach sportowych. Nauczycielowi daje dużo możliwości modyfikacji zajęć, różnicowania treści, a także dozowanie intensywności wysiłku. Stwarza też korzystne warunki do efektywnego wykorzystania czasu lekcji na realizację zadań.

Forma obwodowo-stacyjna polega na tym, że na pewnej przestrzenie, np. w sali gimnastycznej, na boisku szkolnym, w lesie lub w parku wyznacza się kilka punktów (od 8 do 12), w których umieszczone są odpowiednie przybory lub przyrządy. W każdym z tych punktów (stacji) uczniowie wykonują odpowiednie zadania ruchowe. Celem tych zadań jest przede wszystkim kształtowanie sprawności motorycznej, a także, choć w mniejszym stopniu -umiejętności ruchowych.

Stacje rozmieszczone są przeważnie w układzie kolistym, stad nazwa formy - obwód ćwiczebny. Zespół uczniowski dzieli się na małe dwu, trzy lub czteroosobowe grupy, których liczba powinna odpowiadać liczbie stacji. Grupy zajmują miejsca przy poszczególnych stacjach i na sygnał nauczyciela rozpoczynają ćwiczenia. Po upływie określonego czasu, jednakowego dla wszystkich grup, np. po 1-3 min, następuje zmiana stacji i rozpoczynają się ćwiczenia na kolejnych stanowiskach. W ciągu jednej lekcji każda grupa, a więc każdy uczeń, wykona określone ćwiczenie na wszystkich stacjach.

Ciekawie ustawiony obwód ćwiczebny może być atrakcyjnym elementem lekcji lub treningu sportowego, może eliminować monotonię i zapobiegać jednostronnym oddziaływaniom ćwiczeń. Może być wykorzystany jako forma kontroli i oceny poziomu sprawności motorycznej ucznia, zarówno ogólnej, jak i specjalnej. W tym celu nauczyciel poleca uczniom pokonać specjalnie zaprogramowany obwód, składający się z kilku stacji, w jak najkrótszym czasie, przy czym na każdym stanowisku uczeń musi wykonać z góry określoną liczbę powtórzeń danego ćwiczenia.

Młodzież zdyscyplinowana i zainteresowana wymiernymi postępami swojej sprawności bardzo lubi tę formę ćwiczeń, która może być urozmaiceniem tradycyjnych lekcji.

4. Różne formy organizacyjne obwodu ćwiczebnego

Istnieje kilka odmian ćwiczeń w formie obwodowo-stacyjnej. Pierwszy sposób, najprostszy i najczęściej stosowany, polega na podziale zespołu klasowego na tyle grup, ile jest stacji w obwodzie. Każda grupa rozpoczyna ćwiczenia na jednym ze stanowisk i po upływie określonego czasu przechodzi do następnej stacji, po wykonaniu ćwiczeń na wszystkich stacjach następuje zwykle kilkuminutowy odpoczynek, po którym ćwiczący przystępują do następnego obwodu. W 45-minutowej lekcji ćwiczący mogą wykonać dwa obwody ćwiczebne, zróżnicowane pod względem repertuaru ćwiczeń lub ich intensywności. Zależy to w dużej mierze od liczby stanowisk.

Drugi sposób wykonania obwodu ćwiczebnego stosowany jest najczęściej na zajęciach treningowych dla jednorodnych grup szkoleniowych. Przebieg treningu stacyjnego jest następujący: po kilkunastominutowej rozgrzewce ćwiczący przygotowują kolejne stanowiska ćwiczebne (stacje). Liczba stacji waha się od 8 do 12, Na sygnał prowadzącego zajęcia do pierwszego stanowiska podchodzi jeden lub dwóch ćwiczących i wykonuje wyznaczone tam zadania ruchowe. Po upływie określonego czasu, np. po 30 sekundach prowadzący daje sygnał, po którym ćwiczący przechodzą do następnej stacji dla wykonania dalszych ćwiczeń, a z kolei następna para ćwiczących rozpoczyna ćwiczenia na opuszczonym przez chwilą stanowisku. Prowadzący daje co kilkadziesiąt sekund (30) sygnał gwizdkiem, a ćwiczący przechodzą kolejno do następnych stanowisk. Po obejściu całego obwodu, ćwiczący, którzy ukończyli go jako pierwsi, odpoczywają tak długo, aż ostatnia para opuści pierwsze stanowisko. Po czym rozpoczynają drugi obwód.

Po wykonaniu pełnego programu ćwiczeń, np. dwóch lub trzech obwodów, każdy uczestnik zajęć wykonuje serię indywidualnych ćwiczeń rozluźniających.

5. Metoda "Małych Obwodów Ćwiczebnych"

Metoda ta potwierdza możliwość osiągnięcia przez wychowawcę fizycznego, w pracy z uczniami, optymalnych rezultatów aktywizacji ruchowej, racjonalnie motywowanej, a równocześnie służącej wykształceniu wśród dzieci i młodzieży nawyków ruchowych, w sposób możliwie w pełni metodyczny i ekonomiczny. Czynności ruchowe w małym obwodzie (trafnie dobrane przez nauczyciela, jako zadanie kierowane lub zadanie dowolne) mogą uwzględniać zagadnienie korzystnego oddziaływania na zdrowie, rozwój intelektu, poprawę sprawności i intencjonalne wychowanie. Omawiana metoda preferuje podstawowe zasady szkolnej kultury fizycznej (wszechstronność, zdrowotność, utylitarność), jak również uwzględnia dydaktyczne zasady procesu jednostki metodycznej, które rozwijają podstawy zaangażowania i krytyczno-twórcze wobec siebie i całego środowiska (tzn. świadomej aktywności, poglądowości, indywidualizacji, trwałości i systematyczności.

Metoda małego obwodu składa się z 3-4 obwodów. Strukturę małego obwodu stanowią 3-4 czynności ruchowe, kształtowane wg zasady - od ćwiczenia prostego do coraz trudniejszego. Ostatnie ogniwo - to konkretne zadanie dydaktyczne. Należy zatem przyjąć, że ogniwa np. l do 3, w każdym obwodzie stanowią czynności ruchowe będące wszechstronnym przygotowaniem organizmu do zadania w ogniwie ostatnim danego obwodu. Nauczyciel przed rozpoczęciem pracy z uczniami na poszczególnych małych obwodach, stwarza sytuację motywacyjną do optymalnej aktywności ruchowej, np. przez indywidualne współzawodnictwo, system punktacji, samokontrolę, samoocenę lub inne formy.

6. Forma strumieniowa (tor przeszkód)

Torem przeszkód nazywamy taką formę ćwiczeń, w której uczeń lub uczennica muszą pokonać pewną przestrzeń wraz z ustawionymi przeszkodami. Przeszkody pokonują uczniowie w sposób ustalony przez nauczyciela lub w sposób dowolny, według własnej inwencji.

Tor przeszkód jest dla dzieci i młodzieży atrakcyjną formą zajęć ruchowych, a występujące w nim elementy współzawodnictwa indywidualnego lub zespołowego czynią z niego formę o dużych wartościach wychowawczych.

Pod pojęciem "przeszkód" rozumie się jakieś utrudnienia w przebyciu wytyczonej trasy i osiągnięciu celu, np. napotkanie na płot, mur, rów, strumyk, kłodę drzewa itp., które należy pokonać lub obejść. Oprócz tego rodzaju przeszkód, które posiadają zmaterializowany kształt mogą być również rozmieszczone na trasie "przeszkody" w formie zadań ruchowych, nie posiadających bezpośredniego związku z pokryciem i formą danego terenu, lecz stanowiących elementy techniki ruchu z różnych dziedzin działalności ruchowej. Przeszkody uczeń pokonuje w sposób polecony przez nauczyciela.

Rodzaje torów przeszkód mogą być następujące:

1. Naturalny tor przeszkód, który będzie polegał na wykorzystaniu naturalnych form i przedmiotów terenowych, takich jak: rowy, skarpy, strumyki, krzaki, kłody drzewa, doły pagórki, rosnące drzewa i inne, między którymi wyznacza się trasy i ustala się kolejność ich pokonywania.

2. Sztuczny tor przeszkód, ustawiony na sali, korytarzu w klasie itp.

3. Kombinowany tor przeszkód - kiedy na boisku szkolnym w torze przeszkód będziemy wykorzystywać piaskownicę, drążek lub tram stale zmontowany jednocześnie z przyrządami i przyborami używanymi w sali, np. skrzynią, kozłem gimnastycznym itp. lub gdy w naturalnych warunkach (pole, las, łąka, park) budujemy sztuczne przeszkody: kopiemy doły, ustawiamy kładki nad rowem czy strumieniem, ławeczkę gimnastyczną do wspinania opierając o gałąź drzewa itp.

Na takich torach możemy ćwiczyć, tzn. uczyć techniki pokonywania przeszkód, wyrabiać szybkość, zręczność, wytrzymałość, siłę, refleks. W takim wypadku tempo ćwiczeń może być mniejsze, niektóre przeszkody możemy pokonywać kilkakrotnie itp. Możemy również przy pomocy toru przeszkód dokonać oceny sprawności. Wtedy tor przeszkód dzieci pokonują pojedynczo, starają się to zrobić jak najszybciej - na czas.

Przy pomocy toru przeszkód możemy ocenić poziom sprawności. Sprawdzian taki może się odbyć na torze ćwiczonym kilkakrotnie, na torze o zupełnie nowym układzie, lecz zawierającym elementy ruchowe znane dzieciom (nie tylko z ćwiczeń na torze przeszkód, ale z innych lekcji wychowania fizycznego), lub na torze przeszkód złożonym z elementów kilku uprzednio ćwiczonych torów. Tor taki uczeń pokonuje pojedynczo jak najszybciej - na czas, oczywiście po uprzednim zapoznaniu się z nim i przynajmniej jednokrotnym ćwiczebnym pokonaniu. Sprawdzianów tych nie należy robić zbyt często, wystarczy raz na okres. Przy pomocy toru przeszkód możemy sprawdzić nabyte umiejętności w ogóle na lekcjach wychowania fizycznego i ocenić postępy robione przez ucznia z tego zakresu.

7. Ćwiczenia ze współćwiczącym

Ćwiczenia ze współćwiczącym stanowią naturalną formę ruchu o wszechstronnym oddziaływaniu na organizm ucznia. Rozwijają siłę mięśni, zwinność, gibkość, moc oraz koordynację ruchową. Usprawniając pracę narządów wewnętrznych, przyczyniają się tym samym do podnoszenia wydolności fizycznej i ogólnej wytrzymałości ćwiczących. Są pomocnie w wyrabianiu umiejętności ruchowych w zakresie gimnastyki sportowej i akrobatycznej. Odpowiednio dobrane - mogą zastąpić ćwiczenia gimnastyczne na przyrządach, gdyż współćwiczący może spełniać rolę przyrządu gimnastycznego.

Trzeba pamiętać, że ćwiczenia ze współćwiczącym należą do ćwiczeń trudnych, tak pod względem technicznym, jak i ze względu na obciążenie. Należy je stosować dopiero po rozgrzewce. Rozgrzewka zmniejsza możliwość uszkodzenia mięśni i wiązadeł. Szczególnie ważna jest rozgrzewka przed ćwiczeniami gibkościowymi.

Ćwiczenia ze współćwiczącym należy stosować raczej w starszych klasach, chociaż niektóre proste ćwiczenia zwinnościowe można z powodzeniem stosować w klasach I-III. W klasach najniższych należy jednak unikać ćwiczeń siłowych polegających na pokonywaniu dużego oporu i podnoszenia partnera, ponieważ mogą one przyczynić się do zahamowania wzrostu kości długich i powodować odkształcenia.

Wskazówki organizacyjno-metodyczne

W czasie stosowania ćwiczeń ze współćwiczącym na zajęciach kultury fizycznej należy mieć na uwadze:

• aby dobór współpartnerów było odpowiedni pod względem sprawności fizycznej, wzrostu i wagi,

• aby każde ćwiczenie było dokładnie objaśnione i zademonstrowane przez jedną z ćwiczących par,

• aby bardziej eksponowane i trudne ćwiczenia przeprowadzać z asekuracją i pomocą oraz wykonywać je na miękkim podłożu,

• przestrzegać porządku i dyscypliny, gdyż jest to nieodzownym elementem bezpieczeństwa przy tego rodzaju ćwiczeniach.

PODSUMOWANIE

W niniejszej pracy opisałam, jak ważną rolę odgrywa aktywność ruchowa w życiu współczesnego człowieka. Wskazałam na duże niedobory w tym zakresie, spowodowane głównie technicyzacją życia. Napisałam o zbyt małej aktywności ruchowej dzieci i młodzieży na zajęciach kultury fizycznej i starałam się doszukać przyczyn tego niekorzystnego dla zdrowia i rozwoju zjawiska.

Przyczyn tego stanu dopatrywać się należy w niskiej sprawności dydaktycznej nauczycieli realizujących program kultury fizycznej, która to sprawność przejawia się w małej znajomości organizacyjnych form ćwiczeń mogących przyczynić się do zintensyfikowania lekcji wychowania fizycznego.

W drugiej części omówiłam kolejno te organizacyjne formy ćwiczeń, które wpływają na zwiększenie intensywności zajęć, bądź to przez lepsze wykorzystanie na ruch lekcyjnego czasu, bądź to poprzez zwiększenie intensywności samych ćwiczeń (zadań ruchowych).

BIBLIOGRAFIA

1. J. Raczek, Wpływ obciążeń wytrzymałościowych na organizm dzieci w wieku szkolnym, “Sportowy wyczyn", 1971.

2. M. Demel, A. Skład, Teoria wychowania fizycznego, Warszawa 1974.

3. J, Raczek, Rola koordynacyjnych zdolności motorycznych w procesie nauczania sportowych umiejętności dzieci i młodzieży, Zeszyt Nauk. AWF, Wrocław 1989, nr 50.

4. J, Raczek, Z badań nad modelem szkolenia w sporcie młodzieżowym, AWF, Katowice 1985.

5. T. Ulatowski, Teoria i metodyka sportu, Sport i turystyka, Warszawa 1981.

6. Z. Naglak, Trening sportowy. Teoria i praktyka, Warszawa - Wrocław 1979.

7. J. Raczek, Problem skuteczności obciążeń w lekcji wychowania fizycznego (w) Lekcja wychowania fizycznego, Kielce 1986.

8. H. Sozański, T. Witczak, Trening szybkości. Sport i turystyka, Warszawa
   1981.

9. W. Gniewkowski, Zadania dodatkowe podnoszące wartość lekcji wychowania fizycznego, Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna 1973, nr 5,

10. J. Bielski, Jak zwiększyć intensywność zajęć wychowania fizycznego, Lider – Szkolny Związek Sportowy 1991, nr 4; 1992, nr 6.

11. H. Szwarc, O potrzebie wczesnej profilaktyki chorób cywilizacyjnych, Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna 1975, nr 1.

12. W. Gniewkowski, Intensyfikacja lekcji wychowania fizycznego, Kultura Fizyczna 1973, nr 2.

13.E. Fabis, Metoda małych obwodów ćwiczebnych, Wychowanie Fizyczne i
Higiena Szkolna 1981, nr 1.

14. Z. Naglak, Trening sportowy, Wrocław 1974.